Делән дневникин цаарандк Октябрь сарин 19 өдр.

Кесгәс нааран дневникдән һар күрәд угав. Хавр зун хойрт цол уга болв. Намр эклхлә, эн зеткрлә харһсн. Больницәс һарчкад, гертән бәәнәв. Нег сардан бичә көдлтхә гиҗ Өлзәт Эрдниевна келлә. Яһсн цаһан саната күүкд күн болхви! Көвүһән бас эврәннь заңган дуралһад өсксн бәәдлтә. Энүнә тускар дәкәд бичнәв...

Эндр мана Соятд йир ик байрта өдр. Найн күн суудг ормта клуб тосхад, үүдн, терзинь кеһәд, ширдәд, бел кечксн бәәнә. Бидн эндр клуб секхәр седҗәләвдн. Болв Уташ Гахаевич өрүнә ирәд, маңһдур асхн духовой ор­кестр авч ирәд, йоста байрта кевәр секхмн гив. Яһҗ тер үгд эс багтхв? Кедү җилд клуб уга бәәләвдн? Тиигхлә негхн өдр күләҗ болхмн!

Болв бидн, комсомольцнр, цуһараһаснь ик байрта бәәнәвдн. Юңгад гихлә, клубт орсн модн, шил, хада болн деернь бүрксн шифрәс бишңкнь, цуг мана, комсомольцнрин һарар кегдв. Хавр эклхлә, һолын көвәд шавр, элсн, солом цокад, саман кевүдн. Хөөннь, дор ормднь хагсаһан, нааран зөөвүдн. Герин эрсинь хойрхн өдрт тәвчкүвдн. Зуг дота һаза хойраһинь һурвад дәкҗ шалдад, цаһалһна гисн йир күнд көдлмш болв. Эн көдлмшт комсомолд орад уга баһчуд күртлән орлцла. Зунаһа Сергей нам сән өдр болһнд ирҗ, шуңһрцган һуйдан эвкчкәд, маднла әдл, бальчг зөөлцәд, шалдад көдлв. Терүнәс авн мана баһчуд энүнд йир икәр дурлв. Оңдан гүн сурһульта, совхозин ах зоотехник болхла, манла әдл бальчгт зуурлдад кевтхий? Нам өөрдҗ иршго!

Зуг клубиг босхад бел кечкснә хөөн, «баахн болҗ, найхн күүнә ормта» гилдәд шууглдна. Зу һар бүлтә селәнд эн клуб баһ. Болв стулмудинь шахад тәвхлә, суудг зун орм кеҗ болхмн. Дәкәд тәвн-җирн күн зогсад хәләҗ чадхмн. Эн клубнь нег арвн җилд болх. Тер хоорнд йосн улан тоосхар ик культурин өргәчн кеһәд авх. Ода деерән, урднь ямаранчн клуб уга бәәсн улст, болҗана. Келҗл бәәтхә. Күүнә седкл юунд болвчн тиим ховдг. Эндр кесн-күцәсн тоот маңһдуртнь баһдад, терүнәсн улм икәр кех дурн күрнә... Кемрҗән күмн-әмтн тиигҗ тоолдг эс бәәсн болхла, бидн эндр өдркләрн әдл ик культурта, байн болн гүн сурһуль, техник иигҗ Делгрүлҗ чадхн уга биләвдн. Күмн-әмтн маңһдур өдрән арвн җил, зун җил өмнән үзх зөвтә.

Болв эндрәк эврәннь бәәх җирһлән бас ясрулдгин арһ хәәх зөвтәвдн. Тегәд клуб белн, маңһдур секх. Эврән нег бичкн концерт белдвдн. Уташ Гахаевич районас олн-әмтнә театрин артистнр авхулхар келлә. Негхн өдр улдв. Минь эн бичҗәсән тәвәд дуусхлам, һазаһас Бо­сха әмсхсн гүүҗ ирв, хойр нүднь будңһрад, үг келҗ чадлго зогсв.

— Юн болҗ одв? Кел шулуһар,— гиһәд ормасн босн, алңтрҗанав.

— Арслң Церн хойрин хәрүлҗ йовсн хуцмудас һурвн хуцинь күн алчкҗ. Яһад алсн, кен алснь медгдҗәхш. Көвүд бийснь кү үзсмн уга. Зуг холд, Ладовк хәләһәд йовсн мөрн терг үзцхәҗ. Мөр унад Сергей ардаснь көөлдәд йовҗ оч,— гиҗ йириндән адһм уга, төвшүнәр келдг Босха, дарҗңнулад хайчкв.

— Көвүд бийснь альд бәәсмби? Хуцмуд эврәнчн үксн болх. Хөн идхлә үкҗ оддг хорта өвсн бас бәәдгчн. Тиим өвс идәдчн үксн болх,— гиҗәнәв.

— Сергей ирхлә медгдх,— гиҗ Босха келв.

Тер асхн би кесг дәкҗ өсрәд серүв.

***

Маңһдур өрүнднь эрт босад, хувцан өмсҗәнәв.

— Делә, альдаран одхар бәәнәч?— гиҗ аак сурв.

— Контор орҗанав,— болад һархар седхләм, экм ээрв:

— Эмч юн гилә? Көдлмшт һархас эрт.

— Аак, би көдлмшт очахшв. Талдан керг бәәнә,— гиһәд келчкәд гертәсн һарув.

Фермин конторт орҗ ирхлә, герин эрс дахулҗ тәвсн стулмуд деер, бешин цө деер, хойр тоочин стол деер нурһ-нурһан өгәд суусн улс дүүрң. Тәмкин утань, будн мет нигт төләд, үүднәс зурһан метр бәәсн стол һатц сууси залачин чирәнь сән үзгдхш. Кесгнь өрүн болһн көдлмшт һарх наряд авхар ирнә, көдлх һазран меддг дархнчнр, модна урчуд, адуч күртлән көдлмшт һархасн урд, конторт ирҗ тәмк татҗ, эврә керг-төрәр зүтклдхәр ирцхәнә. Нам фермин залач көөсн бийнь һарлго, сүл күртлнь суухдан дуртань бас бәәнә. Болв эндр дегәд олн улс хурсн болҗ нанд медгдв. Улм түгәд, нигтрҗәх утан һатц, барун булңд зогсҗасн радиоприемникин өөр Сергейиг үзн, би әмтн заагур терүнүр өөрдув.

— Мендвт! Юн болҗахмб?— гиҗ би әмтнә атхр чирәс, уурта хәләцс үзчкәд сурув.

— Менде! Нааран су,— болад тер, дорасн босад, орман нанд сулдхҗ. өгв: —Дала сән юмн уга.

— Хәлә, директор күрч ирв,— гиһәд үүдн хоорнд бәәсн улс нирглдәд одв.

— Мендвт, залус! Яһҗахмбт, дүүрң утан дотр суух! Түүмр шатҗану? Боктаев, терзән секәд, эн утаһан невчк һарһхнчн,— гиһәд Мохлаев закргч дууһар келн, өмнәснь боссн Боктаев, Сергей, Делә һурвнла һаринь авч мендлв, наадкстнь толһаһан гекв.

— Яһад тохмта хуцмудын толһа мошкад, тохмта аҗрһин көлинь хуһлад, бәәдгән келҗ ас, Боктаев!— болад Бадма Цебекович догшн, нойлгч дун, генералын өмн зогсҗасн салдс мет, Боктаевиг ирвәтрүләд оркв.

Директор ирҗ уурлхинь, керлдхинь, залач өцклдүр медлә. Сөөни дуусн унтсн уга, болв чирәцәд ирхлә, кедү келхәр бел кечксн үг геедрҗ одна. Боктаев эврән гем угаһан меднә. Болв һардҗах күүнд, иим ик хойр үүл нег өдр һархла, йир эвго.

— Дууна модн кевтә, яһад зогсад бәәнәч? Юңгад нег өдр тиим хойр үүл фермдчнь һарһв!— болад директорин дун улм өөдләд ирв.

— Бадма Цебекович, хуцмуд хәләҗ йовсн хойр бичкн көвүн...— гиһәд залач келлһнлә:

— Хамртан нуста, томан уга гүүҗ йовх, баахн көвүдт, кен чамаг тохмта хуцмуд даалһтха гилә?— гиһәд, директор улм чаңһрад ирв.

Эндәснь Сергей босад, төвшүнәр цәәлһв:

— Бадма Цебекович, миниһәр болхла, тана келсн, хамртан нуста, томан уга гиснтн хаҗһр. Йосндан болхла, нег көвүнь арвн долата, негнь — арвн зурһата. Көдлмш кеҗ чадх көвүд. Тегәд бидн хуцмуд хәрүлһх болҗ шиидәд, залач буру гисн бийнь, би күчләд оруллав. Мини гем болхла, би ялинь даанав...

— Ялинь даанав гинчи? Тохмта аҗрһин ялинь кен даахмби?— гиһәд директор хәәкрв.

— Тер ялинь бас би даанав. Тернь мини гем,— гиҗ Сергей улм арһул келв.

«Мини гем! мини гем!» — гиһәд, директор Сергейин келинь дурав.— Тиигҗ келхлә, цеврдхв гиҗ санҗаначи? Хөөнд көг тәвдг хөрн кило ноос өгдг хуцмуд альдас олҗ авхмч? Томан уга бичкн көвүдәр хуцмуд хәрүлһнә гисн хар саната йовдл! Тернь баһдад, совхозин ах зоотехник, коммунист, Шерлок Холмс болхар седәд, тустан хаалһар йовҗ йовсн тергнлә көөлдәд, тохмта аҗрһин көл хуһлна гисн юмби? Бичкн күүкдин һарһдг йовдл, тьфу!— гиһәд, директор доран нульмв.

— Бадма Цебекович, Арслң Церн хойриг хуцмуд хәрүллһнд орулсн, мана комсомольск организацин шиидвр. Бидн совхозин ах зоотехникәс дөң болтха гиҗ сурлавдн. Тернь Сергей Анджаевичин гем биш,— гиҗ би хоорнднь орлцв.

— Тегәд мини гемий? Бидн, бидн... Бидн гисн кемби? — гиһәд, директор намаг дорм ээрм.

— Бидн гисн — Соят селәнә комсомольск организац! Хара бәәсн комсомольцнриг көдлмшт орулсн бидн гемтә? — гиҗ би хәрү сурҗанав.

— Делә, чи шинәс «бидн, бидн» гиҗ келҗ йовнач! Тиим болхла, совхозин директорин фермин залачиг, цуһараһинь көдлмшәснь һарһчктн! Тадн совхозин көдлмш һардҗ чадх болхла, теднәр ю кент? — гиҗ директор суг инәчкәд, нанас сурв.

— Тана орм күн булаҗ авхар бәәхш. Залачтаһан совхозан һардтн. Болв тана яһҗ һардсн манд керг уга гиҗ санхмн биш. Сән болхла таасхвдн, хаҗһр болхла, «зогс, хаҗһр һарһҗанат!» гиһәд чирәдтн келхвдн.

— Арһулдҗа, чи, күүкн эндүрҗәнәч! Ик гидгәр эндүрҗәнәч! чини санаһар болхла, комсомольцнр коммунистнрин хаҗһр чиклхмн болҗану? Терүнь юн гидгинь медвчи? — гиһәд директор нам зөвәр оралдв.

— Та күүнә келсн үгиг бичә хаҗилһтн. Кемрҗән кен болвчн хаҗһр һарһчкхла, өмнәснь зөрҗ келхвдн. Талдан цагтнь бидн эврәннь чидләр дөңгән күргхәр седнәвдн. Арслң Церн хойр Кузян үгд орад аля-азд йовдл һарһад йовхла, совхозин директорт сән болхий? Совхозд олз орхий? Тегәд бидн тер хойр көвүг Кузян һартас булаҗ авад, көдлмшт орулсндан гемтә болҗахмби? — гиҗ би бас чаңһар хәрүцҗәнәв.

— Тана тустн тер, һурвн хуц алулсн! — гиҗ директор цөкрсн бәәдлтәһәр келв.

— Бадма Цебекович, миниһәр болхла, тер һурвн хуцмуд манд цуһарадмдн харм. Тер хуцмуд кедү үн күрдг болвчн, хәрү ормдан тогтх зөвтә. Тер ялин тускар үг күүндәд керг уга. Юңгад эндр өдр күртл тиим хар саната күн мана хоорнд бәәһәд бәәсмб гиҗ һунднав. Тиим негчн күн мана хоорнд бәәх зөв уга. Терүнә төлә ноолдх — цуг мана, коммунистнрин, комсомольннрин, һардачнрин болн советск күн болһна эркн төр. Кемрҗән би гемтә болхла, ялинь нандчн даалһтн. Болв тер көвүдиг көдлмшт орулх зөвтә биләвдн. Дәкәд теднд эс иткдг зөв манд уга. Теднә ик гемнь, хуцмудан хайчкад йовҗ одлһн. Миниһәр болхла, эндр, шулун болдгар Баргин көвүнд кен бу өгәд, теднүр тәвсинь олхла, түлкүрнь белн олдхмн,— гиҗ Сергей келв.

— Кем тиим хорта йовдл һарһсинь олҗ авлго бәәҗ болшго! Юн гидг йовдлв? Соятд урднь соңсгдад уга йовдл! Яһад болучн олх кергтә! — гиһәд, гер дотр суусн әмтс нирглдәд одв.

— Тер төрән Шерлок Холмст даалһчк. Хөөдт яһҗ көг тәвхв гисн тоолвр чини толһаг эндр өдр эзлх зөвтә,— гиҗ директор зөвәр шурүтәһәр зоотехникд келв.

Әмтн цүврлдәд ниргн йовҗ конторас һарлдв. Хойр терзинь секчксн, утан һарад, сәәхн өрүни серүн салькн гер дүүргв. Генткн үүдн тал хәләхләм, үүд зааглчкад, герин һазаһас Босха һарарн дайлад, нама дуудҗана.

— Делә, нә, юн болв? Олдҗий? — гиһәд, намаг һарч ирхләм. Босха арһул сурв.

— Уга. Сергейиг гемнх бәәдлтә.

— Намаг яһад ирсинь медҗәнчи? Урокан хайчкад гүүҗ ирүв. Намаг завсрт һархла, Кортк адһмтаһар гүүҗ ирәд, иигҗ келв:

— Баргин баһ көвүн Марлиг өцклдүр өрүн Кузя дуудҗ авад келҗ: Кеер, Балдна хотхрт, Арслң Церн хойр хуцмуд хәрүлҗ йовна. Тер хойрур одад, Харһатин нуурт нуһс хахмн гиһәд дахул гиһәд бу, сумтаһинь өгч. Бичкн көвүдт сумта бу өгх дурн Кузяд генткн яһҗ күрв? Дәкәд тер хойр көвүг дахулад йов гиҗ. Нанд йир җигтә тоолвр орад бәәнә. Тер хуцмуд алсн улсла Кузя негн болхий? — гиҗ Босха келчкәд, адһад школурн йовҗ одв.

Дигтә эн цагла гиигн машин конторин һаза ирҗ зогсв. дотраснь совхозин парторг болн хәврһдән ик улан портфель сүүвдсн, баахн нурһта хар көвүн бууҗ ирцхәв. Ирсн көвүн торлго, герүр гүүһәд орҗ одв. Уташ Гахаевич нанла мендләд зогсв. Минь ода Босхаһас соңссн үгән парторгт келүв. Тер толһаһан зәәлҗәһәд: «Соньн, соньн төр! мини санаһар болхла, Кортк тиим йовдл һарһх зөв уга. Яһҗ медхв? Ахинь суулһснд өшәркҗчн йовх? Кузянчн ааль болх! Тер хойр көвүн бийиннь өлмәһәс һарснд өшәркәдчн йовх! Бичә санаһан зов, Делә! Гемтә күн олдх. Сергейин төлә бас әәһәд керг уга. Тер бас му кехәр седсн уга. Тер хойр көвүнд санань зовад, хуцмуд хәрүлхд орулсн. Дала әәмшгтә юмн уга. Рай­она прокурорин дарук ирсн бәәнә, тер негинь олх. Хәрәд амр. Гемтсн чамд далаһар зовняд керг уга,— гиҗ толһаһим илчкәд, үүд секәд орҗ одв.

«Ямаран күн болхв эн, Уташ Гахаевич, зәрмдән бийләрн әдл күн мет, ю болвчн күүндәд, күүнәс селвг сур­на, зәрмдән бичкн күүкд кевтә, өкәрләд, күүнә толһа илнә?» — гиҗ санчкад, түрүн авгтан хәрхәр седчкәд, хәрү орҗ негинь мед» — гиһәд, дотрасн келәд бәәхлә, үүдинь секәд орҗ ирв.

Негинь медлго йовҗ болшго. Мана Соятд соңсгдад уга йовдл. Директор, залач, Сергей, парторг эдн энд-тенд сууцхана, залачин ормд баахн хар мөшкәч бичҗ сууна.

— Үр Боктаев, танас кен мөрн терг өцклдүр сурҗ авла, зуг сәәнәр ухалчкад, чикднь келтн,— гиһәд мөшкәч эвтәкн хамр деер бәәсн өвр иштә, ик тольта күнд козлдуран хурһнаннь үзүрәр деегшән өргв.

Юуһинь сәәнәр тоолхви? Лавгин Кортк, Эвән Окн, Һәрән Нонг һурвн авла,— гиҗ залач келҗәнә.

— Альдаран одхар авцхала?

— Эвән Окн Харһат орхар, Һәрән Нонг хойрдгч ферм орҗ, күүкндән одхар, Лавгин Кортк Ладовк орҗ больницд кевтсн ахиннь гергнд хот күргхәр,— гиҗ Боктаев цәәлһв.

— Болҗана. Эвән Окн Нонг хойриг харлҗ болшго. Юңгад гихлә, негнь Харһат орсн, наадкнь хойрдч ферм орсн. Теднә одсн һазрнь нарн һардг үзг. Ладовк болхла тана фермәс нарн суух үзг тал бәәнә. Ирлцҗәхш. Тегәд, һурвдгч күнь—Кортк. дигтә Ладовк орсн болҗана. Ахиннь көвүһәр бу өгүләд, тер хойр көвүг йовулчкад, арднь кесн көдлмш болҗана. Арһулдҗалтн, Кортк, Кортк, кен билә? Энтн одак зарһла харһсн Лавгин Монтан дү биший? — гиҗ мөшкәч амрсн бәәдлтәһәр сурҗана.

— Э, тер Монтан дү,— гиҗ залач хәрү өгв.

— Нә, тиим болхла, медгдҗәнә. Ахаснь сурлһ авхдан, тер көвүнәс бас сурлһ авлав. Йирин зальта нүдтә көвүн билә. Үр Боктаев, Лавгаев Кортк, дәкәд одак хойр бичкн көвү дуудулчктн,— гиһәд заквр өгв.

— Дорҗ Хонгорович, чамас өцклдүр Кузя мөр авсн уга билү? — гиҗ парторг сурв.

— Кузя — уга. Арһулдҗалтн, эцкнь, Манҗин Чооку мөр авла. Зуг Шорв орхар келлә,— гиҗ тернь цәәлһв.

— Та, үр мөшкәч, Манджиев Кузьмаг бас дуудулх болвзат,— гиҗ Уташ Гахаевич сүв-селвг өгв.