Хуучн үгд худл уга (1)

ҮЛГҮРМҮД

Үлгүрмүдин, цецн үгмүдин цәәлһвр

1. Гесндән гер шүдтә.

«Гесндән гер шүдтә» гисн үг – әвр мектә күн, му ухата, му саната күн. Тер күн дотран ю ухалҗахнь медҗ болхш.

2. Һаха йовсн һазрт һанцаран бичә йов.

Һазаран элктә күүнд үнән бичә кел, бичә медүл гиҗәнә. Дотран бәәсн юман цугтинь келҗ болшго. Яһад тер һазаһас орҗ ирсн күүнд ухаһан медүләд бәәхмб? «Һазаран элктә» гисн

–төрл биш, элгн биш, үр дүӊ биш, кен чигн биш.

3.Медх күүнд үг кел, мергнд гөрәс шах.

Үг медшго күүнд үг келхмн биш. Үг келхин ормд үкрин өвр деер тәрә цац. Үкрин өвр деер тәрән торхий? Торшголм. Үг келҗәх күн медүләд келхәр седҗәхләг, тернь медҗәхмн уга. Тер төләд тер үлгүр.

4. Му нөкд – хоорндан.

«Мунөкд–хоорндан»гиснхойркүнхоорндан«тар-тур»гиһәд,чииигәдкелвч,бииигәд келв, негнь үнәр келсн болад, тернь худлар келсн болад, нег-негән дөӊнҗәхмн уга, тиигәд му нөкд болҗахов.

5. Сохрин һазрт нүдән ань, доһлӊгин һазрт көлән өрг.

Бас үнән медүлхмн биш, келхмн биш, медвчн эс медсн болад, нүдән аняд, доһлӊнь бас тиигәд тедниг йилһҗ авхлм. Буру элктә күүнд үнән медүлхмн биш. Дотран бәәсн үг келхмн биш. Кедү үр-дүӊ болвчн, элгн-садн болвчн, төрл-төрсн болвчн келхмн биш. Дотр бәәсн һолдк ухаһан келхмн биш. Көгшдүд тиигҗ келдг билә. Мана аав әвр күңкл ухата, әвр күңкл чееҗтә күн билә, Дәрк, Зункв!

6. Цаг негәр йовдго, цәкрм хойрар бәәдго.

Дәәнә хөөн хустг-мустг уга, юн чигн уга, чолуг авч ирәд цәкхләг, цәкрмәр иигәд цокад бәәхлә,һалһарад,көвӊ-мөвң,кенчртәвәд,һалуңһдахгов.Уӊһдад,түүнәсһалшатадгбиләвидн. Тиим учрас чолун цәкәч хойр йовшго болҗана. Хоюрн харһхла, һал һарад бәәхмн болҗана. Тиигәд һал һарһад, гарнушктан тәвәд, үләһәд, шатаһад, хотан кеһәд, цәәһән чандг биләвидн. Гарнушк гидгнь – герт бәәх беш, зуух гисн – һаза һазр малтад, аминь нарн суух үзг хәләлһәд, кедг билә. Тегәд цаг негәр бас йовдго.

(КелсньЛиджиеваКлараЭрендженовна,1938җ.Сарпанрайон,ШарнутЧонсаәәмгин Джав Ламин төрлә эмгн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

***

1.Күүкд күүнә җирһлнь – хормаднь.

2.Гесндән гер шүдтә.

Хатуч күүг, кү муудхдг күүг, хов зөөдг кү тиигҗ келҗәнә.

3.Эццн мөрнә аарцгнь у.

4.Авһиндан зогсад һардг, наһцхиндән сууһад һардг.

Авһ күүнә седкл невчк оӊгдан болҗана. Авһдан ирсн күн босад зогсҗаһад, йовҗ одх. Наһцхин седкл җөөлн болҗана. Зееһән ирхлә, зүркнь бульглад бәәхгов, зем ирв, гиһәд. Элкнь урсад бәәхмн болҗана.

5. Хатуг җөөлн иддг.

Матиҗ одсн модыг чиклҗ болхш, төмриг чиклҗ болна. Тер мет күүг баһаснь эвләд, магтад, урмдинь хәрүлл уга, маӊнаһинь иләд, сурһуль-эрдм өгдмн. Тиигәд «Күн – бичкнәсн, күлг – баһасн», гидмн.

6. Эвтә туһл хойр эк көкнә.

351

Күүнлә зүтклдҗ болшго, кедү сурһульта болвчн. Ю чигн эвәр эдлхмн болҗана. (Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ. Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ

авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

***

1.Аҗглхла, аҗрh мөрн кеелдг.

2.Арва идсн мөрнә хошнг сул, әрк уусн күүнә амн сул.

3.Базасн сурхар, бараhан уудл.

4.Барсин сүүләс батлҗ бәр.

5.Бура бийднь эс сурhхла, бурhсн болх цагтнь сурhдшго.

6.Гер уга күүнә гесн ик.

7.Гергән буульсн нег эргү, бийән буульсн хойр эргү.

8.Далад дусал немр.

9.Әәлч баавhа ишктә ямаhар hарутдг.

10.Залу күн заңhсн талан, зандн модн нәәхлсн талан.

11.Залхуhин герт зальгдг усн уга.

12.Замг сәәнд заhсн хурдг, залу сәәнд әмтн хурдг.

13.Зееhән буулhсн күүнә зел тарсдг.

14.Зовлh чанхла, хәәсн дүүрдг, зовлң санхла, чееҗ дүүрдг.

15.Йовв мөр уга, хатхв цусн уга.

16.Кесн гем эзән темцдг, кецин усн hууhан темцдг.

17.Кишва күүнә баавhа тарhн, килнцтә күүнә мал тарhн.

18.Көвкр үүлн – теңгрин хутхур.

19.Күкрсн баавhа көвү меклдг.

20.Көл күрхән ишкләд, күзүн күрхән хазад.

21.Кукн, кукн гиhә йовҗ, күзү тәәрдг.

22.Күн болх баhасн, күлг болх унhнасн.

23.Күүнд мууhан бичә медүл.

24.Күүнә келнд күд чолун хамхрдг.

25.Мал асрсн амн тоста, кү асрсн толhа цуста.

26.Малян шарх эдгдг, келнә шарх эдгдго.

27.Моньдяс күүнәс махлаhан авад зул.

28.Мордсн күүкн hазр талан, үксн күн үкәр талан.

29.Мөрнә толhа чанхла, мордад hарад зул.

30.Му күүнә күүкд эрк, нойна ноха эрк.

31.Му мөрнд гүүдл уга, өнчн күүнд өргмҗ уга.

32.Мука болвчн утх, му болвчн залу.

33.Мууhас бичә сур, эврән келх.

34.Мууhас моңhл hардг.

35.Мууд мод бичә ав, сәәнд бичә зуhуд.

36.Нооста чирәтә орсас саглтн, нойна нохаhас саглтн.

37.Ноха hүрәдән үкдго, күн өнчндән үкдго.

38.Нохала наадсн хорма уга, нойнла наадсн толhа уга.

39.Һазаhин күүнд мууhан бичә медүл.

40.Һазрин холынь яахв, hанц бийән яахв?

41.Һарх күүhәр hал бичә түлүл.

42.Һахан толhа чанхла, һазрт ортлан сек.

43.Һолсн күүкн hол боодг.

44.Олн толhата моhа нег нүкнд багтдго.

45.Садта күн җирhдг, салата модн бүчрлдг.

352

46.Санан хурдмби? Салькн хурдмби?

47.Сәәчүд олн болвчн, йоснла әдл болхш.

48.Соңсхин чикн, үзхин нүдн.

49.Сө сарул болвчн, өдрлә әдл болхш.

50.Сурhуль уга күн сохрла әдл.

51.Сурсн юмн сурар боовчн болдго.

52.Тавг амр, таңна хагсу.

53.Теңгрин му әрлдг, күүнә му әрлдго.

54.Төркндән бәәсн күүкн таалтаҗ, шилвд бәәсн бөөсн таалтаҗ.

55.Төркнә мууг чиклҗ болшго, төрсн мууг чиклҗ болшго.

56.Төрлән hолсн көвүн кишва, төркән hолсн күүкн кишва.

57.Төрхәрә мууг сурhҗ болшго.

58.Ухата болхла, санх, сүүлтә болхла, шарвадх.

59.Үкрә толhа чанхла, үмкәртлән секәд су.

60.Үмсн икдхлә, hулмтин буг, күүкн көгшрхлә, герин буг.

61.Үнн өмнән цокдг, худл хооран цокдг.

62.Үнн үг өмнән цогта.

63.Харм хәәснә күндиг яахв, хадм экин зовадгиг яахв?

64.Ховд үнн уга, хулхад герч уга.

65.Хөн сүүлиннь төлә, күн үрнәннь төлә.

66.Худл үг хөөнән чиктә.

67.Хулхач хәрү хәәкрдг.

68.Хуучан хатхсн урн, хөөткән сансн цецн.

69.Цадсн hазртан бичә ханя.

70.Шавдхас өмн шарвадад бичә бә.

71.Шовхр уга усн бәәдв, шалтан уга өвчн бәәдв?

72.Эврә махан күүнә хәәснд бичә чан.

73.Эзән үзсн ноха кевтә сүүлән бичә шарвад.

74.Экин седкл үрнд, үрнә седкл көдәд.

75.Ялч баавhа ишктә ямаhар hарутҗ.

(Келснь Басангов Сака Моняевич. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

1.Алг-алг гихлә, ам доладг.

2.Ахиг – алд күндлдг, дүүг – делм күндлдг.

3.Баh – уульдг, икнь – ичдг.

4.Батлсн хөөн онhц керго, эдгсн хөөн эмч керго.

5.Бууриг ботхн төлдг.

6.Гериг өрк залдг, күүг махла залдг.

7.Долан көвүнәс доhлң өвгн үнтә.

8.Залу күн зөрсн талан.

9.Икнь – чееҗ, баhнь – бөкс.

10.Келсн үг – керчсн модн.

11.Келсн үг эзән тевчдг, кецин усн hууhан темцдг.

12.Күн – баhасн, мөрн – унhнасн.

13.Күн муудан үкдго, ноха hүрәдән үкдго.

14.Күн үрнәннь төлә, хөн сүүлиннь төлә.

15.Күүкән өгсн күн сиикән өгдмн.

16.Күүкд күүнә үснь ут, ухань тату болдг.

17.Моhан эрәнь hаза, күүнә эрәнь дотр.

353

18.Олн үгин цөн сән, цөн үгин товчта сән.

19.Орнд кевтсн өвгнәс, ол эргсн көвүн деер.

20.Өлссн цагт идсн бүлкн цадсн цагт уханд ордг.

21.Өмн hарсн чикнәс, хөөннь hарсн өвр.

22.Өмнән келсн үг хөөнән герч болдг.

23.Өмнкән сансн цецн, хуучан хатхсн урн.

24.Өндр деер hархла, чееҗ сарулддг, өвгн күүнлә күүндхлә, ухана селвг болдг.

25.Өнчн күүнә кишгнь өвртнь.

26.Сансн санан худлч, сәксн бурхн үннч.

27.Сәәнд му бичә ке.

28.Сән ухатань кү буульдг, дунд ухатань бийән буульдг, тату ухатань авалян буульдг.

29.Сохр үкрт худг бичә танюл.

30.Темән үүлн hархла, теңгр зовдг, тенсн көвүн hархла, эцк зовдг.

31.Үзн-үзн бәәhич, үрглҗин үүлн эн, хәлән-хәлән бәәhич, хам hуйрнь эн.

32.Ус үзл уга hосан бичә тәәл.

33.Усн, түләнә өөрхн сәнь, ург-элгнә холнь сән.

34.Хараhинь үзәд, хәәсән нерич, хаhрхаhинь үзәд, зүүhән зүүhич.

35.Хәрин күргн мууhан меддго, хаврин арhсн чииктәhинь меддго.

36.Хурин хөөн нарн хурц, худлын хөөн ичр хату.

37.Һар-hаран тәвдг, һасн шаавран таньдг.

38.Цагнь ирхлә, цасн деер түүмр шатдг.

39.Цадсн күүкдт цаhан хурhна сүл hашун, өлссн күүнд өл бухин өвр әмтәхн.

40.Чикәр йовхла, тергәр туула күцдг.

41.Чолуhар шивсн күүнә өмнәс өөкәр шивдмн.

42.Шин гер авсн күн ардан хәләдг, шин hос өмссн күн көлән хәләдг.

(Келснь Наранова Юлия Каталаевна, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

1.Авдрин хазн чилдг, альхна хазн чилдго.

2.Алтн шорад даргддго.

3.Әмд күн арһта.

4.Кен ахан күндлдг, кен дүүhән өкәрлдг.

5.Күн ахта, девл захта.

6.Күн өнчндән үкдг уга, ноха һүрәдән үкдг уга.

7.Күүкән өгсн күн сиикинь чигн өгдг.

8.Күүнә мунь кү дәврдг, мөрнә мунь мод дәврдг.

9.Номин экн – бурхд, сурhулин экн – җирhл.

10.Нур дунд нуһсн сәәхн, нутг дунд номт сәәхн.

11.Өөһин өөр бәәхлә – ө, көөhин өөр бәәхлә – кө.

12.Сән бәәхлә – садн олн, му бәәхлә – дәәсн олн.

13.Үгин ахрнь сән, дееснә утнь сән.

14.Хоома күн хойр көдлмштә.

(Келснь Бурнинова Булһн Матвеевна, Ростовская обл., Зимовниковский район, ст. Власовская. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

***

1.Маштг сәәрхлә, махла болдго, му күн сәәрхлә, кү үздго.

2.Эдгхлә, эмч керго, hатлхла, онц керго.

(Келснь Инжинов Этю Цебекович, Городовиковск. Көвүдә, Туула бө яста. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

354

***

1.Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах.

2.Сааль белдхәс саван белд.

3.Үг меддшго күүнд үг келсн дорхнь, үкрин өвр деер тәрә цац.

4.Үксн хөөн үнн уга, үдәс давхла, өдр уга.

5.Үкснә чирә – үмсн, әмдин чирә – алтн.

6.Хотынь сәәниг күүнд өг, хувцна сәәниг эврән өмс.

7.Хулха кеҗ хулмзҗахар, хуцан алад мелмлзәд бәәх.

8.Цадсн худгтан бичә нульм.

«Цадсн худгтан бичә нульм» гисиг иигҗ цәәлһнә: тату цагтан бәәһәд, дәкәд өөдән өрггдәд, иигәд невчк сән босад, невчк байн бәәхтә болхлаг, түүг ода бичә март, гинә. «Тер муурсн, му бәәсн һазран бичә март», гисн үг болҗана.

(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

***

Хулха кесн күн нег килнцтә, хәәсн эзнь арвн килнцтә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, Кутейнково, Богшнрахна, Көвүдә. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э..)

***

Йозуринь хазсн күн үзүринь хазх зөвтә.

(Келснь Босхомджиева Читлг Аджаевна 1924 җ. Ик Бухса, Ик Баатта. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

***

1.Алтн мөңгиг сән чигн, му чигн учрар заядмн.

2.Арлнь хоосн томан уга.

3.Әәрстәһәр урнас даву зөөр уга.

4.Әрк саван хагсадг.

5.Барсин сүүләс бичә бәр, бәрсн хөөнәс бичә тәв.

6.Бәәнә гиҗ бичә бахтн, уга гиҗ бичә уультн.

7.Бер хәәсн күүкд күүг экиннь авъяс-заңгар шинҗлдмн.

8.Бичкнәсн авн һол хомха юмн кемкркәнь хагсу.

9.Болх эс болшго юмнд бичә зовад бәәтн (Чөөрә хурлын Кайн ламин заквр).

10.Бүлән үг келхлә, амнас алтн үнн гиҗәнә.

11.Һарарн өгчкәд, көләрн хәәдг.

12.Һартан балтата күүкд өкәр.

13.Һурвн җилд хадһлсн нохан баасн эмчин эм болдмн.

14.Деер ик нурһта өөдән әмтн бәәдг, дор тоха нурһта әмтн бәәдг.

15.Делкә деер намас талдан нарн уга гисн – ик санан.

16.Дун уга күүнә дотркнь дуута.

17.Иршгов гисн һазрт, долан эргҗ ирх учр һардмн.

18.Кедү хонгтан уйсн гиҗ сурдмн биш, кен уйсмб гиҗ сурдмн.

19.Келсн үг – керчсн утх.

20.Киитн чигн, халун чигн ивтрхләрн, әдл.

21.Көлсән һарһад күцәсн кишг үнн.

22.Күн бичкнәсн, көлг уңһнасн.

355

23.Күнд толһата бер – герин залмҗ.

24.Күнд юм өргхин өмн белкүсәрн бүс боохмн.

25.Күүкд күүнә кишгнь хорма дорнь.

26.Күүнлә дегәд толһаһан негдүлҗ бәәдмн биш.

27.Кукн-кукн гиҗәһәд күзүḣинь күүчдг.

28.Мал асрсн – амн тоста, кү асрсн – толһа цуста.

29.Малын көл матьхр.

30.Медәтә күүнә көгшн мал хойрин хар махнь чилдмн.

31.Медәтнр, көгшн мал хойр асврар.

32.Мөңгтә күн тамин амн деер чигн җирһдмн.

33.Му бух толһа деерән шора цацдг.

34.Мууһас чигн тус үзх цаг ирдмн.

35.Нарн суусн цагт һазр нүклдм биш.

36.Нарна дор һанцхарн җирһҗ болшго.

37.Нег күн бурхндан мөргхлә, арвн күүнд туснь күрх.

38.Нег меклә алсн долан лам алснла мет.

39.Номин уңг хурлын ламнрт.

40.Нөөрндән бичкдүд инәсклсн – заячтаһан күүндҗәх цаг.

41.Олыг диилҗ болшго.

42.Өлг-эд зөөр үннә һазрт ацан болдмн.

43.Өрүн һарсн күүкд асхн һал авч ирдг.

44.Сәәһән хәәсн цогц деер баавһачуд хурдмн биш.

45.Сән гиҗ буульшгов, му гиҗ хәәрлшгов.

46.Сүзгән тәвәд мөргхлә, зурмна толһа болв чигн бурхна бәәшң болх.

47.Сурсн авъяс сурар боов чигн болшго.

48.Теңгрин-һазрин зам көндәдмн биш.

49.Түрүн күүкд эцкин ад авад һардмн.

50.Үклән хәәснь урдкарн.

51.Үлү үг цүүгә татдмн.

52.Үмкәд идхлә – харһндмн, мерәд идхлә – цаддмн.

53.Үнән келәд үкснд үкл уга.

54.Үнн цаһан седкл санан холд хайдмн.

55.Уга гисн нег үг, бәәнә гисн хойр үг.

56.Ус үзлго һосан тәәлдм биш.

57.Ухан-чееҗ санамрас даву җирһл уга.

58.Хар хотд хать болшго, хар сөөд нөкд болшго.

59.Хотыг эргәд, дая буслḣад, хоосн һуян һанзһлад ирв.

60.Хүрмин ховцн [хувцн] олддг, хурин ховцн олддго.

61.Цогц муурдмн биш, чееҗәр зовад муурдмн.

62.Чееҗәр иләд, оошкарн цокад.

63.Чидл уга чимкәч.

64.Шүткр үнртә күн дорас үүлдсн.

65.Эгл хар күүнд күүкнәс даву зөөр уга.

66.Эдт му уга эзнд.

67.Экин седкл күүкдт, күүкдин седкл көдәд.

68.Эк-эцкнь эс зәкрҗ сөрксн күүкд күн болшго.

(Келснь Мучкаева Кермен Буратаевна, Целинн район, Ик-Чонс Цеденова Л.С. архивәс. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

***

1.Көләр одсн ирдг, күрзәр дарсн ирдго.

2.Күүнә өөр үгән сагл, күн угад бийән шинҗл.

356

3.Толһа деер һархла, толһан сергмҗ, өвгн күүнлә күүндхлә, ухана сергмҗ.

4.Ноха шархан долаҗ тарһлдго, күн садан келҗ сәәрдго.

5.Бар барҗ чадҗ, батхн хазҗ чадҗ.

6.Келн – дәәсн, нүдн – хаша.

7.Көгштә хөн үргән уга.

8.Ахиг алд күндлхлә, дүүг делм күндлнә.

9.Хотнд бәәсн залуг нуһлҗ келдго, әәмгт бәәсн мөриг хулд гиҗ келдго.

10.Серл угадан семҗн уга, ухан угадан уҗрха уга.

11.Үксн буурин толһаһас, әмд атн әәдг.

12.Килһәс хурц, килһснәс нәрн.

13.Кү заясн теңгр, күмсинь чигн заядг.

14.Байн – нег бүүрә, баатр – нег сумна.

15.Үгиг үгәр шүүдг, үкриг сүкәр алдг.

16.Элкән татҗ чадггод үр заяҗ, өөкән дааҗ чаддгод сүл заяҗ.

17.Моһан эрәнь һазань, күүнә ухань дотрнь.

18.Ахр деесн уяд күрдго.

19.Чолуһар шивсн күүг, өөкәр шив.

20.Дала нәәхлхлә, җирмәхә догдлна.

21.Үдәс үлү халун уга, үкхәс үлү үүл уга.

22.Мууһин үг, мәңгрснә һашун.

23.Санань – төмр уулын белд, бийнь – берк һурвн зовлңта.

24.Гүзәнд цусн уга, күргнд элгн уга.

25.Уух уга бәәҗ җомбасг, унх уга бәәҗ җорасг.

26.Бийән магтсн – эркн эргү, гергән магтсн – хойрдгч эргү.

27.Күүг күн бардг, күрниг үлә бардг.

28.Орнд кевтсн өвгнәс бичә сур, ол эргсн көвүнәс сур.

29.Һаха хадрсн һазрт һанцарн бичә йов, һазаһан элктә күүнд ухаһан бичә медүл.

(Келснь Горяев Лиджи Манджиевич 1916 җ. Октябрьск район, Хошеут Коваева Б.М. архивәс.)

***

1.Адһсн күүкн – аавинь зүн бийд.

2.Даладхла – хандг, нәәрлхлә – байрлдг.

3.Дегәд цаһан киртдг, деегүр санан заальдмн.

4.Дән уга бәәдлд делкә бүклдән ханна.

5.Зөв махлад толһа хандг, зөв үгд зүркн хандг.

6.Зу күршго наснд, түмн җилин зөөр зөөдго.

7.Келн угад белн уга.

8.Күмн күрәд уга һазрт, күрлдә шовун күрч.

9.Күүнә өвр дееркиг заахас эврәннь өмнкиг хәлә.

10.Күүнә хәәснд эврәннь махан хуурдго.

11.Меклә дахсн тоодг худгт ундг.

12.Һартан балтата күүкд өкәр.

13.Олн толһата моһа нег нүкнд багтдго.

14.Сансн санан худлч, сәксн бурхн үннч.

15.Седң күн – хаврт, җора мөрн – намрт.

16.Сәәнәс сәвәсн һардг, мууһас моңһл һардг.

17.Тоодг догшн болв чигн. өндгән хамхлдго.

18.Турлан гидг юмн һалу дуранав гиһәд, уснд унҗ.

19.Уулын шовун улан орҗ ниснә, ухата эцкин көвүн үлгүр авч келнә.

357

20.Үвл үвлән үзүлдг, нойн ноян үзүлдг.

21.Үвлин теңгр нохан деерк цасн мет.

22.Үкх хулһн үксн миисин сүүләр наадна

23.Хан гихлә хәләҗ уга, хадм гихлә хәләҗ.

24.Худгт унсн хунд, меклә дәәсн болҗ.

25.Эдгхлә, эмч керг уга, һатлхла, оңһц керг уга.

(Келснь Коваев Эрдни Хараевич 1913 җ. Октябрьск район, Хошеут. Багшн Шевнрт төрсмн. Коваева Б.М. архивәс)

***

1.Эдгсн хөөн эмч керго, һатлсн хөөн оӊһц керго.

2.Суух нарна сүүр улан, сән залуһин һанзһ улан.

3.Хурин хөөн нарн хурц, хүрмин хөөн ичр хату.

4.Күүкн шовун шовун болдго, күүнә көвүн көвүн болдго.

5.Залу сәәнд күн хурдг, зөлин сәәнд заһсн хурдг.

6.Усна экн булг, уургин экн наһцнр.

7.Экин элгнд сууһад һар, эцкин элгнд зогсад һар.

8.Ахиг алд күндлдг, дүүг делм күндлдг.

9.Сурһуль уга күн сохр мет.

10.Сурһуль эрдм ухана билг.

11.Баатр күн нег үкдг, әәмтхә – зун үкдг.

12.Баатр нег сумна, байн нег борана.

13.Мөӊгтә күн мөснә амн деер җирһдг.

14.Залуһин сәәнәс үүл хөөһдго.

15.Залу күн заӊһсн талан, зандн модн нәәхлсн талан.

16.Сурһуль уга күн сохр мет.

17.Нохала наадсн күн хорма уга үлддг, нойнла наадсн толһа уга үлддг.

18.Нойн байна хәәрл, нохан зо деер цасн мет.

19.Хан гихлә хәләсн уга, хадмуд гихлә хәләнә.

20.Керүлин экн цусн, йөрәлин экн тосн.

21.Чолуһар шивхлә, өмнәснь өөкәр шивдг.

22.Хуучан хатхсн урн, хөөткән сансн цецн.

23.Толһад ухан уга болхла, хойр көлд амрл уга.

24.Әмд күн алтн ааһар хот уудг.

25.Үдәс хөөн нарн халулдго.

26.Үкснә хөөн җирһл уга, үкснә чирә үмсн

27.Әмдин чирә алтн.

28.Һаха худрсн һазрт һанцарн бичә йов.

29.Һазаран элктә улст ухаһан бичә медүл.

30.Күүнә һазр күнд.

31.Эврә һазр эрвәкә кевтә гиигн.

32.Ноха угад һаха хуцдг.

33.Орн деер кевтсн өвгнәс орчлӊ эргсн көвүн деер.

34.Болх күүнә орн өвг-шөвг, буурх күүнә орн улв деер

35.Мал асрсн амн тоста, кү асрсн толһа цуста

36.Маӊнаннь көлс тавгтан түркәд, тавгиннь көлс маӊнадан түркәд.

37.Сән күн үзсн-соӊссан, му күн идсн-уусан.

38.Олн толһата моһа нег нүкнд багтдго.

39.Му күн гертән, моһа нүкндән.

40.Хәрүлхәр седсн гергнчн, аваль болҗ көгшрҗ

358

41.Нүүхәр седсн бүүрчн, үвлзӊ болад хуучрҗ.

42.Сән залуһин һанзһ улан, суух нарна сүүр улан

43.Көгшрхлә үсн цаһан, үкхлә ясн цаһан

44.Хол һазриг өөр кедг мөрн эрднь, хойр күүг иньг-амрг кедг күүкн эрднь

(Бадаева Овуш Эрднеевна, 1927 җ., Ик Буурла район, Оргакин. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

***

Кезәнә келсн үг мел күчтә харһна. Цецн улс бәәҗ. Сурһуль уга болвчн, толһата бәәҗ.

1.Ховд үнн уга, үлгүрт худл уга.

2.Үг медшго күүнд үг келхин ормд, үкрин өврд тәрә цац.

3.Эндр кех көдлмшиг маӊһдур гиҗ бичә зогса.

4.Залху күн завгтын махндан күрдго.

5.Салата модн бүчрлдг, садта күн җирһдг.

6.Далад усн тогтхла, саднь бүчрләд бәәхов.

7.Кедү баатр болвчн нег сумна, кедү байн болвчн, негхн әӊгәс давдгоҗ

8.Мууһас бичә сур, эврән келх

9.Уга юмн үкрәс хашӊ.

(Бадмаева Эльзата Сухотаевна, 1934 җ. Бичҗ авснь: Коваева Б.М., Лиджиев М.А.)

359

ТӘӘЛВРТӘ ТУУЛЬС

1.Аавин девлиг алхҗ эс болҗ, ээҗин девлиг эвкҗ эс болҗ (Һазр, теңгр).

2.Көндә модар көк чон гүүҗ (Утан).

3.Һанцхн модн һаңһр-һаңһр гиҗ, һазрин усн шир-шир гиҗ (Әәрг бүлх).

4.Таг деер тавн һалун (Һарин тавн хурḣн).

5.Теңгрин ца темән буульҗ, төмр алтн энд-тенд цокҗ (Оһтрһу ду һарх, һал цәклх).

6.Харңһу сөөднь Әәдрхнә нааддуд әрә һолта җаһал (Хоолын күүкн)

7.Эрг деерәс хойр манҗ урлдад аашна (Хамрас ḣооҗҗах нусн)

(Келснь Лиджиева Альма Убушиевна, 1936 җ. Октябрьск район, Цаḣан Нур, Коваева Б.М. архивәс).

***

1.Дөш деер дөрвн hалун (Үкрин дөрвн көкн).

2.Һар уга зурна, көл уга йовна (Киитн).

3.Таг деер тавн hалун (Һарин тавн хурhн).

(Келснь Басангов Сака Моняевич. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

1.Һууд hучн цар (Шүдн).

2.Күн күрәд уга hазрт күрлдә шовун күрч (Самолет).

3.Үкүгт үмкә махн. (Көлин шивр).

4.Энд тов, тенд тов, гелңгин герин үүднд тов (Темәнә хорhсн).

5.Эрнцн гелң элкән ээҗ, һурвн манҗ hуян ээҗ (Тулhин hурвн шиир).

(Рукопись С. Анджиева. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

1.Аавин чиңгә арлд арвн хөрн нуhсн, түүнә мөр мөрдсн хун хар мөрн (Бичг).

2.Дөш дөрвлҗн, дөрвн шин алтн (Үкрин дөрвн көкн).

3.Сегән уга юмнд семҗн бәәдмн, ухан уга юмнд уҗрха бәәдмн (Темән).

4.Таг харңһу юмнд тавн муҗг (Көлин тавн хурhн).

5.Тов хатрҗ йовад, товрун мөңгн бүсән геечкҗ (Мөрнә баасн).

6.Ха-ха гиhә бәәтл, хашаhан хамхлад hарч (Цә буслад деврҗәнә).

7.Ээҗдән эңкр цаhан (Эркн).

(Келснь Содмонова Болусн Санджиевна)

***

Тентл-энтл хойрас тек бух хойр ноолдҗ (Товч).

(Келснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганә район. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

1.Махн хаша, ясн хаша дотр оһтр улан бух (Амн, шүдн, келн).

2.Таг-яг гер дотр тавн моҗг архлата (Һосн дотр тавн хурhн).

3.Чиңнәчин hаза, чимкн чиңгә дааhн архлата (Чикнә сиик).

(Келснь Аджугаева Киштя Саруновна. Баһ Дөрвдә Ик Чонса, Сян авhнра. Бичҗ авснь Менкенова К.В. Манцаева А. Д. архивәс)

360