Мартин 14 өдр.

Эн өрүн будн бәәһәд хонҗ, дәкәд нарн невчк өөдән һархла будн талрад, гермүдин нарн туск хәврһснь хәәләд, ораһаснь усн дусад бәәв. Яһад цасн удан бәргдвчн, хавр өөрдәд ирв. Дәкн нег хавр, дарунь зун давад, үвл ирәд, җил чилх. Бүкл җилин туршарт би юн кергтә, темдгтә ю кехм болхв? Аль күүнә җирһл иигәд, темдг угаһар хотан ууһад, көдлмшәсн ирәд унта бәәтл чилхмн болхви? Эн давсн хойр сар дундурт ю кевчи, күцәвчи? Нә, болх, Делә! Дала юм кечкхәр седнәч йир. Әмтнә үзәд, медәд юм секхәр седлчи? Әмтнә эс медсн юн бәәнә? Америкиг Колумб сексн, космосиг Гагарин сексн! Чамд юмн күртҗәхш? Нә, болг. Эндрәк бәәдл, эн җирһлән хәләй.

Кемрҗән нег цагт мини дневник авад умшсн күн, ю хәәҗ иим болх-болшго юм бичсм гиҗ санх. Санснь — санг! Юңгад гихлә, би эндр эврәннь һацанас көлтә, ээмдән даагдшго аца ачсн бәәнәв. Терүнә тускар бичхәр седҗәнәв.

...Болха маниг амбарт үлдәчкәд, хәрҗ одла гиҗ урднь бичләв. маңһдур өрүнднь көдлмштән эн урдк урдкасн атхр ирв. Әрвҗго юмн эс таасгдхла, модьрун үг келәд, кенә өмнәс болвчн керчәд хайчкад бәәнә.

Нег дәкҗ, асхн көдлмш чилҗ йовх цаг билә. Суулһта буудя веялкд авч ирҗ кеҗ йовад, хальтрхлам, суулһин йорал, веялкин иш эргүлҗәсн Болхан тохаһар цокв. Гемән медәд, эвлүнәр сурҗанав.

— Буруһим тәвҗ өгтн, Болха. Мини нурһн күрл уга, көлиннь үзүрәр зогснав гихләрн хальтрув.

— Веялкд буудя кехлә нурһн күрдго, көвүд дахулхла күрдг... — гиһәд энчнь, нүднь һал асад нанур дәврҗәнә.

— Намаг, көвүдлә йовсиг альд үзләт? Аль эврәннь арчмар кемҗәлхәр бәәнти?— гиһәд, һал деер тос цацсн мет, келчквв.

А, юн гинәчи? Мини арчм альдас медвчи? — гиһәд Болха һаньдглад одв.

Маңһдур өрүнднь амбар орлго, һоодан конторур ирвв. Конторт, урдк кевтән, күн дүүрң бәәҗ. Әмтнә тәмк татсн утанд стол һатц суусн залачин чирә үзгдхш. Әмтиг цөөкрхинь күләҗәһәд залачд келҗәнәв.

— Дорҗ Хонгорович, би дәкҗ амбарт көдлшгов, оңдан көдлмш өгтн.

— Нә, терүнәс амр көдлмш би чамд альдас хәәҗ өгхв? — Боктаев уха туңһасн бәәдл һарчана.

— Би амр көдлмш хәәҗәхшв, дурта һазрурн илгәтн, — гиҗәнәв.

— Тендәсн юңгад һархар седҗәнч? Хәрү одад көдлх.

— Болхан домбрт бидн таархас биш, оңдан күн терүнә ааль дааҗ чадхий?— гиһәд генткн Ноһан әәһән өгчәнә: — Дорҗ Хонгорович, эн нег севгнь хамхрҗ одв.

Терүгинь залач һартан авад хәләчкәд, дархнчур авач өг гиһәд, цаас бичҗ өгв.

— Нә, би тиигҗ сана биләв. Эх, Болха! Болха! — гиһәд Боктаев саналдчкад, невчк тагчг бәәҗәһәд келв. — Терчн амндан азд болхас биш, цаадк зүркнь җөөлн күн. Терүнә седклинь медх кергтә. — Залач бийдән келҗәх аль нанд келҗәхнь медгдхш. — Нә тегәд ямаран көдлмш чамд өгхмб? Залач уха туңһаҗахла, хаҗуднь суусн завхознь келҗәнә:

• Минь ода Цәвдрә Борин хөөнд тәвдг күн уга гиҗәлт. Совхозд нертә хөөч, хошнь фермәс хол биш, давдар теднә хотиньчн кеҗәг, — гиҗәнә.

— Нә, соңсҗанчи, Делә? Амбар дотр, хүүрә, дулан һазрт буудя цеврлснәс хө хәрүлснь амр гиҗ тоолҗахла, би буру гиҗәхшв. А чи, юн гиҗ санҗанач? — болад инәмсклҗәнә.

— Амр көдлмш хәәҗәхшв гиҗ би танд келләв. Кезә хөөнүр одхмб? — Залачин инәмсклҗәсн чирәнь хүврәд, тер нанур нег хәләһәд, зоотехникур нег хәләһәд бәәнә.

• Маңһдур өрүн эрт күрәд ир, тендәс көлгн ирхлә, сууһад йовад одхч, — болҗана.

Залач тиигҗ маһдлх зөвтә. Юңгад гихлә, сүл җилмүдт хөөнд сән дурар ордг күн мана фермд ховр билә. Тер дотр баһчуд йир ховрар хөөнд көдлнә. Тернь медгдҗәнә. Атомн, космонавтикнн болн кибернетикин эпохла миңһн җил хооран өвкнрин бәрҗ йовсн гирлг атхчкад, хөөнә ард йовхд дала таалта юмн уга. Болв, миниһәр болхла, ямаранчн хуучн көдлмшт шин дүрс олҗ болхмн. Цааранднь бәәһәд, хәләһәд, шинҗлхлә медгдх.

Залачин хойрдгч маһдлһн бас орта. Күүкд күн, тер дотр баахн күүкн (терүнә ухаһар) эврәннь сән дурар тиим күнд көдлмшт одна гисн — бас иткдгхш. «Көөрк, эн күүкн. Болхала шууглдчкад, һацан деерән халурхҗ йовна. Невчк уурнь һархла, йовхшв гиҗ ирх,— гиҗ залач санҗана. Тер бацҗах тоолврнь, чирәднь ил медгдәд бәәнә. Гем уга. Намаг ода бийнь медҗәхш. Шатҗах һаң халун, шуурчах шуурһнд кеер ор һанцхарн, хө хәрүлнә гисн амр юмн биш. Болв келсндән күрх кергтә,— гиһәд шиидәд авчкв.

«Соятин нег захин герт нәәтххлә, тендк захднь соңсгдхмн», — гиҗ аав келнә. Намаг гертән орҗ ирәд, аакдан келәд уга бәәтл, Нохашкин Эрднь орҗ ирчкәд, ормалзҗ сурв.

— Үнний аль угай?

— Кемрҗән намаг Цәвдрин Борин хөөнд одхиг сурҗахла — үнн, — гиҗ хәрү өгв.

— Юн гинә! Дәрк, дәрк! мини күүкнәс оңдан хө кеер хәрүлдг күн Соятд угави? Би мөлкәд болвчн тер Дорҗла одҗ ноолднав. Аль харсад авдг ах-дү, авһ-җивһ уга гиһәд, мини күүкиг даҗрхар бәәхмб? — болад экм уурлад, хувцан өмсхәр седв.

— Аак, яһҗанат? Намаг күн күчәр йовулҗахмн уга. Би эврән, сән дурар йовҗанав. Йилһм уга, герин өөр көдлхмн, — гиһәд экән аатрулҗахлам, эндәс Эрднь орлцв:

— Әмтн, бөдүн залус, хөөнд йовҗ өглго бәәхлә, чи, баахн күүкн, яһад йовҗахмбч?

— Кен икинь, кен баахнинь олхас эрт! мини альдаран одснд чини юн керг бәәнә? — Би Эрднүр зөвәр шүрүлкҗәнәв.

— Чи Эрдньд тиигҗ бичә кел! Чини ахлач әдл көвүн эс харсхла, кен чамаг харсхмб? Өдрин дуусн малын ард дахна гисн ямаран күндинь меддвчи? — гиҗ, экм келв.

— Би эврән мал эс хәрүлдг болвчн, кеер хөөнә ард йовсн улс ямаран зовлң үздгинь меднәв. Йовҗ чадшгов ги. Чамаг күчәр күн көөхн уга, — гиҗ, Эрднь сүв-селвг өгчәнә.

— Аак та хойр өңгәр бийән зоваҗанат. Тенд одчкад, хара суушгоһинь би медҗәнәв. Көдлх кергтә. Көдлсн хөөн, альд көдлснь йилһл бәәнү? Хәрнь тер, намаг дегәд икәр бичә әәлһәд бәәтн, — гиһәд келчкәд, эврәннь хораһур орҗ ирүв.

Мини ард аак Эрднь хойр хоорндан арһул шимлдсн болҗ медгдв.

— Менд бәәнчн, Байчха! Нурһн-турун өвддг сән болҗану? — гисн һазаһас орҗ ирсн аавин дун соңсгдв.

Му биш. Шидрәһә нам һарад, үкрән саадг болув. Зуг эн күүкиг көөһәд, хөөнд йовулҗана гихләнь, бийм эвго болад кевтләв,— гиҗ аак келҗәнә.

— Дала әәмшгтә юмн болхн уга, Байчха. Бийән бичә зоваһад бә. Одак Эмнг һазрт одхар бәәх күүкн альд бәәнә?— гиҗ, аав дуудв.

— Мендвт! Би энд бәәнәв,— гиһәд эврәннь хораһас һарч ирүв.

Аав шилвинь цоксн шин цаһан девл деер бор плащ өмсҗ, көлдән сиврин улс зуулдг зузан хар ваальник деер гүн резин калош зүүсн, туулан арсн махлаһан һартан бәрҗ, чирәнь хар модна көрсн мет, зузан хурняста. Бийнь чигн кесг җил урһҗах хар модн өндр болчкад, сүртә өңгтә, орна көлд тәвсн стул деер сууна. Өвдг деерән тәвчксн хойр ик һариннь судцн һолилдәд һарч ирҗ. Ю эс кесн һармуд болхв эн! Эн һарарн цаһачудыг чавчсн, эн һарарн турүн колхоз тосхсн, я йир энүнә кесн тоотыг цуг келхлә, кедү хонг кергтә? Кен күн болвчн дем кергтә болад, түрү-зүдү үзәд, күчрдҗәхлә, аав оньдинд — тенд. Негнднь селвгән өгх, наадкднь сүл арслң мөңгән өгх. Эк, эцкән эс соңсдг үрн-саднь аавиг соңсдг. Кемрҗән тусинь үзсн улс байрлад, ханлтан өргхлә, эн өмнәснь хәрү сурна.

— Юуни төлә күн һазр деер бәәдви?

Ода намаг кеерәгшән хөөнд одҗ көдлхиг соңсчкад, шоодхар ирв аль хәрү буцулхар ирв? — гиҗ санад, эврәннь хораһас һарч ирвв.

— Аав, намаг эмнг һазрур йовҗана гиҗ кен танд келв? Би герин өөр бәәсн Цәвдрә Борин хөөнә хошд көдлхәр одҗанав. Аак, дәкәд одак Эрднь хойр намаг мөстә дала орҗахла әдл, хәрү цокцхав,— гиҗәнәв.

— Эмнг һазр гисн, миниһәр болхла, һанцхн эмнг һазр хаһллһн биш. Урднь эс кегдсн тоот, мини ухаһар болхла, эмнг һазрт тоолгдх зөвтә. Хө хәрүллһн шин һарчах юмн биш, болв баһчуд, чамла әдл комсомольцнр ховр. Хөн малыг кесг миңһн җиләс нааран гирлг бәрәд, хәрүлә юмн. Эндр өдр күртл мана өвкнр хәрүлҗәсн кевтән сольгдлго бәәһә. Ода хөөнд кен көдлнә? Көгшн өвгд. Маниг үкхлә, кен хәрүлхмб? Хальмг тег хөн уга болхла, юн дүрсн һархв? Уга, мана тег хөн уга бәәҗ чадшго! Терүг тадн, баһчуд, медх зөвтәт.

Болв би оңдан үг келхәр ирчкәд, үгдән диилгдәд, халҗ очв. Делә, би чамаг һацач болн халучичнь меднәв. Кемрҗән манд, медәтнрт, һацач болн халурхач йовдлиг тәвҗ өгч болшго болхла, танд, баһчудт, тәвҗ өгч болхмн. Баһчудын цуснь халун, зүркнь дольган. Би залачд келәд, чамаг үлдәҗ үзсв. Экчнь гемтә, эцкичнь гертән угаһинь цуһар меднә. Дәкәд зуни һаң, үвлин шуурһн хойрт кеер йовна гидг чамд, күүкн күүнд биш, залу улст хату юмн. Тииклә ухал, тоол! — гиҗәнә.

— Аав, ю келҗәхмт? — Би таниг иим ут селвг өгчкәд, намаг хәрү хөрх гиҗ сансн угав. Би нег келсн үгән хәрү цуцлшгов, — гиһәд намаг келлһнлә, өвгн босҗ ирәд, теврәд үмсв. — Ханҗанав, Делә! Үгән эс цуцлсн күн — йос­та күн, үүрән эс сольсн күн — йоста үр. Зәрм көгшдүд, нам дундын наста улсин бийнь, баһчудыг гемнхәр седнә. «Манла әдл, түрү-зүдү үзсн уга, урдк баһчудас дор: гиҗ келхәр седцхәнә. Би Сочи балһсна «дендрарий» гидг паркд одлав. Йир сәәхн парк! Болв үвлднь зәрм моддынь цуглад, хучад асрна. Нам зәрм тропическ урһмлинь шил дотр урһана. Сочд юн гидг үвл болна. Мана намрла әдл. Тер бийнь, тедн әрә һолдан торна. Хаҗуднь мана хар модн, бурһсн, харһа моддуд көкрлдәд, эс медсн болад бәәнә. Терүнлә әдл, баһчуд дунд, бас тиим, киитнәс әәдг, әрә һолдан торснь бәәнә. Теднь цөөкн. Болв чамла Босхала, Арлтанла әдлмүднь олн. Унган гүүнәр һазрт орулад, хар модн мет, өстн! Би чамаг зөрц эмнг һазрт очанач гиҗ келсн угав. Хөөнд баһчуд баһар көдлнә. Чи хаалһ татад тедниг ардан олад дахул. Яһҗ медхв, мана өвкнрин бәрҗ йовсн гирлг хаяд, оңдан амр эв-арһчн олх бизт! Олх зөвтәт! Зуг хөн уга бәәҗ болшго. Би, көгшн өвгн, махн уга яһҗ бәәхв, дәкәд эн дулан девл уга яахв? Чамдчн сән шеемг хувцн кергтә эсий? — гиһәд аав мини ээмиг илв. Күнд болад бәәхлә, нанд зәңглчк. Цәвдрә Бор сән хөөч, болв би терүнәс тату биш болхв гиҗ санҗанав.

— Ханҗанав, аав! Таниг тиигҗ келхитн медҗәләв. Күнд болхинь эврән медҗәнәв, болв күүнә кесн тоотыг эс кеҗ болхий.

— Нә, сән менд бәәтн! Байчха, чи дегәд икәр бичә әәһәд бә. Баһчудын урмдынь мел хәрү цокад, хөрәд керг уга. Эднәнтн ухан мана уханас тату биш, зуг мана дамшлт уга болхас биш. Дасхд дала күчр юмн уга, — гиһәд келчкәд аав һарч одв.