Делән дневникин цаарандкнь

Эндр би хошасн эрт ирүв. Юңгад гихлә, даңһар һурвн шүүгч көдлмш кеһәд угав. Йириндән болвчн сурһуль сурна гисн амр тгр биш, болв заочн сурна гисн хойр холван күнд. Нанла сурчасн күүкдин кесгнь ииститутд, техникумд йовцхана, зәрмнь сурһулян чиләһәд көдлҗәнә. Тегәд би өрәл җил дутасндан, шинәс республиканск дундын заочн школд энҗл орлав. Урднь эн заочн школ бәәнә гиҗ меддго биләв. Генткн зуни чилгчәр Босха нанд: «Мана Соятд нәәмн класс чиләһәд уга көвүд, күүкд дала, дәкәд дундын сурһулян күцц эс чиләсн әмтс бас бәәнә», гиҗ келҗәнә.

— Чи намаг келхәр седҗәнчи?-гиһәд, би уурлҗанав.

— Чамас оңдан дөрвн-тавн класс чиләсн кедү комсомольцнр бәәнә? Тедн тер кевтән, өрәл сурһулыа, эрдм уга бәәхмби? Ода тракторист болхар седвчн. Нәәмн класс чиләх кергтә. Тер төләд шишлң хург кеһәд, тер төриг күүндхмн, гиҗәнә.

Түрүн авгтан би еңнәд хәрү өгсн угав. дәкәд ухалад бәәхнь, адгтан арвдгч классан чиләҗ авх кергтә. дәкәд селәнә комсомолин комитетин сегләтрин дарук күн, әмтиг дуудхларн, эврән бас дахх кергтә. Хөөннь Босхала күүндәд, тер териг хургт тәвҗ шиидвдн. Соят деер консультац кедг пункт бүрдәвдн. Нәәмдгч класс күртл сурх арвн долан комсомольцнр, арвдгч класс күртл сурх һурвн күн. Йисдгч класст нег күүкн, нег көвүн, арвдгч класст һанцхн би. Орс келн, литератур — Босха, эсв геометр, физикәр — би, историй, географийәр — Сергей долан хонгт нег ирәд өгчәх болҗ зөвән өгвдн. Химий, зоологияр — Эрднь, иигәд предметсән хуваһад авчквдн. Зуг нанд заавр өгдг күн уга. Тер бийнь эс медгдсән Босхаһас, Сергейәс сурнав. Ода һацата, хө хурһлулна гиһәд, кесгәс нааран кегдлго бәәсн көдлмшән кеһәд йовулслч гиҗ санад, учебникүдән стол деер һарһад, тетрадян авлһнла, күн үүд цокв.

— Ортн, үүдн секәтә,— гиҗ келүв.

Мана Соятд хаҗу-хәврһин — әмтс болхла, үүд цокхш. Тегәд кен болхви? — гиҗ санув.

— Мендвт! — гиһәд Нүүдлә орҗ ирв.

Нүүдлә зөвәр өндр нурһта, эццн нәрхн цогцта, утулң цаһан чирәтә, зузан нигт күмсг доран зеегтә хар нүдтә, хойр хурһар хавччкснлә әдл, нимгн шовһр хамрта, мел зүсән геесн бәәдлтә хойр халхднь, хамрин үзүр деернь, зүүһин үзүрәр хатхчкснла әдл бичкн, медң-үлң зааргта, хөр әрә һарсн наста бер.— Эдн бүл дөрвн. Энүнә залунь Арлтана арвн хурһна эрдм, бийәсн ахан күндлдг, бийәсн дүүһән тевчдг цаһан седкл, тиньгр бәәдлнь Соятин улст цуһараднь таасгддмн. Болв Нүүдлән тускар тиим үг келҗ болшго. Нүүдлә Соятин школд ирҗ көдлснәс нааран дөрвн җил болҗ йовна. Болв эн дөрвн җилин туршарт күүнә герт орсинь негчн күн үзәд уга. Энүнә йовдг хаалһнь — школас эврәннь гер. Икәр тәвхлә, лавкд одх. Негчн күүнлә үүрлхш. Тер төләд эн орҗ ирхлә, алң болад, нам деегшән һарч су гихән мартҗв.

— Нүүдлә, деегшән һарад суутн! — гиһәд би стул тәвҗ өгүв.

— Делә, буйн болх, намаг чи гиҗ кел. Өөрхн үр-дүң күүһән тиигҗ келдмн гиҗ соңслав. Дәкәд болхла, чи яһучн ям дааҗах күн болҗанач.— Нүүдлән оочнь нег хәврһдән татгдад, инәҗәх күүнә дүр һарһв.

— Юн ямв тертн? — гиһәд ормаһад одув.

— Юн болх билә, чи комсомолин сегләтр эсийчи?

— Сегләтрин дарук.

— Тиимчн болг, зуг хоорндан «чи» гиҗәхмн, болҗану? — гиһәд Нүүдлә нанд зөвәр тус күргҗәх күүнә бәәдлтәһәр сурҗана.

— Нә тиимчн болг,— гиҗ бийән сулдхкин төлә зөвшәлүв.

— Делә, би чамур ямаран кергәр ирсим медҗәнчи? Нам тааһад болвчн, медш угач. Нанла үүрлдг өөрхн күн эн Соятд угаһинь чи эврән меднәч. Орчлң деер ор һанцхн өөрхн күн билә. Зуг тер күн... Болг, терүнә тус­кар дәкәд келсв. Чи мини келсн үгиг иткҗ чадхийчи, аль угай?

— Кел. Келхлә медгдх. Күүнә худл келҗәх, үн келҗәх, хаҗһр келҗәх, чик келҗәхинь толһа дотрнь орҗ үзҗ болшго. Болв күүнә зүркн бас нүдтәлә әдл. Медҗ болхмн,— гивв.

— Нә, тииклә соңс. Намаг тавта цагтм эцкм хайчкад, оңдан һазр орҗ одла. Арднь эктәһән хоюрхн үлдвдн. Әвр түрү биләвдн. Болв терүнә тускар келхәр бәәхшв. Экм хөөннь хойр күүнд мордад, хошад-неҗәд җиләс үлү бәәсн уга, салҗ одв. Дәкәд зөвәр бәәҗәһәд, дөрвдгч күүндән одв. Зурһан җил бәәһәд, тернь өңгрҗ одв. Миниһәр болхла, тер хөөт эцкмдн йир сән күн би­лә. Тер хоорнд би өсәд, багшин училищд орҗалав. Тер күн мини экәс көлтә өңгрв. Өдр болһн көөркүн хойр чикнь хоңхта, тернь баһдад, зәрмдән одад, татад-мааҗад бәәвчн, тернь хәрү өгдмн биш. Тиим җирһлд күн удан бәәҗ чадшго. Нанд йир ик харм болв. Арһ уга. Хөөнь училищ чиләһәд, танахнур ирсм эн. Би Арлтанд үнн седкләсн дурлад мордлав, ода бийнь терүнд эңкрв. Түрүн авгтан Арлтанчнь нанд дурта билә. Көвүн һарв. Тер көвүн ман хойрин седклиг улм өөрдхүлҗ, байрлулх гиҗ санҗалав. Болв өдр ирвәс Арлтана седкл хүврәд бәәнә. Яһна гидгнь энв? Би эврәннь дуту-дундан чамд келсв. Әмтнлә әдл тошурхҗ, инәҗ-наадсан медҗәхшв. Хаҗудан әмтн инәһәд, дөгәд бәәвчн, нанд инәх дурм күрхш. Багшин училищд сурчахд, хамдан общежитьд бәәсн күүкд асхн болһн гүүһәд, нәр хәәһәд йовҗ одцхадмн. Нанд альдаранчн йовх дурн күрдго би­лә. Кинод хая-хая оддг биләв. Дегтр... Эврәннь кергтә дегтр умшхас биш, оңдан дегтрәр соньмсдго биләв. Яһад тиим болсан эврән медҗәхшв. Бичкндән зовлң үзҗ йовсн төләдән тиим болх? Кен бичкндән зовлң эс үзлә? Тиим улс дала, дәәнә хөөтк цаг билә. Ода санад бәәхнь, иим ухан орна. Намаг күүнә уха меддг болснас авн экм хаҗудк герә күүкдлә наадулдго билә. «Хәлә, тернь цокчкх, эннь наадһаһинь булаһад авчкх. Хәлә, тернь хор өгчкх, күүнә һартас бичә хот ид!» Экләд школд ордг болснас авн, нег хаалһар йовад, нег хаалһар ирх. Кемрҗән оңдан күүкдлә наадад, невчк дутхла, өргн улан бүс нурһнд, шигддг билә, тер ормнь до­лан хонгтан өвдх. Тегәдчн намаг школын нәр-нааднд орулдго билә. Намаг училищд сурчахд, экм селәнд билә, тер бийнь цаг биш цагт общежитьд күрч ирдмн. Кемрҗән намаг уга болхла, директор күртл күрдг билә. Тегәд би альдаранчн һардго биләв. Мини эцк зарһин шиидврәр дөң мөңг өгсн деерән, дәкәд нанд хувц-хунр авч өгдг билә. Һарсн өдр болһндм йерәһәд, телеграмм илгәдмн. Кемр телеграмм нанас түрүләд эк авхларн, үзүллго, шуулчкдг билә. Эцкин тускар экин эс келсн му үг уга. Аля, әркнч, көзрч, хуульч, андн, һазр деер ямаран му юмн бәәнә, цуһараһинь терүнд шавдмн.

Намаг училищд бәәхд эцкм кесг дәкҗ ирлә. Нанд йир икәр таасгдла. «Юңгад маниг хайчклач?» — гиһәд сурхла, «хөөннь медхч»,— гилә. Ода санад бәәхнь, тер чик келҗәҗ. Эртәр салад, чидсн бәәҗ. Эс гиҗ ода күртл әмд бәәхн уга билә. «Бийләрн әдл нег күүкд күүнлә үүрлхнчн. Һанцарн бәәхлә, уудьхшийчи?» — гиҗ одахн Арлтан келнә. Оңдан күүнлә күүндәд, үүрлхәр седхлә, эн мини тускар ю санҗадг болхв, дәкәд хөөннь юн гиҗ келх? — гиһәд харлнав. Умшсн дегтр, үзсн кинофильм болһнд, «дурн, дурн» гиһәд давтад һарцхана. Ямаран юмн болхв тер дурнь, нанд медгдхш. миниһәр болхла, әмтн эврән дотрасн санад, һарһсн үгмүд. Тегәд дегтрчн умшдган, кинофильм хәләдгән чигн уурлав, әмтнә дотрк седкл-ухан нанд сән медгдхш. Мана училищин күүкдин зәрмнь одак нег бичкн стипендән авхларн гүүҗ одад, дегтр хулдад авчкдг билә. Мөңгәр ю хәәҗ дегтр хулдҗ авдмб? Дегтр умшх болхла, библиотект бәәнә. Зәрмнь цецг хулдҗ авдмн. Ю кехмби, түүгәр! Каңкнсн үнр хәәхлә, одеколон бәәнә. Сәәхн зүснь кергтәй? Терүнәс деер сәәхн бүшмүд хулдад авчк, кесгтән өмсгдн гиҗәнә,— гиҗ сандг биләв. Ода би ор һанцхарн үлдүв. Экән үзхнь, нүдм өвднә, залум бийим керглхш. Көвүм. Көвүн ода бийнь бичкн, намаг медшго. Тегәд яһтха гинәч, намаг? — гиһәд, Нүүдлә хойр нүдән бәрчкәд, шугшад уульв.

— Яһҗаначи, Нүүдлә, бичә ууль. Чи дегәд харңһу седкл зүүҗәнәч. Тиигҗ болдви? Арлтан яһва, керлдвта? — гиһәд берин һаринь бәрҗәнәв. йосндан уульсн болх гиһәд хәләхнь,— нүднь хагсу.

— Үзҗәнч, ода дотрк чееҗм хорар дүүрәд, уульхар седсн бийнь, нүднәс нульмсн һарчахш. Мини зүркн хатад, чолун болад, киитрәд, мөсн болҗ одсн бәәдлтә. Энүг җөөлтхдг болн халулдг күн һазр деер бәәхий? — гиһәд, дәкн ээмән чичрүләд уульв.

— Ю келҗәхмбчи? Арлтан бәәнә, миниһәр болхла, ода бийнь чамд дурта,— гиһәд би арһан бархларн, аатрулхар келҗәнәв.

— Арлтан асхн көдлмшәсн ирәд, хотан уучкад, буру хәләһәд кевтнә. Өрүнднь босад, көдлмштән одна. Болснь тер. Үнәртнь келхд, түрүн җилмүдт бийим теврҗ үмсәд эңкрлхләнь, түлкәд көөчкдг биләв. Эврән тиигәд дасхчксн күмб,— гиҗ Нүүдлә гүүнәр саналдҗ келв.

— Юн гиҗ келхв чамд, Нүүдлә! Тана үзсн, медсн тоот нанар болхла ик. Би зуг чамд, эврәннь умшсн дегтрәсн келхәс биш, нань арһ уга. Коптяева Антонина «Дерзание» гидг романд Строганова Ольга иигҗ келҗәнә: «...дурта күүһән теврхләрн, нарта делкә теврсн чигә болнач. Нарта делкә уга болхла, күн кииһән авч чадшго». Миниһәр болхла, «мини сән иньг», гиһәд күүкн келхләрн, һанцхн иньгиннь сән седкл, ухан, зүсн-зүркн биш, бийинь эргҗ бәәсн аһар, әмтс, бүкл делкә кевтән, терүнә герлтә болҗ медгдҗәнә. Тиим седкл уга болхла, күүнд дурн бүрдх биш, күн нам әмд-менд бәәҗ чадшго.

— Мана Соятд наснь дөч күрч йовх, чирә-зүснь сәәхн, ухата, бийдән зөв дундын сурһульта, цаһан седклтә, белвсн күүкд күн бәәнә. Нернь — Болха. Тер Болха хөрн җилин туршарт нег күүнд дурлчкад, эндр өдр күртл чееҗдән хадһлад йовад йовдгчн. «Махмуд зовад, күүнд һундх йовдл үзгдәд, эврән түрү-зүдү үзәд орксн цагтан, одак күүнәннь тускар, тер юн гиҗ санх бәәсн гиһәд ухалад оркхла, му хамгнь мартгдад, чееҗд нарн һарсн әдл болна. Тер цагт орчлң цуһараһинь теврх ду­рн күрнә»,— гиҗ бас келнә. Тиим өргн, у седклтә, дурна чинринь медсн болхла, һазр деер бәәхд амр. Арлтан та хойр өңгәр нег-негән зоваҗанат. Тегәд хоюрн нег-негндән дуртавта? — болҗанав.

— Делә, эн сурврт чи яһҗ хәрү өгхән медҗәхшв. Бидн ханьцад кедү җил болсинь эврән меднәч. Көвүн һарв. Өркән өндәлһәд бәәнәвдн. Кемрҗән теврлдәд, үмслдәд бәәсн, дурнд тоолгддг болхла, манд тиим юмн уга,— гиҗ Нүүдлә келв. Тиигҗ келхләнь уурм күрв:

— Ю келҗәхмчи, Нүүдлә. Миниһәр болхла, дурн гисн нег-негән угаһар бәәҗ чадшго, күүнд аһарла әдл кергтә юмн! Нег-негн угаһар гисн, залунь көдлмшт эс гиҗ оңдан һазрт одхла, ардаснь дахад, гетәд, хочлад гүүлһн биш. Одакан үзчкхләрн, зүркндчнь нарн урһсн мет, халулад, герлткәд оркхла, йоста дурн гидг тер. Ми­ни ухан тиим. Эн келсн тоотан дегтрт умшснчн болхв. Болв мини зүркн, дурн гисиг тиим авцтаһар медҗәнә. Кемрҗән тиим седкл уга болхла, эрснь нурҗ одсн хамхрха герлә әдл, оңһрха. Хаҗуднь шин гер бәрх кергтә. Нүүдлә, чини келсәр болхла, тадн хойрин хоорнд дурн уга. Тииклә нег-негән зоваһад керг уга,— гиҗ селвг өгчәнәв.

— Тегәд яһтха гиҗәнәчи? Салтн гиҗ келхәр бәәнчи? Көвүн яахмби? Мини көвүн бас нанла әдл, хөв уга болтха гиҗәнчи? Уга, көвүнәннь төлә би терүнлә үктлән ноолдхв! Нә тегәд, Арлтан маниг хаяд һарчкад, оңдан герг авг. Тер гергн нанас юуһарн деер болх? Уга! Уга! Би Арлтаниг тәвшгов! — гиһәд, Нүүдлә һалзурад хәәкрҗәнә.

— Чи йосндан зүркнәннь мөсинь хәәләд, чолуһинь девтәһәд, Арлтанд зөв заль чееҗдән шатаҗ чадхийчи? — гиһәд сурув.

— Медҗәхшв, йир күчр. Арлтан бийнь урдк кевтән нанд дурлг. Мини седкл терүнд юн болв? — гиҗ Нүүдлә келв.

— Кемрҗән хойр зүркн эс харһхла, дурн биш — ду­ту хөв! — гиҗ хәрү өгүв.