Мартин 9 өдр.

Хойр долан хонгас нааран дневникдән һар күрәд угав. Цол болхш. Өцклдүр асхн экләд бичхәр седчкәд, хайчкв. Чидлм күрсн уга.

Һаза үүд цоксн ә һарчана. Аак аашдг болхий?

— Кемби?

— Бив. Үүдән тәәл, — гисн Босхан ду танюв.

— Һаза цасн орҗана. Нә, яһвчи? Уурчн тәәлрви? — Босха цасн ширлдсн альчуран авн йовҗ сурҗана.

— Тиим йовдл үзә бәәҗ, тагчг бәәсн күүг юунд тоолхмби? — гиһәд дәкнәс уурм күрчәнә.

— Тагчг бәәхмн гиҗәхшв. Болв согту бөдүн залула хәм бәрлдхд бас зөрг кергтә,— гиһәд Босха инән. — Наадлҗанав, Делә. Би чамаг яһҗана гиһәд орҗ ирвв. Адһҗ йовнав. Эндр күүкдиннь тетрадсиг хәләһәд угав. Үүдән хааҗ ав. Аакчн яһла?

— Аак күүнә герүр одла, — би бичҗәсн көдлмшән чиләхәр, Босхаг бәрснчн угав. Терүг дахҗ һарн, үүдән төдглвв.

...Советин Цергин сән өдрт темдглсн мана төрмүд сәәнәр күцв. Терүгәрн омг авад, күүкд улсин сән өдриг өмнк өмнкәснь ончта соньнар темдглхәр мана ЦЗКШ шиидлә.

Аав келсн үгдән күрәд, парткомин сегләтр Уташ Гахаевичд келхлә, тернь даруд ирҗ хург кеһәд, мана ферм деер комсомольск организац бүрдәхәр үгән өгсмн билә. (Аав бийнь баһ цагтан мана Соятд хойрхн коммунист болад, партийн ячейк хөрдгч җилд тогтасмн бәәҗ. Тегәдчн ода бийнь партийн болн комсомольск организацмудиг «ячейк» гиҗ нерәднә. Тегәд тер «ячейкнь» бүрдтл, бидн эврән долан комсомольцнр цуглрад, цаг-зуурин «ЦЗКШ» (Цаг-зуурин комсомольск штаб) бүрдәләвдн. Штабин начальникд Босхаг, дарукднь — намаг болн Мергнә Арлтаниг шиидв.

Арлтан нәәмн классин хөөн механизацин училищ чиләһәд, совхозд комбайнер болн тракторист көдлнә. Бичкнәсн нааран һартан өөтә, машинд дурта көвүн билә. Ода совхозин нег сән гисн механизаторт тоолгдна. Гергнь Нүүдлә Босхата хоюрн мана эклцин школд багшлна. Хадм экнь Увшин самнрта дал күрсн эмгн. Һурвн наста нег көвүтә. Арлтан гер авхиннь өмн Соятин баһчудин көтлврч билә гиҗ келхлә, өгҗәлм болхн уга. Селәнә баһчуд, көвүнднчнь, күүкднчнь, энүнә ард, «зүүһән дахсн утцн мет» шагшлдсн йовдмн. Яһад әмтн терүг дахдгинь би сән медхшв. Сансан күцәдг, сальк өрдг, бийдән зөв чидлтә, бирдәсчн әәшго, зөргтәчн болх. Кесг җил хооран, Арлтан эклҗ тракторт көдлҗәх җил иим йовдл болсар келнә. Нег дәкҗ һал үдлә Арлтан тракториннь хамхрсн төмринь һартан бәрсн, Соятин захар мөртә довтлад орад ирҗ. Селәнә захд шалдарнь нурад унад бәәсн шавр герт фермин дархн билә. Терүнә өөр саак бичкдүд төмрәр наадхар ирсн бәәҗ. Кеер йовсн малас тасрад селән заагур орҗ ирсн ик улан цоохр бух, наачасн көвүд дундас, улан киилгтә тав күрсн наста көвүг йилһҗ авад, дархна герт шахад авад ирнә. Өөр шидртнь бәәсн улс хәәкрлдәд, төмрин тасрха, чолуһар шивлдхәс биш, негчн күн өөрдхш. Дигтә герин эрст көвүг шахад, хойрхн метр чигә һазр үлдсн цагт, Арлтан довтлҗ ирәд, мөрнәсн һәрәдҗ бун, һартан йовсн төмрәрн бухин бовһр хойр өврин хоорндаһур цокна. Тер ормдан бух үкҗ одна. Тернь американск дҗунглид бәәдг сант-гертруд гидг тохмта бо­лн хальмг тохмта малас һарсн ик үнтә бух сәнҗ. Терүнә ялинь Арлтан ода бийнь өгә. Кемрҗән тер бух көвүг мөргәд алчксн болхла, яах бәәсмб?— гисн ухан зәрмдән манд орна. Нәәрсг-наадсг, дууч-биич Арлтанд әмтн йир дурта билә. Тегәдчн баһчуд энүг дурахар седдг бәәснчн болх. Болв гер авснаннь хөөн, тер гертәсн һардган уурв. Тер бийнь бидн зөрц энүг ЦЗКШ -н членд орулвдн, яһҗ көдлдгнь, цааранднь медгдх.

Тегәд, күүкд улсин сән өдриг урдкаснь өвәрцәр кех болҗ шиидвдн. Оңдан селәдт эн сән өдриг яһҗ кедгинь медҗәхшв. Болв мана Соятд хургчн болхш, нәр-нааднчн һархш. Асхн өөрдәд ирхлә, залу улсин сән өдрт хүврнә. Күүкд улс теднд хотынь, әркинь белдх, өмннь сөгдҗ, теднә альк нег аалинь даах.

Эн болн оңданчн кезәңк янзин үлдлиг тохм таслх шиидвр аввдн. Тер шиидвриннь тускар һанцхн аавд келвдн. Аав мана седвәр таасв.

— Шиидвртн йир чик, күүкд. Болв эн цага күүкд улсиг кезәңк янзин үүлдвр ода бийнь бәрә гиҗ келҗ болшго. Тадн тер цагин зууна кесн нег хүвинчн үзәд угат. Кезәнә хальмг күүкд күүнә хөв, сән эзнә нохаһас дор бәәсмн. Өдрин гегән унснас авн, бүрүлин гегән тасрад, әмтн унттл көлән җиидг арһ уга бәәсмн. Залунь орн деерән һарад унтхла, гергнь зуухин амнд, эс гиҗ ишкә герин ирг дахад, өвдгән өргндән күргҗ бөгдиһәд кевтх. Юуһинь келхв, йир! Хадм экин шүүсн, авсн авалин зог бәәсмн. Болв ода бийнь күүкд улсан басдг улс бас бәәнә. Теднлә ноолдх улс тадн болҗанат. Мана чидл күршго,— гиҗ аав саглв.

Мартин нәәмнлә, үдин хөөн, күүкд улс хошад-һурвадар фермин конторт хурцхав. Мана тооһар болхла, тәв һар күн ирхмн билә. Болв Босха бидн хойрта хөрхн негн күүкд күн ирсн болҗ һарв. Мел күн эс ирсәр болхла, тернчнь му биш. Хурган секәд, арвн тавн минутд күүкд улсин сән өдрин туск доклад Босха кев. Доклад чилхлә, сән өдрән йөрәһәд, неҗәд бокал шампанск күн болһнд кеһәд, сән өдрән йөрәввдн. Терүнәс давулҗ уушго болҗ үгцләвдн. Юуһинь нуухв, мана Соятд әркд дурта, залусас тату бишәр әркдх саната күүкд улс бас бәәнә. Болв «келсн үг — керчсн модн» гиһәд, амлцсн хөөн, арһ уга.

Лавгин Монтан гергн, Киштә домбр цокв. Энүнә һарт домбр күрсн хөөн, эврән дуулсн мет, еңсәд одна. Үүртә-дүңтә үүлтә-үгтә Киштә Монтад одсна хөөн, харһа кевтә хавчгдҗ эцәд, хар-шир болад, урдк альвн-дольгн бәәдлинь ормд арнисн хурнясд чирәһинь эзлв. Әрә һуч һарсн насндан!

Дигтә домбр еңсәд, әмтн дөгәд ирхин алднд һаза «таш-пиш» гиһәд, согту әмтсин дун соңсгдв. Адһн гүүһәд һарч ирхнь, үүдн хоорнд аав зогсчксн, цааһаснь Монта бузр-азр үг келәд, өвгиг түлкҗ йовна, болв аав чидлән хураһад, үүдиг дотраснь хаахар седҗәнә.

— Экән көк, кишго көгшн зүлмпр! Әмтнә баавһанр цуглулад авчкад, ю келҗәнәч! Чамд... арһ бәәнү! — гиһәд, Монта күрдәсн ик чееҗәрн өвгиг түлкәд уңһачкад, герүр орҗ йовна.

— А, чи нохан кичг, бас төрт орлцҗ йовнчи?! Күүкд улсин экинь эргүләд, залусиннь өмнәс тукрхар седҗәнт! Мә чамд, эннь болх! — гиһәд, Монта ээмәсм шүүрәд авсн болла, зөвәр тедүкнд хату пол деер «яң» гиһәд тусвв. Яһҗ-кегҗ боссан медхшв, зуг күүкд улс баглрлдад шууглдад одв. Монта тедн дундас эврәннь гергн Киштәг үснәснь шүүрәд авчксн, һазаран чирҗ йовна. Тернь һартан йовсн домбран хайл уга: — Яһлав, яһлав, харсҗ автн! Үсим таслвт, тәвхнтн! — гиһә, хәәкрәд йовна.

Намаг һазрас бослһнла, герин булңгд нег күрзин ишлә әдл ахрхн модн үзгдв. Терүг шүүрч авн, хаҗуһарм гергән чирҗ йовсн Монтаг барун һарарнь дайлҗаһад цокҗанав. Санамр йовснданий, аль йосндан өвдәдий, болв Монта гергнәннь үсинь алдчкад, агчмин зуур, зүн һарарн барун һаран бәрәд, морчиһәд одв.

Намаг цоксн дарунь омг авцхав гихв, аль эднә хорнь буслсн болхв, герәр дүүрң күүкд улс Монтаһур, мел үгцсн мет, дәврлдәд, мааҗх, девсх алн алдв. Хойр давхр киилгинь тасм кеҗ шуулад, чирәднь бүтн орм үлдәлго сөрв һарһҗ.

— А, шивгчнр, тадн намаг цуһар демнхәр седвти? Би таниг, цуһараһитн хаҗ алнав! — болад Монта гертәс гүүһәд һарв.

Деерк күлтинь эврән тәәлсн, эс гиҗ күүкд улс мөлтлҗ авснь медгдсн уга. Зуг энүнә, тасм кевтә шавшсн, хойр давхр киилгнь салькнд делссн, шавтсн аң мет, хойр нүднь һал болсн, герән темцәд гүүһәд йовҗ одв.

— Хәрхмн. Шулуһар тархмн! — боллдад күүкд улс үүмлдәд одв.

— Арһулҗатн! Әәсн бәәдл һарч, тархмн биш. Иим олн-әмтст ю кех билә тер! — гиһәд эндәснь би келҗәнәв.

— Түрд гиҗәтн, баһчуд! — болад саак аав, герин харңһу булңгас һарч ирв.

— А, аав! Та энд бәәнт? Эн нүднәнтн деер невчк холтрҗ, — гиһәд Босха өөрдҗ ирәд, өвгнә барун нүдн деер һаран наав.

— Гем уга. Хүрм күртл эдгх гиҗ орсмуд эс келнү? өвгн инәмсклв.

— Юн гидг шархв энтнь, дарунь эдгх, — болад, би бас һарарн шархинь илүв. — Монтан чирәг үзлтн, кесгтән эдгшго. Сән болҗ! Күүкд улсла бичә хальдг!

— Күүкд минь! Мини шарх эрт эдгхлә, Монтан невчк хөөннь эдгх. «Малян шарх эдгдг, келнә шарх эдгдго» гидг үлгүр йир чик. Монта хотна залусиг аля-аздарн әәлһдг Монта, күүкд улсас гүвдүлҗ гисн нерн кезәдчн эдгшго. Делә — әвртә күүкн! Тадн цуһарчн эндр чик йовдл һарһвт! Ханҗанав! Тадниг гүвдлдәд, ноолдтха гиһәд келҗәх үг биш. Кезәд болвчн, альд бәәвчн бийән харсдг дасх кергтә. «Бийән эс асрсн күн — кү асрҗ чадшго» гиҗ мана көгшдүд келдг билә. Бийән харсад, эврәннь келсн үгдән, кесн тоотдан эзн күн, хаҗудк улсдан тушг болх зөвтә,— гиҗ аав келв.

— Мана энд үлдәсн Арлтан альдаран одсмби? Согту залус ирәд, манд харшлхинь медәд, бидн Арлтаниг үүднд үлдәләвдн. Зуг иим ноолдан һарх гиҗ кен тоолҗала,— гиһәд Босха һундсн бәәдлтәһәр келв.

— Арлтан үүдн хоорнд билә. Дәкәд гергнь ирчкәд, хәрий гиһәд бәәхләнь, би тәвчкләв. Тадн һанцхн Монта ирв болһҗант? Кесг улс ирцхәв. Негнләнь эвәр, зәрмләнь эвдрләр күүндәд, хәрүлчкләв. Һанцхн Монта күүнә үгәр боллго, ааль һарһснь эн. Нә, күүкд, хәрцхәтн. Негнәнтн гертнь күн уга, наадкинь бичкн. Ода ора болҗ одв. Йирдән үр-дүңгин үгт орад, ни-негн бәәхлә, уул хольвлҗ болдг йоста юмн. Миниһәр болхинь, Босха Делә хойрин сән эклц! Нә, тарцхатн, би шам унтрасв,— гиҗ өвгн келв.

Терүгинь күләҗәсн күүкд улс тарцхав.

— Әмтин сүл аав, Босха, бидн һурвн конторас һарвдн. Һаза нүд чичм харңһу, дораһар үләсн салькн көдләд, өрүнә орсн җөөлкн цасиг хаалһин элстәг негдүлҗ чирәһәр шивәд, цаснь чирәд күрн хәәлнә, элснь киилгин за­хар асхона.

— Монта маниг гетҗәхлә яахмби? — гиҗ генткн әәсм күрәд сурҗанав.

— Уга. Терчнь ода ирдмн биш. Зуг гергән хәрхләнь гүвдчкх. Киштәг тәвхмн биш билә, — болҗ саглв.

— Киштә хәршго. Оңдан күүнә герт одхмҗ — гиҗ Босха орлцв.

— Кишго элмриг зарһд өгхмн. Маниг цокснь гем уга. Нам танур һаран өргҗ йовхнь! — болҗ би эндәс халурхҗанав.

— Кениг болвчн цоксн сән биш. Болв Монта ода күүнд һар күрх зөв уга. Һанцхн зарһар кү сурһҗ болшго. Түрүләд, дәкн нег тиим йовдл һарһхлань, хотарн негдәд, зарһинь кехмн. Хург деер. Терүнәс деер зарһ уга, — гиҗ аав ашлв.