Мартин 12 өдр.

Эндр зурһан часла серчкәд, дәкҗ унтсн угав. Тер кевтән босад, хувцан өмсхләм, аак серәд, зөвәр тагчг кевтҗәһәд алңтрҗ сурв: Делә, яһсн эрт босҗахмбчи?

Алң болх терүнә зөв, юңгад гихлә, би удан унтхдан йир дуртав. Өрүнд аак намаг әрә гиҗ серүлнә. Өцклдүр маниг көдлмшән чиләҗәхлә, фермин залач, эндр долан часла конторур иртхә гиҗ келлә.

Өцклдүр үлдсн цәәһән халулҗ уучкад, хувцан дулаһар өмсәд һаза һарч ирвв. Өмнәсм киитн салькн хавлҗ авад, миңһн зүүһәр хатхсн мет, махмудим ирвәтрүләд оркв. Салькнд әргдсн хормаһан хөмәд, адһҗ йовнав.

— Делә, менд! — гиһәд, манаһас хойр гер һатц бәәдг, Нохашкин Эрдни һарч ирв.

Нохашкин Цевгин көвүн Эрдни, хальмг күүнд ховр цаһан чирәтә, төгрг ик хар нүдтә, нигт күмсгтә, зуг сарнисн өргн хамрта көвүн билә. Эн ниднәһә Сарпулин селәнә эдл-ахуһин институтин һурвдгч курст сурчаһад күрч ирлә. Зәрмнь көөгдәд күрч ирҗ гинә. Зәрмнь заочн сурхар ирҗ гинә. Кень чик келҗәхинь яһҗ медхв? мини тоолврар болхла, арднь түшг уга, нанла әдл күн заочн сурх зөвтә. Кемрҗән намаг маңһур сурһульд одхла, кен нанд дөң болхмб, кен мини ардксиг хәләхмб? Эрднин эк-эцк наснь баһ, һазань хойр үкр, арв һар хөөтә, дәкәд хоюрн көдлнә. Һанцхн көвүһән сурһуль сурһх арһчн бәәнә, арднь бийснь түршчн уга. Тииклә энүнә көөгдәд ирҗ гиснь лавта бәәдлтә. Хаҗуһас хәләсн күүнд һольшг, хулһнин хамрас цус авшго бәәдлтә көвүн. Ода Эрдни фермин веттехник болҗ көдлҗәнә.

— Өцклдүр би Монтан хошд одлав. Терүнә чирәнь ху сөрв бәәҗ. Түрүн авгтан, «тадн, баһчуд, цуһар гемтәт» гиһәд, бийүрм дәврчклә, дәкәд Босха та хойриг хараһад бәәнә. Чамдл харалин икнь күртҗәнә, — гиҗ тер келв.

— Терүнә харалас әәҗәхшв. Бийнь гемтә, хара бәәсн манла кен терүг ноолдтха гилә.

Тер хоорнд үг күүндә йовҗ, конторт ирвдн.

— Делә, асхндан альд одхвчи? — гиһәд Эрдни, салад һарчаһад сурв.

— Медҗәхшв, — гисн хәрү өгчкәд, конторт орҗ ирхнь, мини өмн Ноһан, Болха, Балта, Цаһан болн Тевкә тавн ирчксн бәәҗ. Бидн тавн үвлин дуусн хамдан, гер эргәд, олн зүсн көдлмш кедг биләвдн. Цуһараһаснь удан болн ут болзгт, нам бүкл үвлин дуусн кесн көдлмшмдн — буудя цеврдлһн. Һурвн миңһ һар центнер ичмән арва хойриг бүкл үвлин дуусн хуучн хамхрха хойр «Клейтонар» цеврлвдн.

— Нә, бүкл үвлин дуусн кесн көдлмштн тус уга болв. Тәрәнә эк дигллһнә лабратор хәләһәд, мана ичмән арва хойриг тәрҗ болшго гиҗ келҗәнә. Дотрнь дала зерлг арва болн оңдан чигн хорта өвсд йовдгчн, гиҗ мана фермин залач үр Боктаев келв.

— Тегәд бидн гемтә болҗахмби? Сәәнәр цеврлдг ма­ши өгтхә! — болҗ эндәс Болха залачин өмнәснь сөрҗәнә.

— Таниг икәр күн гемшәҗәхш. Болв тана гем бәәдг чигн болх. Болв мана эркн төр, — эрт дәкнәс тер буудяг цеврлх. Эс гиҗ мана чидл күрч буудя цацтл бел кеҗ чадшговдн, — гиҗ Дорҗ Хонгорович келҗәнә.

— Му номта, гелң кевтә, юн хамр доран чальча-чульча гиһәд бәәнәч. Амбарт бәәсн буудя цеврлүлхәр бәәхлә, терүгән келәд тәвчк. Талдан улс тиигәрән тәвхәр бәәхлә, маниг оңдан көдлмшт йовулчк! Болха тольт келтә залачин келсн үгинь керчәд закчкв.

— Нә, нә, йовад көдлцхәтн. Зуг сәәнәр цеврлтн! — Боктаев адһмтаһар ормасн босв.

Болхан тускар нег цөөкн үг келх кергтә. Ямана Болха насарн дөч күрч йовх, болв бәәдл-дүрсәрн әрә һуч һарч гиҗ келм чигә, теглг нурһта, кевлг, төгрг шар чирәтә, хойр халхаснь цусн дусн гисн бәәдлтә, минчисн улан халхинь дахҗ унҗсн һурвн көлтә алтн сиикснь, хар чиилә әдл, хойр нүднәннь эргц дахҗ гилс-долс гидмн. Киртә-тооста көдлмшт һарсн бийнь, өмссн хувцнь кевтә, махмудтнь эв-дов болдмн.

Тер кевтән амбартан ирәд, бүкл сарас нааран көдләд уга «Клейтонан» һазаһас чирҗ авч ирәд, дотркинь ясад, экләд көдлвдн. Нег час көдлсн цагт Дорҗ Хонгорович орҗ ирәд, мана шинәс цеврлсн буудя альхн деерән авад хәләчкәд келҗәнә:

— Күүкд, энтн хәрү зерлг арва үлдәҗәнә. Севгинь сольх кергтә. Дәкәд иим шулуһар бичә эргүлтн. Невчк тогтунар эргүлх кергтә.

— Эн, кергой чамд! — гиһәд Болха хавчулсн салаһан үзүлв.

— Ай йир. Делә, бидн энүнә мухла биш! Эврәннь өвччксн күрн болсн баавһаһан авч ирәд, сәәнәр цеврдүләд бәг! — Болха эргүлҗәсн веялкин ишинь хайчкв.

Хойрмвдн селгәһәр веялк эргүлнә, хойрмвдн буудя кеҗ өгнә, негмвдн һарсн буудяһинь модн күрзәр әрнә.

— Не, невчк амрчатн. Би таднд шин севг складас илгәсв,— гиҗ келчкәд залач һарч одв.

Залач һарад зөвәр болсна хөөн, шин эс болвчн, зөвәр сән севгс авч ирв. Терүгинь тәвчкәд, дәкәд эргүлхлә, өмнкәрн болхла бай болв хая-хая зерлг арва дахад һарад бәәнә.

— Болха, күүкд! Энтн ода бийнь һара бәәнә. Невчк арһул, төвшүнәр эргүләд хәләтн,— гиҗәнәв.

— Хәлә, дәкн нег ахлач һарч ирв. Ас нааран, — болад Болха эргүлҗәсн Балтаһас ишинь булаһад авчкад, улм чаңһур чидлән һарһад дуһрулҗана.

Тиим чаңһар эргүлхләнь, зерлг арва, өвснә бүр улм икәр цацгдад һарв.

— Болха, эрк биш зогсатн! — гиһәд би гүүҗ одад, веялкин ишәс бий талан татад, зогсҗанав.

— А-а, чамд юн кергтә, шивгчн! Өлгч сурһсн кичг альд «үзләч? Намаг Монтала бичә дүңцүл! Би чини... теслхв! — Болха хойр сүвдән һаран түшчкәд, нанур өөрдәд аашна.

Хаҗудксан нүднәннь булңгар хәләхнь, негчн күн ормасн көндрҗәхш. Җигтә юмн! Болхаһар күн мана ахлач тәвсн уга. Болв энүнә келсн үг манд бурхна әәлтлхнлә әдл. Эн нег күүкд улс энүнәс залачас икәр әәнә. Энүнә аальнь альднь бәәхмб? Яһад, кезә эднә халинь авсн болхв? Нанас бишнкнь, һучнас авн дөчн тавн күртл наста гертә-малта күүкд улс. «Болха түргн келтә юмнас әәдго, аля-азд күн» гиҗ соңслав. Болв мел амта күн болһнас әмтн әәһәд бәәшголм. Бас нег ааль бәәдг болх гиһәд, агчмин зуур тоолҗанав.

Веялкин дорас буудя хамҗасн модн күрзән овалһата арва деер хаяд, өмнәснь туслцад хәләчкәд, төвшүнәр келҗәнәв:

— Болха, та ухата, ода бийнь баһ насни цогцан бийдән хадһлсн түңгшүр күүкд күнт. Болв әмтиг өшрдәҗ, бийдән дурго болһхар, зөрцәр шүрүлксн бәәдл һарһад, болх-болшго үгмүд келнәт. Юңгад тиим йовдл һарһнат? Та ода бийнь әрә һуч күрсн наста күнт. Зәрмдән би тана кевтә-янзта цогц, ке-сәәхн дүрситн үзчкәд, танд җилвтәд, энүнлә әдл болхнь яһна гиҗ ухалнав...

— Ха-ха, намаг сурһхар бәәдгчн энтн! Ода кедү наставчи? — болад Болха инәҗәнә.

— Би таниг сурһхар бәәхшв. Зуг хаҗһр юм үзхләрн хара зогсҗ болхш,— гиһәд үнн седклән келвв.

— Ирәд эврән эргүл, багш! Яһҗ бәәхиг сурһхар седдг улс дала, зуг уха сурһдг негчн күн уга. Эврән яһҗ эргүлдгичнь хәләй! — Болха уурта бәәдлтә болвчн, номһнар келчкәд, тедүкн овалһата буудя деер одад кевтв.

Ноолдан һарх гиһәд әәҗәсн күүкд улс, терүгинь күләҗәсн мет, адһлдад, эврәннь орман эзлцхәв. Балта бидн хойр веялкин ишиг хойр таласнь авад, чирәцҗ хәләлдчкәд, төвкнүнәр дуһрулҗанавдн. Болха нег цөөкн минут түргүр кевтҗәһәд, амбарас һарч одв. Ардаснь дахҗ һарсн соньмсг Ноһан хәрү орҗ ирчкәд зәңглҗәнә.

— Одактн һоодан герән темцәд одв.

Баахн керүләс көлтә аман бәрҗәсн улс бурҗңлдад, амрад одв.

— Я, дәрк, одак Болхатн нам болх-болшго юмнд орлцад, әмтнд делкә болхар седәд эс бәәнү? — гиҗ дөч һарсн наста болвчн, маңнадан кесг давхр хурняста, маштг хар гергн Ноһан келҗәнә.

— Терүнлә хәрүцнә гиһәд, бийән му келүлсн күүнә һару. Залачин бийнь сүмсн уга одсинь эс үзвт? — гиһәд шуургла әдл өндр болн һо нурһта, шилврән хуһрн гисн нәрхн көлтә, дөч күрсн наста, зантхр ик толһата, заарг чирәтә Цаһан эндәснь келҗәнә.

— Залачин тускар юуһинь келнәт. Тертн Болхад бурньдгта темәнлә әдл болхгов, — гиҗ нанас зөвәр ах болвчн, наадксасн холд баһ наста, утулң хо цаһан чирәтә, корнус хамрта, зузан шар күмсгтә бер Балта эңдәснь келв.

— «Көл күрсән ишкләд, күзүн күрсән хазад» йовдг залач яһҗ терүнә келсн үгәр болдв терчнь, — гиҗ цуһараһаснь медәтә Тевкә эндәснь келҗәнә.

— Тер тууҗтн ут юмн, Балта дуһрулҗасн веялкин ишән хайчкад, овалһта буудя деер батлад сууһад авчкв, — Нидн үвл нүүҗ ирсн даруһан Болха намаг нег асхн дуудулҗ. Босха мадн хойр кесг җиләс авн үүрләвдн. Намаг ирәд, ю-бис күүндҗәхлә, һазак үүдинь күн цокҗана,— гиһәд Балтан келсн үгиг эн дневникдән кевтнь бичхәр бәәнәв. Энүг эс бичхлә, Болхан ухан-седкл, терүнә үзсн зовлң күн медшго. Терүнәс авн би Болхаг оңдан нүдәр хәләв:

— Балта, шулун болдгар эн хорад ор. Эн хорад юн болвч, бичә һарч ир, әәһән бичә өг! — гиһәд Болха намаг цаадк бичкн хорадан орулад кенчрәр хаачкв.

— Яһсн удан үүдән секвчи, Болха? Аль оңдан залу гертчнь бәәнү гиҗ келсн залачин дууһинь таньн әәхләрн, хәәкрчкн алдвв. Хойр альхарн аман бәрчкәд, әрә гиҗ зогсвв.

— Чи намаг оңдан күүнлә хочхар бәәнчи? Намаг келсн үгдән күрдгигчн эс медхлә, тегәд кен медхмб? Ода деерән тиим күн уга. Кемрҗән хәәхлә, олдхнь лавта. Иткҗәхшийчи? Тиим болхла һарч әрл! — гиҗ Болха зөвәр шүрүһәр келв.

— Әрлһ, Болха. Би чамла керлдхәр ирсн угав, — болад тернь эвләд бәәнә.

— Тегәд ю хәәҗ ирләч? — гиҗ Болха цәкв.

— Чини менд медхәр. Дәкәд... дәкәдчн эврән ир гисән мартчквчи?— гиҗәнә.

— Мини мендиг өдр болһн меднәч. Дәкәд таньдг күн эзән үзсн ноха кевтә, шарвадад гүүһәд бәәхлә, адгтан нег дәкҗ зөв өглго бәәҗ болхий?— Болха ормасн босв, шил сав җиңнүлсн ә һарв.

Теднә ю кеҗәхнь нанд үзгдхш, болв келсн үгнь сәәнәр соңсгдна.

— Нә, сән залу, хотан дахулад әрк уунчи? — гиҗ Болха невчк төвкнүнәр сурҗана.

— Хот әрк хойрас хооран цухрдг күн бәәдви? Икәр өгх дутм, улм сән! — залач байртаһар инәв.

— Дала байрта йовдл үзгдәд уга чамд, — гиһәд, Болха җиңнүләд, харҗңнулад, стол деерән хот тәвҗәх бәәдлтә. Шиләс бульглад әрк кеснь соңсгдв.

— Нә, уучкий, эн һашун өздңгиг. Негнь зовлң ик болхла ууна, зәрмнь кишгнь дегд дүүрәд цальгрхла ууна. Чи бидн хойр яһсндан уухмби? — болҗ Болхань сурв, чиркнь җиңнәд одв.

— Уга. Би чамаг эрүл-менд, ханя-тома уга серглң бәәтхә гиҗ йөрәҗәнәв! — гиҗ залач келҗәнә.

— Һәәвһә үг олҗ авсн болһҗанчи, хәәмнь! мини эрүл-менд юуһинь эрнәч? Күн болһнд нанла әдл эрүл-менд бурхн заятха гиҗ зальврҗанав. Нанд үквчн дала һундл уга, әмд бәәвчн дала байр уга! — Болха хойрдгч чиркән зальгад ууснь соңсгдв.

— Ю келҗәхмч, Болха? Җирһл гидг юмн һазр деер бәәхәс биш, чиигтә һазр дор уга. Дәкәд иим сәәхләснь үкхлә, манла әдл мухласнь һазр деер ю кехмб — Дорҗ сән хәрү олад авчксн күн-болад, карҗңнсн дууһарн инәв.

— Юунд байрлнач? Мини эрүл-мендиг чини гергнд өгсн болхла, деер болх билә. Яһвчн һурвн күүкдтә. Терүнәннь менд эрх кергтә чамд,— гиһәд Болха, залачиг үг келх болһнднь халхарнь ташсн мет, шүрүтә хәрү өгәд бәәнә. Түрүн, авгтан би, бултвран хаяд, терзәрнь һарх дурм күрчәлә, дәкәд цааранднь юн болдгчн гиһәд, улм соньмсад, нам хайҗ һарх биш, дегәд шилтчкәд, залачиг бичә соңсхта гиһәд, кииһән авдган уурад ирвв. Тер хоорнд эн хойр һурвад чирк уучкв.

— Нә, кел, Дорҗ, ямаран кергәр нанур ирхәр седәд, нанла өдр болһн көөлдәд, неклдәд, амралго бәәдгән? Би чамд өртәй? — Болхан дун җиңнәд ирв.

— Уга. Ю келҗәхмчи, Болха? Хөрн җиләс нааран чи мини чееҗәс һарлго, эндр өдр күртл өрчим хавчад, толһаһим эргүләд йовсан чи үзә бәәнәч. Тииклә, адг ядхдан, урдкларн әдл, көлдән кевтүләд, шилвән бәрүлхнчн? — гиһәд залач, кезәнә базр деер хала банкта үүрмг мөңг цуглулдг һуульһнчин дууһар сурҗана.

«А, дәрк, дурн гисн иим ик чидлтә юмн бәәҗ! Бидн күүкд улс, кедү чидл уга болвчн, ямаранчн залуг, арслң мет чидлтә, һазрт уга ухата, сар мет сәәхн болвчн, илчксн илгн мет, эвкәд авад оркҗ чадхмн бәәҗ» гисн ухан генткн нанд орв.

— Ю гинәчи? Чи нам мини өөр иигҗ хүврүлҗ келҗәх күн, оңдан, улст нанла кевтләв гиҗ келдг чигн болхч! Ю гинәч, хәрү давтлч? — гиһәд Болха залачн г шахад ирв.

— Болха, буйн болх, бичә уурл. Өр цәәтл чини көлд суулав гиҗ келхәр бәәнәв,— гиҗ җөөлкн, зуһу дууһар тернь хәрү өгв. — Үнн болхий? Ю ичкевт! — гилдәд күүкд улс инәлдв.

— Нә. Хәрнь тиим юмн бәәһәд энтн Болхаһас сүмсн уга оддг бәәҗ,— гиҗ Ноһан товчлҗ келн инәв.

— Арһулдҗа, бичә харшл, сәәнәр соңстн. Нә, цааранднь юн болв?— гиһәд Цаһан хөрв.

— Нә, болҗана. Хәрҗ унт. Тиикд чи гер уга, баахн көвүн биләч. Ода болхла, һурвн күүкдтә, гертә-малта залуч! — гиһәд Балта цааранднь келв. Нә, әркән уувч, хотан эдлвч. Би белвсн гергн, бәәсн мөңгәрн чамаг, чадсарн, тооһад һарһҗанав. Хәрәд унт. Әмтн үзхлә, хов тарах гиҗ Болха арһул келҗәнә.

— Болха, ю келҗәхмчи? Мөңгнә тускар үг келдви? Би яһвчн хөрн миңһн хөөтә фермин залач бәәнәлм. мә, энүг, нег сән хувц авад өмс,— гиһәд Дорҗ сарҗңнулад мөңг өгснь соңсгдв.— Нә, тер бишв! Тиим нег ааль бәәҗ эдндтн! мөңг өгәд бәәхлә, кен болвчн, — гиһәд Тевкә эндәснь үг келхәр седхлә: — Болх, келг цааран, кел шулуһар, Балта, — гиһәд наадк күүкд улснь хөрчкв.

— Кедүв энчн? — гиҗ Болха сурв, — гиһәд, Балта цааранднь келв:

«Авхмн болхви? Тиим күүндврин хөөн мөңг авхий? — гиһәд би энднь зурм түңгшәд зовад бәәнәв.

— Зун. Дигтә зун арслң. Би дәкәдчн чамд өгч чадхв!

— Чи намаг кедү җилд таньнач, меднәч! — гиһәд Болхан бахлурнь бәргдсн болад, дунь сөөлңтрәд ирв.

— Хөрн җилд. Нам хөр һар җилд, — гиҗ залач адһад тосҗ өгв.

— Не, тегәд, хөрн җилин туршарт намаг медлго, юундм дурлад бәәдг биләч? Цурх болхар седнәч, эврән җирмәхәһән медхшч, ав энүгән! Болхан дунь улм чаңһрад, «шоб» гиһәд халхарнь ташсн әәһинь соңсчкад, нам альд бәәхән мартчкад, «Сән болва!» — гиһәд хәәкрәд орквв. Залач дегд әәчкәд, хувцан мартн гүүһәд һарснь соңсгдв. Болха хувцинь хамад, мөңгтәһинь һазаран ардаснь хаяд өгчкәд, хәрү орҗ ирв. Намаг көшгин цааһас һарад аашхлам, өмнәсм Болха келв:

— Нә, наар, Балта. Гемим тәвҗ ас, ода яахв, һанц күүнд дәәсн далал энчн! Чамд юн төр бәәнә? Авсн авальчнь бәәнә, һанцхн болвчн һарһсн үрн бәәнә. Наснчн ода бийнь баахн, дәкәдчн үртә болхч...

Болха стол деер хойр тохаһан тәвчкәд, хойр альхарн цохан чаңһар атхчкад суухлань, маңнаднь хурнясн орад, өргн дорнь давхр өргн һарад эн минь нег часин дунд көгшрсн бәәдл һарв,— гиҗ Балта Болхан туск келврән чиләв. Терүнәс негчн үг алдлго, негчн үг немлго эврәннь дневникдән бичҗәнәв.