Апрель сарин 15.

Өцклдүр дигтә бүкл сардан Цәвдрә Борин хошт бәәһәд, эндр хойр хонгар сурад ирсм эн. Тер өдртән Харһат орад поштар эцкдән мөңг тәвчкәд ирвв. Ааҗа үвләс нааран Элстин больницд кевтнә. «Ода соцсобес цааран Пятигорск балһсна дәәнә госпитальд йовулҗана»,— гисн бичг илгәҗ, тер кергәр Харһат орлав.

Асхн гертән зовсн цуцрсн орҗ ирлһнләм, Босха гүүһәд күрч ирв.

— Делә, чамаг угад бидн комсомолин хург кеһәд, шин организац бүрдәчквдн, — гиҗ Босха байртаһар зәңглв.

— Меднәв. Нанд Уташ Гахаевич келлә. Чамаг сегләтр шиидсиг бас меднәв. Зуг ода сәәнәр көдлх кергтә, — гиҗәнәв.

— Чи бурушаҗанчи? Чи эврән сегләтрин дарукд суңһгдсн бас соңссн болхговч.

— Дигтә мини санҗаснла әдләр кеҗ. Миниһәр болхла, чини дарукд Арлтаниг орулхмн билә. Яһвчн залу күн.

— Одак күүкд улсин сән өдрин хөөн терүндчнь дала иткҗәхшв, — гиһәд Босха гүүнәр саналдв.

— Тиикд гергнәннь үг соңсад йовҗ одсн чигн болх. Арлтан бийнь сән көвүн, зүркнднь комсомольск цог бәәнә. Намаг школд сура бәәтл, Соятин баһчудыг цуһараһинь эврәннь һартан бәрҗәлә. Оңдан селәдт әмтн әрк ууҗ, ноолдан һарч гиһәд зәңг һархла, мана Соятд тиим йовдл һардго билә. Баһчуд ямаранчн билә. Тер хамг цуһар Арлтана күчн. Зуг гер авснасн авн мел оңдарҗ одв. Тер гергнднь келхнчньчн хамдан көдлнәлмч, — гиҗ би Босхад сана орулҗанав.

— Нүүдләлә би педучилищд сурлав. Негчн күүкнлә үүрлдго билә. Оньдинд һанцхарн йовдмн. Ода хамдан нег школд көдлҗәнәвдн, тер бийнь көдлмшин тускар күүндхәс биш, оңдан уг күүндхшвдн. Ода цагт йир киизң, заңгта күн. Арлтаниг сән көвүн болх гиҗ медләв, — Арлтан та хойр дигтә бүл болх зөвтә бәәсмн, — гиһәд, намаг генткн келчкхлә, Босха келхәр бәәсн үгән зогсаһад, нанур хойр төгрг хар нүдәрн зөрлцәд хәләв.

Нүднәннь хәләцәр болхла, тер түрүн авгтан чочад әәсн бәәдл һарв, цааранднь «Альдас эн мини зүркнд бәәсн тоолвриг медчквч? Бийәсм талдан негчн күн медҗәсмн биш. Яһад эн медчкв? — гиһәд алмацв, цааранднь генткн «дәкәдчн әмтн шинҗләд медәд бәәсн болх» — гиһәд әәсн бәәдл энүнә нүднә хәләцд би умшвв.

— Чи күүнд дуртавчи? — гиҗ би сөрҗ сурлав.

Босха невчкн зуур тагчг бәәҗәһәд, мини һариг хойр һарарн атхҗ авчкад, өрчдән шахчкад, генткн бир тәвәд уульв.

— Делә, хәәмнь, чамас юуһинь нуухв. Негчн күүнд келәд уга биләв. Арлтанд би ниднәһә дуран өгләв. Юн гихв чамд, тер нанд негчн үг келсн уга, эврән меддгочн болх. Болв би йосндан дурлчквв. Училищд бәәхд кесг кәвүд намаг дахдг билә, нам институтд сурчасн көвүд чигн бийдм үг келлә. Зуг би кендчнь седклән өгсн угав. Җигтә юмн, яһад энүнд дурлсан медхшв. Өдртнь ики холас болвчн эс үзхинь, нөр күрхш. Өрүн асхн хойр көдлмшт, дәкн тендәсн мана герин өөрәһүр һарна. Дигтә гетҗәһәд, кесгтән хәләһәд зогснав. Одахн урок кеҗәһәд, түрүн тавн җилмүдин туск келврт Сталинградск тракторн заводын тускар келхләрн, генткн санандм орад, цааранднь үг келҗ чадлго, терзәр хәләһәд, кесгтән зогсвв. Зәрмдән «энүнәс деер көвүд чамд келхәр йовлалм, яһҗахмч?» — гиһәд бийән хөрхәр седсн бийнь болҗ өгхш. Иигә бәәҗ, эс адрхла сән, — гиҗәнә.

— Нам гиһич! «дурлснас негчн күн үкәд уга!», — гиҗ, нег дегтрт умшлав.

— Нанла әдл зовлң эдлхлә, тегәд оч медх биләч! Чи ода деерән дурни тускар дегтрәс талданиг медшгоч, — гиһәд, Босха альчуриннь үзүрәр нульмсан арчад, толһаһан өндәлһв. — Арһулдҗа, цагнь ирхлә, чамд бас иим үүл уга. Кемрҗән хоюрн дурлад, терүгән хоюрн медхлә, гем уга. Тер болхла хамрин ханхданчн авчахш, би нег һәрг кевтә, өдр-сө уга зовад бәәнәв.

— Чи, Босха, чик келҗәнәч. Би ода бийнь негчн күүнд дурлад угав. Школд бәәхдән көвүдлә әдл шивлдәд, хәм бәрлдәд, ноолдад бәәдг биләв. Хәрнь шидрәс нааран Нохашкин Эрднь намаг энд-тенд гетҗәһәд, дахсн боладл бәәнә. Нам шидрә хөөнд одхар седҗәтл «бичә йов» гиҗ селвг өглә. Кемрҗән дурн тиигҗ ирдг болхла, кергтә юмн биш, гиһәд би чаңһар инәҗәнәв.

— Эх, Делә, Делә! Юңгад иим гиигн ухата болнач? Чамд инәдн, нанд болхла зәрмдән уульх дурн күрнә. Би күргн олдхн уга гиҗ әәҗәхшв. Кемрҗән хәәхлә, эндр олҗ авч болхмн. Болв йосн дурн күүнә зүркнд негх дәкҗ урһдгчн. Кемрҗән тер күслчнь эс бүрдәд цуцрхла, зүркн дотрчнь бүрдсн дурнчнь шатҗ оддгчн.

Тер ормнь зүркн дотрчнь ик оңһрха нүкн болад, үкн-үктлчн бәәһәд бәәдгчн. Хойрдгч, һурвдгч дурн ирв гиһәд зәрм улсин келснь худл. Тиим дурн теднд бәәдг болх. Әмд күүнд болхла, ор һанцхн дурн! Болснь тер!

— Әрлһ цааран, Болха! Кемрҗән йосндан дурлчксн болхла, бийднь келчк. Нүүдләһән көөчкәд, чамагчн авх биз, кен медхв?—гиҗ би эндәснь селвг өгчәнәв. Тииклә Босха зөвәрт тагчг бәәҗәһәд хәрүцв:

— Терүнәнчн тускар би бас тооллав. Тер һанцхн бәәсн болхла, келхәсн әәшчн уга биләв. Үг эс келсн бийнь, яһад болвчн эврәннь дуран медүлҗ болхмн. Болн гергтә, дәкәд көвүтә күүнд яһҗ келхв? Тиим зөв кен нанд өгхмб? Кесг дәкҗ нульмад толһаһасн авад хайчкхар седләв. Болҗ өгхш! Йир хөв уга күн бәәҗв. Мини эк бас хөв уга бәәҗ... Босха тагчград, толһаһан өкәлһв.

— Чини эк яһад хөв уга болҗахмб? Ю келҗәхмч? — гиҗ үгинь йовулхинь төлә сурвв.

— Нег экләд келсн хөөн, цааранднь келчкнәв. Нань кенд келхв? Оңдан күүнд үг келшгоһичн би меднәв. Нег дәкҗ эцкм согту ирәд, экләм керлдҗәһәд келҗәнә: «Чи иим-тиим, күүкнчн мини биш». Тер үгинь соңсчкад, би кесгтән зовлң эдлвв. Хөөннь, отгдан селәнд бәәсн наһц эгчдән одад, сурхлам: «Үнн»,— гиҗәнә. «Зуг кенәһиньчн экәсн бийәснь сур, талдан негчн күн меддмн биш. Хөөннь чамаг өсхлә, келхчн биз»,— гиҗәнә. Хәрнь тер. Яахв! — Би экиннь зарһч болҗ чадшгов. Җирһлин җимнь олн. Бас нанла әдл, түрүн дуран зүркндән хадһлад йовснчн биз, кен медхв? — гиһәд Босхаг келхләнь, са­нам зовад үр күүкән яһҗ аатрулхнь медгдхш. Арһан бархларн теврәд, өрчдән шахад, хойр халхан харһулҗанав. Мини халхар халун нульмсн, цувг татсн мет, асхрв. Кенә нүднәс һарсинь кен медхв? Босхаг зөвәр ора гертнь күргвв.

...Гертән сул бәәсн өдртән хувц-хунран уһахар эндр эрт бослав. Маңһдур көдлмштән одхв. Көдлмш болҗ нанд ода деерән дала икәр иткҗәхш. Герин өөр идшлҗ йовсн хөөдиг залх, эс гиҗ гер деер үлдәсн нег цөөкн му хурһдиг асрх, усллһнд дөң болх.

Тегәд үдин хөөн хувцан уһаһад дуусҗахлам, Болха Балта хойр һазаһас орҗ ирв. Оньдинд шулун-шудрмг Болха невчк эмәсн бәәдл һарад, намаг сура бәәтл, эрә гиҗ өөдән суув.

— Аак, цә чанхнчн,— гиҗ экдән келҗәнәв.

— Уга, бидн адһҗ йовнавдн, — гиҗ Болха зөвшәрҗ бәәхш.

— Дарунь Болха келҗәнә:

— Делә, би чамла күүндхәр ирләв. Мини гем бәәҗ, зуг терүгән хөөннь одҗ медүв. Гемим тәвҗ өг!

— Юн гем? Ю келҗәнәт? — болв.

— Юн болх билә? Нанас көлтәчн гер деерк амр көдлмшәсн һарад, кеер хөөнә ард зовҗ йовнач. Тегәд чамла күүндхәр ирләв, — гиҗәнә.

— Негдвәр, танд би өөлҗәхмн угав. Хойрдвар болхла, кеер хөөнә ард йовсн, гер деер көдлснәс яһад күнд болҗахмб? — гиҗәнәв.

— Зуг.., — гиһәд Болха түдәд зогсв.

— Келтн, келтн, нанас бичә эмәтн. Зуг мини чидл күрх юмн болхла, — гиҗ хәрү өгвв.

— Делә, чи манад ирҗ үзәд угач. Тегәд эндр асхн манаһас ирҗ цә у, — гиҗ Болха нама үрв.

— Болха, ханҗанав. Нандтн цол уга, өрүндән хөөндән одх, тегәд эн аакин болн эврәннь хувцан уһачкхар седләв, — гиҗәнәв.

— Тиим болхла би чамд дөң болад уһалцад өгчксв, — гиһәд тер бүшмүдин ханц шамлҗана.

— Күн гиич дуудхла хәрү бас буцдви, — гиҗ ода күртл тагчг суусн Балта мини күүндврт орлцв.

— Әрлһтн, Болха. Би эврән уһачксв, чиләчкәд ирнәв, — гиһәд, нам теднәс хуурхмн зу болад, уһаҗасн кенчрән хаҗуһасн авад, идш дотран норһҗанав.

— Тииклә, дурнчн. Зуг асхндан мартл уга күрәд ир. Һазаһас күн уга, үвләһә хамдан көдлҗәсәрн цуглрхвдн,— гиҗ Болха келчкәд, Балтата хоюрн һарч одв.

Тедниг үүдән хааһад һарлһнла, хаҗудк хораһас экм һарч ирв.

— Тана күүндсн үгитн цуһараһинь соңсув. Ю хәәҗ теднәһүр одхмч? Бичә од, — гиһәд экм хөрҗәнә, — Делә, хәәмнь, эн берәсчн олн зүсн му нерн һарад бәәнә. Көгшн гергд дундасчн, бичкн күүкн, ю хәәхмч?

— Тернь юн му нернви? — гиһәд эс медсәр сурҗанав.

— Мана фермин залач эн берүрчн оддг чигн. Ичкевт! Орн-орчлңд уга юмн, гергтә залу белвсн гергнүр оддви?— болад аак дууһан баһрулад, шимлдн алдад келв.

— Худл зәңг, бичә итктн, аак! — гиҗәнәв.

— Альдас меднәч? Чамас һәргтә улс һарһҗану? Һанзд һал эс орулхла, утан һардмн биш. Чамаг яһад цә у гиҗәхмб? Мордх күүкн биш, аль холас гиичд ирсн бишч!— гиһәд келчкәд, аак һарч одв.

Уул хальмг йосар болхла, хәрд һарчах күүкиг хотна гер болһн дуудҗ гиичлх зөвтә. Гер болһн эврәннь чидләрн күүкиг гиичлүләд, өмскүл өмскәд, һарһх йоста. Цергт йовҗах көвүн, сурһульд йовҗах күүкн бас тер йосна зөвт багтна. Дәкәд нег йир сән йосн мана хальмг улст ики кезәнәс нааран үлдсн бәәнә. Оңдан һазрас ма­на хотна нег герт гиич ирсн болхла, бас өрк болһн дуудулад, күн болһн эврәннь чидләрн тооһад, өмскүлинь өмскәд һарһна. Урднь эс таньдг күн болвчн, төр уга. Эн хамгиг ухалҗаһад, кесг җил хооран болсн нег йовдл ми­ни сананд орҗ, инәдим күргв.

Намаг бичкнд бидн Алтайск крайд бәәләвдн. Новоси­бирск областяс мини эцкин ач күүкн хәрд һарх болад, манаһур гиичд ирҗ. Бидн теңкән уга байрлдад, тооһад-тәкәд бәәнәвдн. Тер мана бәәсн селәнд тәв шаху өрк хальмгуд бәәлә. Тегәд ирснәннь маңһдурас авн одак күүкиг нег герәснь һархла, хаҗудкснь дуудад, долан хонгин туршарт тоовр кев. Хаҗуднь би, бичкн күүкн, хаалһчнь болҗ йовнав. Селәнә захд, нег маштг һазр герт бәәсн, һанцхарн бәәдг, дал күрсн эмгн бас цә уутн гиҗ дуудулҗ. Арһ уга, эс одхла, — өөлх. Һола, тер күүкнә нернь, бидн хойр орҗ ирвдн. Эмгн бийнь әрә йовҗана, тер бийнь босад, цәәһән манд кеҗ өгәд, өмскүл өмскҗәнә. Өмскүлнь кезән-кезәнәк хуучна килң терлг болн цегдг. Нам мини эк тиим хувц өмссн уга бәәҗ.

— Энтн, күүкд, мини буулһмр хувцн. Насн дал һарв, удлго үкҗ одхв. Тегәд кендән хадһлхв,— гиһәд, эмгн эврәннь баһ цаган келәд, Һолад бәәсн хувцан өмскәд һарһв. Хаҗуднь йовсн күүнд бас ю болвчн белглх зөвтә, тегәд нанд бас кесг толһад боодг альчур, бичкн альчур, бүшмүдин эдин тасрха (өмскүлин үзүр болһнд цаһан мөңгн шаальг хойр боолһата) болн наньчн кесг олн зүсн юм әмтн өмсклә. Тер түрү, дән чилсн дарук цаг билә. Ода болхла яһҗ тер йосиг олзлна? Йир сән йосн! Мана баһчудын зәрминь эн йосиг хуучрҗ гинә. Миниһәр болхла, эн йосн ни-негн бәәхд дөң болхд, хармч седкл уурулхд, ямаранчн күүнд дурта болхд дөң болхмн. Хуучна, кезәңк, эврәннь келн-әмтсин мууһинь хаяд, сәәнинь эндр эврәннь җирһлд олзлсар һару һаршго.

Экм тәвшгоһар седлә, эврә одх дурн уга болсн бийм, арһ уга, болв бийәсн медәтә күүнә сурвр хәрү цокҗахар гиһәд, асхнднь Болханд ирвв. Көвкр үүлн деер күн көвҗ бәәҗ чадшго, хойр көләрн һазр ишкәд бәәсн хөөн, хаҗудк улсас зулх керг уга. Эврәннь таасгдсндан одх, эс таасгдсндан өөрдшго гисн йосн уга. Эвго үг өмнәсчн келәд, эрк биш хаҗһр йовдл һарһхла, үрүдҗ нурһан өгхәр, өмнәснь зөрлцәд ор! Мини седкл тиим. Хаҗһрчн болх? Яһҗ медхв, нанд эс медгддг юмн дала...

Намаг Болханд орҗ ирхлә, Ноһан, Балта, Цаһан болн Тевкә дөрвн, герин эзтәһән тавн күн бәәҗ. Болхан бәәх гер харһаһар хавад кесн, дөрвн өрк бәәдг, хошад хората гер. Дотрнь орҗ ирхнь, хойр нүдм хальтрад бәәв. Үнәртнь келхлә, мана Соятин гер болһн балһснд бәәдг улсин герәс тату биш. Өдгә цагин ор-дер, герин орад күрдг нүр үздг ик гер, шифоньер, диван, герин эрст наасн, полд делгсн үстә кевсмүд болн нань чигн өлг-эд гер болһнд гишң бәәнә. Болв Болханд орҗ ирхлә, гер дотрк өлг-эдин диг-дарань, күүнә чееҗ байруллҗ, өмнәсчнь инәмсклҗ: «Өөдән һарад цогцан амратн», — гиһәд тоссн болҗ медгднә. «Иим бәәдлтә күүнә чееҗ яһад му болх билә?», — гисн ухан дотрм орв. Болв һазак дүрснь сән-сәәхн болвчн, чееҗнь бузр улс бас зәрмдән харһна.

Би эн дневникдән Болхан тускар терүнә герт одад үзсн, соңссн тоотан бичхәр седләв. Дневник гисн эврәннь туск төрән бичх зөвтә, болв үзссн-соңссн тоотан бичсәр һару һархий?

— Деегшән һарад су,— гиһәд, Болха намаг Тевкә Ноһан хойрин хоорнд суулһчкв.

Хот-хоолнь стол деер белн, намаг күләһәд суусн бәәдлтә. Болха йир тиньгр, цәәһән ааһ болһниг дүүргәд, улан чаһр чиркд кеһәд, күн болһнд бәрүләд өгчәнә. Күн болһна өмн болһсн махн, тосн, наньчн хот-хол дала бәәнә.

— «Цә шиңгн болвчн, идәнә дееҗ болдг», — гиҗ ма­на көгшд келдг билә, тииклә түрүләд цәәһән авад амсчктн,— болҗана.

— Нә наснчн ут болҗ, хөв-кишгән олх бол! — гиһәд Тевкә йөрәһәд, цәәһән амсв.

— Көгшдин йөрәл бүттхә!— гиһәд, бидн цуһар ааһдан урлан күргввдн.

Дәкәд нанас бишңкнь, цуһар чирктә әркән ууцхав. Һанцхн мини чирк кевтән үлдсинь үзв.

— Яа, би мартчкҗлм. Манад нег шил шампанск бәәхмн, — гиһәд, Болха талдан хораһурн орҗ одв.

— Әрлһтн цааран, би әрк уудн угав, — гиһәд эндәснь иткүлхәр седүв.

— Нег бакал шампанск уусар дала юмн болхн уга, — гиһәд, Болха тер хораһасн һартан нег шил шампанск авч ирәд, зогсн бәәҗ, хасн мет бөгләһинь өөдән өсргв.

— Әрк амндан күргҗ үзәд угав, кеҗ өгсн бакалиннь өрәлинь уучкад, толһам эргәд, дотрм му болад одв. Тер хоорнд наадксм цуһар зөвәр ууцхачкв. Амнь халад, күүндвр улм догшдад ирв.

— Нә, Болха, һарсн өдрчн кишгтә, наснчн ут болтха! — гиһәд халҗ одсн Тевкә дөрвдгч чиркән өргв.

— Хальмг күн бичкн күүкдиг һарсн өдртнь йөрәһәд, толһаднь тос түркәд, бәрнә өмскдмн. Мини һарсн өдр биш. Йосар тоолхла, би һал тәәдг сард һарсн бәәҗв. «Намрин харңһу гүдү цагт һарлач», — гиҗ экм келдг билә. Тиим ик харңһу цагт һарсн болад, мини җирһл харңһучн болх. Кишг тату, хөв уга күн бәәҗв. Нәәмтәдм экм өңгрәд, эцктәһән хоюрн үлдләв. Арвн хойрта-һурвтадан һурвн үкрән сааһад, чигәһән кеһәд, өдр болһн әркән нердг биләв. Әрә арв һарсн күүкнд биш, идр наста күүкд күүнд ямаран ик көдлмш! Үрглн, уульн йовҗ кеһәдл йовдг биләв. Эцкм намаг әрвлдг билә. Болв үд күртл герин ахуг цуһараһинь кедмн, үдин хөөн әрк ууһад, согтҗ оддмн. Тер цагаснь авн цуг көдлмш мини эццн ээм деер ачгддмн. Намаг арвн тавтад, эцкм адгтан һурвн-дөрвн күүнлә худ бәрлдхәр бооцсн болхмн. Әрк уучкад: «мини күүкнлә әдл сәәхн болн көдлмшчн күүкн хотнд бәәнү?»—гиһәд, көөрәд хәәкрдмн. Болв би көөрч келҗәхшв, тиикд үүрин күүкдәсн эләд цогцта, махта болн сәәхнчн биләв. Зуг һанцхн сәәхнә уршг биш, би һартан бәрсән цуг кедг биләв. Кү кеерүлдг юмн көдлмш! Көдлмш кедг дассм, хөөннь бийдм олз болв. Дән эклхлә йовсн эцкәс эндр өдр күртл зәңг уга. мини асргч, ицгч, харсгч тоотм — хойр һарм болв.

Дәәнә сүл җилмүдт болн хөөтк җилмүдт Алтайин теегт бәәдг Негасово гидг селәнд бәәләв. Деернь район бәәдг ик селән билә. Түрүн авгтан ямаранчн көдлмш кех цаг харһв. Дарук җилднь хувц уйдг мастерскойд көдлләв. Түрү-зүдү, хот-хувцн тату, дәәнә цаг. Гесндән сән хот уга, ээмдән сән хувцн уга бийнь, сө болһн нәр хәәһәд гүүдг цаг. Насн эврәһәрн дииләд бәәдмн. Нәәрт одхла, көвүд уга, мел күүкд. Көвүдин арһта гиснь эн. Неринь келчкн гивв. Эн эргнд ода бәәх күн, тадн таньчкхт. Амрарнь теднд нер өгий — Сарң болг, дәкәд нег көвүн орлцхмн, тернь Нарнчн болг. Сарң тракторист көдлдг, манас хот-хувцарн сәәнәр бәәдг билә. Тегәд эн Сарң намаг өдр-сө уга дахдг болв. Дәкн нег җил болв. Болв би Сарңгд зөв өгл уга бәәһәд бәәнәв. Оңдан залус уга, эн эрүл-дорул көвүн яһна? — гиһәд толһаһарн ухалвчн, зүркнд орҗ өглго бәәв.

Нег үдлә хотан уучкад, көдлмштән одҗ йовлав, генткн өмнәсм нег цергә хувцта күн барун һартан чемодаһан бәрсн, теңгр цокг. Нарн! Урднь мана селәнд бәәдг көвүн, энүг цергт йовхаснь урд таньдг биләв. Герлтә погон деерән дөрвн одта. Өөрдәд ирчкәд: — «Кенә күүкмбч?» — болв.— «А, Болхайчи, гиҗгинь хәләлчн!» — гиһәд, намаг кенәһән келчкхлә, мини ардк күкләс татв: — мини ээҗ ямаран бәәнә? Намаг гертм күрг!» гиҗ эн нанас герән альд бәәхинь сурв.

Ирснәннь маңһдурас авн Нарн нанла үүрлв. Эн дундын школд дәәнә керг заадг багш болв. Школын өөр мана уйлһна мастерской бәәдг билә. Эн школд одхларн нанур дәврәд, көдлмшәс хәрхләрн, нанур дәврдг билә. Тиигә бәәҗ хоюрн йосндан иҗлдвдн. Би өдр болһн терүг күләдг биләв. Кедү үг келсн болхв, зуг мини күләҗәх үг негчн дәкҗ келҗәхш. Хойр сар болв.

Генткн мини көдлҗәсн мастерской намаг Барнаул тал һурвн сара хувц ишкдгин курст тәвҗәнә.

Маңһдур намаг һурвн сара курст йовулҗана гиҗ энүнд зәңг келхлә, одак үгән келх гиһәд, адһҗ ирәд, асхнднь одакд келҗәнәв.

— Йир сән! Ода эрдм уга бәәҗ болшго. Баахнчн биш, көгшн мини бийм сурһуль сурх дурм күрчәнә. Йовадл ир, һурвн сар удан биш,— гиһәд тер мини толһа илҗәнә.

«Ода юңгад эс келнәч? Келхнчн! Келхләчн, би йовхшв!» гиһәд хәәкрх дурм күрчкәд, бахлурм бәргдәд, үг келҗ болхш. Ода болхла, илднь келчкхмн — тиикд ичдг цаг билә, насн баһин уршг.

— Нарн, намаг йовхлачн уудьхвчи?— гиҗәнәв.

— Уульвчн яахв? Чи эрдм сурх кергтәч, медҗәнчи? — гиһәд көвүн мини хамрин үзүрим хатхв. Оньдинд тиигҗ намаг наадлдг билә.

— Нарн, би чамла үр күүкән таньлдулнав. Йир сән күүкн,— гиҗ, аш сүүлднь, келҗәнәв.

— Бәг. Оңдан күүнлә таньлдхар бәәхшв. Бичә зовлң эдл, — гиһәд, тер мини толһаг бийүрн шахв.

— Чамд уудьврта болх. Йир шогч, тиньгр күүкн, — гиһәд, би тедниг таньлдуллав.

Барнаул балһснд ирәд хойр дола хонвв. Нарнас хойр бичг ирв. Зуг тер бичгдүдтнь мини күләҗәх үг уга. Хәрүһинь тәвхәр асхн болһн бичг экләд бичҗәһәд, хәрү шуулад хайчкад бәәнәв. Күн болснас нааран бичг бичҗ үзәд угав. Дәкәд хаҗһр бичхлә наад бәрх гиһәд, негчн бичг тәвсн угав. Дигтә зовлң эдлҗәхнь Сарң нег өдр Барнаулин уульнцд харһад бәәв. Барнаулас хол биш, хөрн дуунад бәәсн селәнд Сарңгин эгчнь бәәдг, терүндән гиич ирсн болҗ һарв.Терүг сурад бәәхләнь, хойр дәкҗ дахад кинод одлав. Дәкәд амр өглго, өдр болһн ирәд бәәв, болв би уурлад көөчкләв. Хөөннь ирдгән уурв. «Намаг хәрүһинь эс тәвхлә, Нарн бас бичдгән уурч одв. Удлго курсан чиләһәд хәрхләрн харһхвдн, — гиһәд бийән аатрулад бәәвв. Сүл шүүврән өгәд курсан чиләһәд хәрхин хойрхн хонг үлдсн цагт нег бичг ирв. Ардк хайгинь хәләхнь, Нарна һар биш. Дотркинь шуулад хәләхлә, иигҗ бичәтә «Үр күүкн Болха, менд! Би одахн эгчәсн эврәннь Пегасовд ирвв. Бидн цуһар менд бәәнәвдн. Шин зәңгәс, февралин 12 өдр хүрм болхмн. Нарн Тоня хойр ханьцҗана. Кемрҗән курсан чиләҗәхлә, үр күүкнәннь хүрмд ирҗ үз. Сарң».

Тер бичгинь авчкад сөөннь дуусн унтсн угав. Түрүн авгтан Сарң худл бичҗ гиҗ медвв. Дәкәд тоолад бәәхинь, терүнд худл келәд тус уга. Намаг ирхлә, бәргдҗ одхмн. «Тегәд бичг бичлго бәәҗ, кишго элмрмүд! — гиһәд, ууртан бүтәд сөөннь дуусн уульв. Хойр хонад Топково станц деер ирәд буухла, шуурһн шуурчана. Мана селән күртл һучн тавн дууна. Көлгнчн, машинчн йовхш. Шуурһн дегәд догшн биш. «Өрүн һархларн асхн күртл хөрн тавн дуунад күрч одхв». Урднь эн хоорнд кесг дәкҗ йовһар йовчксн хаалһ билә. Зуур көлгнчн харһад бәәх. Ацан күнд биш, нег чемодан.

Арвн дууна шахуд һарһчксн цагт шуурһн улм гүдәд, хаалһ үзгддгән уурад ирв. Нег бийд хәрү станцан темцх дурм күрчкәд, уга зөрсн талан, уралан,— гиһәд, йовад йовнав. Шуурһн тогтнх биш улм гүдәд бәәнә. Йова, йова йовтл бурүлин гегән тасрад ирв. Шуурһн тогтнх бәәдл һарад уга. Өмнәсм, ардасм болн хәврһәсм негчн баран, негчн герл үзгдхш. Цогц зовад, махмуд даархла нөр күрәд ирдг бәәҗ. «Сууһад амр!—гиһәд дотрасм чееҗм келәд йовхла «уга, амрч болшго! Суухла үкснчнь тер! гиһәд түрүңк ухаһан хәрү цокад, зогсл уга, йовад йовнав..Хаалһ үзгдхш, зәрмдән ик көрд ирәд. тулад зогснав. Өр цәәхин алднд чинәм алдрад, көлән өргҗ тәвдг арһм тасрад ирв. «Нә, ода хуурув» — гисн санан толһаһим бурһдулад йовна. Болв «Эндр Нарн Тоня хойрин хүрм. Тер хүрмд би харш болх зөвтәв», — гиһәд, дотрм ур буслад одхла, чидл немгдсн болад йовдл шулудад йовна. Насм ик эс болвчн, эврәннь җирһлин туршарт би әмтнд иткәд йовав. Негчн күн намаг урднь һундаҗ, ицлим таслсн уга билә. Тер дотр Нарн Тоня хойриг тиим йовдл һарһх гиҗ кен медлә? Мөлкәд болвчн күрч, хүрминь цуцлх кергтә?» — гиһәд санхла, сүрә немгднә. Кедү санв, тоолв гиҗ, толһад тохнята бат шиидвр орхш. Хаҗуһас хәрү цоксн тоолвр орад урдк санаг цуцлна. «Күүнә байр эвдх зөв кен чамд өглә? Нарн чамд ю келлә? Күләх-күлцх болҗ үгән өглү?» — гисн тоолврмуд бас орна.

Маңһдуртнь үдин алднд, шуурһн тогтнад уга билә, урдк кевтән хаалһан алдчксн бүтүһәр, көлин чинән алдрсн әрә йовҗ йовнав. Генткн барун һар талм ноха хуцсн ә һарв. Доран эргәд тер дууг темцхлә, удлго утана үнр һарв.

Өөрхнд селән, әмтн бәәхнь ил медгдв, болв эврәннь әмән менд авч һарх һазрур көләрн йовдг арһ уга болхла, дөрв көлдәд мөлкәд күрвв. Захин герт күрхләрн байрлсн байриг юуһинь келхв, болв эврәннь селән бишинь медчкәд һундсн һундвран кенд келхв? Зуг чидл чиләд, мини хөвәр герин эзн, орс өвгн эмгтәһән хоюрн бийим чирәд, беш деерән һарһсинь меднәв.

Унтад серв. Бүкл өдр сө хойр серлго унтсн бәәҗв. Хойр халхм, хамрин үзүрм невчк мишлдсн бәәҗ. Серәд альд бәәхән сурхла, эврәннь селәнә хаҗуһар һарад, төмр хаалһас дөчн дуунад бәәсн оңдан селәнд, төөрәд ирсн бәәҗв.

Хүрм Давад хойр хонсн цагт гертән ирәд иим зәңг соңсвв: Сарң Барнаулин өөр бәәсн эгчдән ирхдән, нанла хойрх дәкҗ харһла. Нег дәкҗ кинод йовҗ йовад, зурган цокулий гиҗәнә. Түрүн авгтан бурушаҗаһад, дәкәд зөв өгләв. Яһвчн, нег селәнд бәәдг көвүн. «Энүнлә зург цокулсар яах билә», — гиҗ санад, цокулчклав.

Сарң нег цөөк хонад одак нанла цокулсн зурган дотрнь тәвәд гертән бичг илгәҗ. «Энд Болхала харһад ханьцвдн, хүрмән хавртан кехәр шиидвдн»,— гиҗ бичҗ. Хөөннь Сарң гертән ирчкәд, Нарна сурврт, тер бичг үнн билә, гиҗ хәрү өгч.

Терүнә ашнь — Нарна гер авлһн. Генн толһаг һундл эзлнә, өшән өрч дүүргнә, уутьхн чееҗд — ур буслна. Сарңгас өшәһән авх седкл өдр-сөөһин туршарт унтуллго дахлцв.

Нег асхн көдлмшәсн хәрҗ йовхинь, өмнәсм Сарң тосҗ ирв. Көвүнә көлднь боокс һосн, деерән намрин күлт өмсҗ. Селәнә захд болҗасн нәәрт одхмн гиҗәнә. Уульнцд дөчн градус киитн билә. Негчн үгтнь хәрү өглго бәәләв.

Ода боокс һоста, нимгн күлттә йовсинь үзчкәд, генткн нег ухан торс гиһәд орв.

— Герин һаза намаг күләҗә, би хувцан өмсәд һарч ирнәв. Чи юмнд бичә од, — гиҗ келәд, эврән герүрн орн, үүдән дотраснь хаачкв. Энчнь һурв дәкҗ үүд цокв. Терзин өөгүр торҗңнад, өскәһән цокад йовад бәәнә. Бүкл час үлүд һарч ирлго арнҗлад бәәвв. Боокс һоста, нимгн күлттә дөчн градус киитнд час үлү зогсхд бас зөрг кергтә! Намаг һарч ирхлә, хойр өргнь зуурлдад, үг келҗ чадлго бәәв.

Тер кевтән намаг дахад һарчкад, манаһас хойр гер һатц бәәсн күргн ахиндән Сарң орҗ одла, би түүг күләснчн угав, тер ардасм күцҗ ирснчн уга. «Сарң хойр көлән көлдәҗ», — гисн зәңг маңһдуртнь соңсвв.

Терүнә хөөн кесг җилмүд давв, өршәңһү уга йовдл һарһсан ода шиңкн медүв, — гиҗ Болха манд эврә тууҗан келҗ өгв.