Хуучн үгд худл уга (1)

МАЛЯ

1917-гч җилә маля. Тер мана өвк эцкин бәрҗ йовсн маля энчн. Энүгәр ташад оркхла <…>, хүрмд одсн улсиг, күүк авад һархла, үнгәр цокдг бәәҗ. Тегәд хүрм ахлад одсн күүнчн далдан <…> нааҗ авад һардг бәәҗ. Цокулхд. Үнгәр цокхла, үкч одх. Дотрнь һолта гиһәд келдг билә. Эннь ода энчн [иш үзүлҗәнә] хальмгар «тәвлһ». Энүгичн ямаранчн күн, бичкн күүкдтә улс болхла, иим нег бичкн тасрха авад, кенчрәр орачкад, өлгәднь хайчкна. Альк нег юмна йорлһ дардг юмнҗ. Энчн кеер йовсн күүнә хавтхднь хавтхлулна, бичә тɵɵртхә гиḣәд. Мана көгшн аавд юмн үзгддг бәәҗ. Мини герин эзн келдг билә: «Мөрн тергәр йовхла, аавиг тосад, йовулхш». Тер мөрнь чиртхлә, чидлнь тасрад, усн-цасн болад, көөрәд [йовдг], тегәд тәвлһ иштә, иим иштә шилвртә болдг бәәҗ. Тегәд тер шилврәрн хойр талан шавддг билә. Шавдхла, тер мөрнь хатрад һардгчн. Дәкәд невчк йовҗ йовад, дәкәд…. Тиигәд аавиг тенүләд хайдг билә, гилә. Әрк невчк уучкхла, одак өвгиг хәләһәд эс бәәхлә, көтләд авад йовҗ оддг кеерәгшән. Мини герин эзн, бичкн көвүн бәәсн гертән, одак ээҗ мел хәләһәд бәәх.

Нег дәкҗ аав уга. Тегәд хәәхов. Йовад хәәхлә, тенд, кеер, авч одад, махлаһинь дүүргәд мөрнә баас тәвчкәд, тер зурмна толһа деер унтулчкҗ, көтләд авч ирҗ, герткснь. Мана аав тиим бәәҗ. Одак юмнла ноолддг. Тиим күн бәәҗ. Маля гертән хадһлдг. Талдан күүнд өгдг уга. Хавтхднь даӊгин иим тәвлһ. Барун хавтхднь йовдг бәәҗ. Невчк дарлһ болх. Үӊгичн зәрмнь юн гиҗ медҗәхн уга. Ода би иигәд хадһлад бәәнәв. Яһвчн, ачнр-зеенр хуһар ирәд, зул өргчкхлә, мөргнә. Бас хальдхов теднд.

Бер ирхлә, малян ишәр көшг сәкдг бәәҗ.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

УТХИН ГЕР

Энтн именной. Һарнь бәәнә. Киртә болад, медгдҗәхш. Эврән кесн утх. Утхинь ээҗәс салдс булаһад авчкҗ. Иим утх бәәҗ. «ОПД» гиһәд иим сармта. Салдс шуд булаһад авчкхла, эн утхин гериг бийнь авад, хувцнаннь хормад хайҗ. Тегәд эс олсмн. Утхинь болхла булаḣад авчксмн. Ханҗл. Дәрк, дәрк., кинжалта эмгн мадниг нег-негән шааһад алчкх гиһәд. Эн утх – йирин мана өвгнә мах иддг утх. Би авад, энүнд шурһурлчклав. «Бәг», – гиһәд. Бас тер Хоҗан Муучк гиһәд өвгнә кесн юмн.

Тер әӊгднь негл урн бәәҗ. Хоҗкин Муучк гиһәд. Күчтә һарта. Әвр цеврәр кедг бәәҗ. Терүнәкеснсиик,билцгигберәд-күүкдтаасдгбәәҗ.Нандхадмэкинньсиик,тормнтдалабәәнә.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

МӨӉГН УХР

Эн мөӊгн ухр болхла мини эцкин хот ууҗ йовсн ухр. Мини эцк эн ухран альд йоввчн: адуһан манхдан, альд нег хонхдан авад йовдг бәәҗ. Тегәд эн ухран хавтхлчкад йовдг, хот уудг бәәҗ.Энухрнандүлдв.Эцкманадбәәсн,тегәдухрньнандүлдв.Миниэцках-дүнәәмнбәәсмн. Эк угаһар өссн. Нег ик бергнь эклә әдл өсксн. Эн ложкар бас 1927-гч җилә.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

КЕЗӘНӘК АГЧ ААҺ

Эн кезәнәк агч ааһ. Мини эцк хот ууҗ йовсн агч ааһ. Үнгитн базрас одад авч ирҗәдгч яармла. Кезәнәһә хойр ааһ авч ирҗ. Мини эцн хойр ааһ авхларн, нег үкр хулдад авчадгч. Мини эцкин ааһ иигәд манад үлдвә. Агч ааһ. Эцк даӊгин үндән ууһад, эндән булмг келгүләд идәд,

171

үӊгәрн цә ууһад, үкн-үктлән үндән хот уудг. Тер уух, мана өӊгрсн бичкн көвүн уух. Бичкн зеедән өгдг билә. Нань күүнд өгдго.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

ЭЭҖИН ЦӨГЦ

Эн ээҗин цөгц. Эннь зулын цөгц. Энчн мөӊгн. Ху нег һарар кесн юмнҗ. Цугинь Хоҗан Ууҗа кесн юмнҗ. Нег һарар кесн, Сибирәр эргәд, хәрү ирлә. Сибирьт үнгән бултулад [йовсмн]. Деегшән, дееҗән өргчкәд [бултулчкдг], комендант үзхлә, сурлго шуд авад йовҗ оддг.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

ӨЛГӘ

Өлгәчн дɵчдгч [1940] җилә. Дәрк-дәрк! Иигәд кенчрәр боочкад, кɵндәдг. Вовк Сашк хойриг. Үнд, үнд, деед дегә бәәдгч. Авч одад, үнднь дегә кечкәд, авч одад зүүчкх. Кесн кевтән бәәсн юмн эн. Би үӊгиг хамхлад түлчкхәр седләв. Дәкәд мана Вовк келҗәнә: «Мама, зачем? Түлән нету? Бәг». Сибирьт хусм модар кесн болх зөвтә. Нег плотникд одад келгүллә.

Нилхиг өлгәд тәвхләг, үндчн матрас кенә, дер кенә, көнҗл кенә. Девсг өлгəнь болхов. Иигәд тәвчкәд, күлхов бидн [нилхиг]. Иигәд күләд, авч одад, тәвчкх. Хәәч күүкдин өлгәднь эс гиҗ орнднь тәвх. Ямаран йортай? Альк нег әәх, чочх юмас иртә юмн дардг.

Мадн иртә юм тәвдг биләвидн. Мана өлгә хоосн бәәдго. Эн өлгәг талдан күүнд өгдго. Дүүнртнь өгдг. Тер цагт өлгә хәәсн улс сурдг билә. Термин юмнас боохов. Барун тал, орна өөр. Би үздг биләв, ишкә герт бәәсн өлгәг. Дала болдг билә. Ода яах болхмб энүг гиһәд, орна өөр көндәхдгиигнболхд.Берэртбосх.Көдлмшик:чигәһәнбүлх,тосһарһх.Далатоснһардгбилә. Тоснь авад хәәлдг билә.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

ДОМБР

Эн домбриг колхозин Теврә гидг көвүн келә. Далн хойрдгч [1972] җил. Май. Тер көвүн уга. Элҗәнә энчн. Хамхрад унҗана. Эн домбр кехлә, «Матуша Санҗиг» цокдг биләв. Потом Бадгаев Ноля, сәәни орнд төрг, герин ард һарчкад хоюрн, теднә наад бийд лавк деер суучкад, хоюрн тиигәд цокдг биләвидн. Тигәд бәәҗ дасув невчк.

Хадм эк дуулдго. Номһн күн билә, дун уга. Би эврән дасув. Тиигтчн самодеятельность тәвх кергтә, йовх кергтә, дасх кергтә. Сельсоветд мел күүкд көдлдг билә. Магазинд көдлдг билә. Түнд би дасдг биләв.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 һ.җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

ШИРДГ

Наһц ээҗм ширдг кедг билә. Хөөнә ноосар. Ноосиг уһачкад, үмтәчкәд, делгәд, кенчрәр һадрлад, хавдг билә. Терүг орндан делгдг, эс гиҗ пол деер. Бидн бичндән түн деер нааддг биләвидн.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., бузав, Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

172

***

Мана ээҗ эктәһән уйсн бәәҗ. Хадм эк эктәһән хоюрн уйҗ. Һазртан бәәхд, 1940-гч җил гиḣәд бичәтә. Шодң ноосн. Шодң – гилән. Эннь бас шодң. Улан. Үӊгән һолҗана. Эннь шуд темәнә зогдр деерәс ээрдг бәәҗ. Энүг иигәд, ик зүүнд яһчкад. Үнгитн яḣҗ уйхинь медх кергтә. Ода күртл шинәрн. Цеврәр хадһллав. Күүкд шеесәр бичә будх гиһәд, иигәд үмс авч ирәд, кенчрәр шидчкдг, вот тебе памперс. Дорнь делгчкк түнгиг.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

АРҺМҖ

Мөрнәделәсарһмҗкедгбилә.Мөрнәделбатболдг.Арһмҗхаяд,мөрбәрдгбәәсн.Бозар идәләд арс кедг билә. Малын арсар сур кедг билә. Сурар шилвр кедг билә, утар гүрәд. Маля, ташмг гиһәд кедг билә. Маля төгрг, ташмгнь хавтха. Шилвр ут, нәрхнәр гүрәд кедг. Чоныг маляһар хурдн мөрәр көөһәд, деерәснь маляһар цокдг билә. Ташмг – керчсн арсар, гүрү уга. Шилврәр мал туух, көөх, цокх. Деернь бөдүн, дорнь нәрхн. Маляд тәвлһ модар иш кедг билә.

(Келснь Лиджиков Андрей Балянович, 1931 җ., Приютна район, Үлдчн, боргшдуда арвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

ШИВРЛГ

Эн мини шиврлг, мини хальмг хувцн бәәнә. Токугнь хадм экин. Би энүгәр сиик кехәр седләв. Нег сәнь, сул цаг уга билә. Тер [кех гиḣәд] өгсн күн бәрә бәрҗ, хәрү авч ирв.

Энчн кезәнәһә олимпиадт йовсн көвүд гилән киилг өмсдг билә. Тер гилән киилг деер ким хар бүс бүслдг билә. Тер бүс тер цагас нааран йова. Эн юунь иигәд шавшдг, эннь иигәд [үзүлҗәнә]. Гилән киилг, захта. Эднь хатхмрта. Тер цагин мод [мода] билә. Мана ээҗ ач көвүһән наадулдмн. Үнгитн күн кергт авдго билә. Күүкд наадад [бәәдг].

Шиврлгән эврән уһадг билә. Сән күн билә. Арвн тавтадан экәсн үлдләв. Мадн зурḣанвидн.Тергердотркхамгюмнбичкнәснавнкедг.Шудхугтынь:кирәнуһах,ааһсануһах, һуйран болһх. Хɵрн негндән хәрд ḣарлав. Дүүһән кү кечкәд, эцкән дүүдән бәәлһчкәд, дәкәд күүкн-көвүн хойр үлдв. Теднән үлдәчкәд, келҗәнәв: «Ода би мордҗанав». Дү күүкн келҗәнә: «Би яахмб?»

«Чи яахмбч? Бәәхич. Чамаг күн хайхн уга. Би хайшгов чамаг. Би даңгин ирәд, нɵкд бохув. Тадниг хәләхүв», – гидг биләв. Оо, хәәрхн! Дәрк. Гем уга. Мини герин эзн мини эцкиг әвр тевчдг билә. Мини эцк әрк уудго. Тәмк татдго. Тиим өвгн билә. Тиим өвгнд юӊгад эс дурта болхв.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

ТОКУГИН ТУСКАР

Мини эк хувц-цегдг һарарн шаглад, зүсн-зүүл утцар, үүрмг-үүрмг шиләр [бисер] хатхдг бәәҗ. Кезәнә арвн тавна мөргүл гиһәд йовдг бәәҗ. Мөргүлд оддг бәәҗ. Баахн-баахн берәчүд күүкдән дахулад, одад мөргдг бәәҗ. Тиикләрн, тер махлаһан имсәд [ɵмсәд], цегдгән өмсәд, көгшн улс болхла шиврлг зүүһәд, шиврлгтән токугта (токугнь цаḣан мɵңгн) [йовдг]. Мини хойр экд хойраднь билә. Цаһан мөӊгнчн, алтнчн [токуг]. Цаһан мөӊгн гиигн болҗана күндболҗана,алтнькүнд.Цаһанмөӊгн[токуг]гиигнболчкадтоомсртаболҗана.Цаһанмөӊгн юунд болв чигн туслдг юмн. Мини эк цаһан мөӊгн токугта билә. Хойр шиврлгтән. Түүнтәһинь оршачклав.

(Келснь Лиджиева Зурган Батнасуновна, 1941 җ., Көтчнрә район, Сарпа. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

173

КҮҮКД УЛСИН МАХЛАН ТУСКАР

Мини хадм эк, мини эк төгрг махлата билә, бухар. Тиигхд Эрдниевскд хулдгддг билә. Эрдниевскд йосн хальмг бухар хурһд бәәнәлм. Күүкд улс өмсх, гергчүд өмсх. Баһчуд болхла, иим чомпһр махлата. Тер төгрг махлань, бухар. Бухар гисн одак иим (показывает руками защипы, щипки) атхр. Көк өӊгтә бәәнә. Хар өӊгтә бәәнә.

(Келснь Лиджиева Зурган Батнасуновна, 1941 җ., Көтчнрә район, Сарпа. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

БҮС

Үнгичн кесн күүнә нернь уга. Энчн хɵрн нәәмдгч [1928] җил. Энүг аавнь зүүдг бәәҗ. Дәкәд мини герин эзн күн ḣучн доладгч-ḣучн нәәмдгч [1937-1938] җилд олимпиадт орлцла. Хамгин түрүн олимпиадт эдн орлцла. Бас бүшмүд, һосн бәәдг билә. Эн мөӊгн бүс бас аавнь келгүлсн, көвүндән гиһәд. Мини герин эзнд үлдсн. ḣучн доладгч-ḣучн нәәмдгч [1937-1938] җилмүдт одак хальмгин олимпиад һархд, эн бийнь биилсмн. Биилдг билә. Иим юмн кергтә билә. Хальмг һосн, хальмг бүшмүд, манишк, эн бүс. Мөӊгн бүс, авдр. Энүг нег урн бәәҗ. Теднәк. Келдг билә: «Бүс хазар хойр кеснд, үкр һунн хойр өгләв». Эннь сарм. Йир нәрн зег.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

ХУДГ

Усн ордг цагт нур ширгҗ одхла, нег хойр-ḣурвн метр малтхла, кезәнә әмтәхн усн һардг билә. Усн орхла, худг нурҗ оддг билә. Дәкәд малтх. Нег өвгн ноһа хәләһәд, усн һарх һазр үзүлдг билә.

(Келснь Лиджиков Андрей Балянович, 1931 җ. Приютна района, Үлдчн пос. Боргшдуда арвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

174

ХАЛЬМГУДИН УРА

ШАРНУТ ЧОНСА ӘӘМГИН УРА

Оон гидг урата, Оонт гидг һолта, Шар-Зунква солӊḣта, Шарнут-Чонса әәмг.

(Келснь Козаев Санджи Бовшевич, Сарпан район, Шарнут-Чонос. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ИК ЧОНСА ӘӘМГИН УРА

Оон гидг урата, Олдх гидг амта, Дәәвд гидг нойта, Дәрк гидг бурхта.

Чөөрә хурл мөргүлтә, Чонас бишңкнь ундг, Чолунас бишңкнь иддг, Һооҗад бәәдг hурвн булгта Ик Чонса әәмг.

(Келснь Джальджиреев Цюгятя Дорджиевич, Целинн район, Ик Чонс. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

БАҺ ЧОНСА ӘӘМГИН УРА

Чиләд уга кишгтә, Чичрҗ әәдго зүрктә, Орад авх зөргтә, Олад авх арhта, Селҗ ундг мөртә,

Селән болhнд таньлдта, Чонас икнкнь көлглчксн, Чолунас бишңкнь идчксн, Сонхин булгин ар үзгт,

Чонҗта балhсна дорд үзгт бүүрлсн, Олн келн әмтн оньдин кишгтә бәәдг Баh Чонса әәмг.

(Келснь Боваев Манджи Дорджиевич, Целинн район, Баḣ Чонс. Бичҗ авснь Лиджиев

М.А.)

БОГДАХНА ӘӘМГИН УРА

Богд уулас эклцтә, Богд гегән бурхта, Богд шевнр тохмта, Баһ Дөрвд үндстә, Буйнта ут наста, Богдахна әәмг.

(Келснь Сарангов Владимир Трофимович, Целинн район, Хар Булг. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

175

САЛЫН ТУГТНА ӘӘМГИН УРА

Сал гидг hолта, Санҗ гидг зәәсңтә, Санаhарн уудг уста, Салас дүүрң малта Салын Тугтна әәмг.

(Келснь Хюсеев Дорджи Санджиевич, Сарпан район, Салын Тугтн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ШУҢҺРЦАХНА ӘӘМГИН УРА

Шорв hолын көвәд бәәдг, Шораhас нигт, Шорhлҗнас олн Шуңhрцахна нутга Өнр-өсклң Олна хормад багтсн,

Өвкнриннь уул келәрн келдг Өвдгихнмдн.

(Келснь Джимбеев Александр, Көтчнрә район, Өвдг. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ДУНД ХУРЛА ТУГТН ШЕВНРӘ УРА

Арслң өтг хойриг базһлдулҗ зурсн Алтн шар цоохр тугиг Арвн хойр үйдән бәрсн, Алдр Тугтн Шевнр арвн.

Өргн доран уста, Өвцүн доран идгтә, Өнр-өсклң тохмта, Тәрснь һазрнь Төгәлңдән буслн көкрдг, Нудрмарн чичсн һазртнь Нур-цандгаснь Әмтәхн булг һардг,

Зурһан Худг гидг һазрт бәәдвидн. Дөрвүд дунд дүңгәҗәх Дунд Хурла Тугтн Шевнр арвн болдувидн.

(Келснь Убушиев Санджи Николаевич,1979 җ., Баһ Дөрвдә район, Зурһан. Дунд Хурла Тугтн шевнрә күн).

УРА ДУУДДГИН ТУСКАР

Ура гисн юн гихлә, кезәнә дән болад, дәәллдән болхлаг, цуһарн ода, манаһар келхләг, эгл хувцта, эврә хальмг хувцта болҗахгов. Иигәд чавчлдан болад, хутхлдад ирхләг, кенә-яна гилго, таньлго эврә күүнәһә чигн чавчад йовх, тиикләг хоорндан нег-негән медхин төлә, тер ура келдг бәәҗ.

Керәдин ура – туула, цаатна ура – туулан тоха. Эн хойр ура хоорндан өөрхн. Яһад өөрхн болҗахнь, нанд медгдхш. Тернь туула, туулан тоха өөрхн ура. Тиигәд манахна цаатна ура болхла, туулан тоха гиһәд, тегәд тер чавчалданд «туулан тоха» гинә. О, тегәд манахна бәәҗ гиһәд, чавчдго бәәҗ.

176

Тегәд тер чавчлдан болхлаг, тер одак мел келәд йовх, одакан келәд йовх.

Би туула гиһәд эврәһән келчкхләг, тер күн эврәһән келлго, өмнәснь чавчкхм болҗана. Тиикләг манахс, хальмг улс тер ура келдгән уурва. Ура келдгән уурва, ода эврә күүнәһән яһҗ медхмб. Тиикләг ура келдгән уурхлаг, хальмгуд улан залаг орулад авчкв. Улан залата болхла

– манахн. Тегәд тер улан залата хальмг гиһәд үлгүр болҗ йовна. Улан залата хальмг. Хальмг күн махлаһан уңһачкхлаг, эврәхснь чигн чавччкмн болҗана. Тиикләг махлаһан уңһадг арһ уга, гертән бәәхләрн чигн, хотан уухларн чигн махлаһан толһасн авдго. Тиигәд манахн, хальмг улс, залус чигн улан залата, медәтнр чигн улан залата, эмгд чигн улан залата, баахн бичкн-бичкн көвүд-күүкд – цуһар улан залата, яһад гихләг тер бүкл келн-әмтн цуһарн дәәчнр болҗана, цергчнр. Тегәд мана тер улан залата хальмг гиһәд, ода күртл йовавидн.

(Келснь Убушаев Николай Надбитович, Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

МАНЦЫН КЕЦИН НУТГА ҮЛДЧН ӘӘМГӘ АРВД

Аавнран күндлдг, ачнран өкәрлдг Авhнр. Аштнь диилвр бәрдг Ашхуд.

Бахлур авч ноолдг Балзнахн (Лола hазр) 100 мөрнд 99 цалм хайдг баатр Баh Буурл (Ик көндә, Бичкн көндә hазр)

Бод-бод бәәдг Бодңhуд. Болhамҗ заңта Боовhуд Бурад буслад йовдг Борахн

Бор мөрнд дольсн, Борлад бәәдг Боркштуд Ю чигн даадг Дааҗихн (Дооцнг hазр) Дурндан бәәдг Дуралмуд

Җирн өркәр җирhдг Җирhлмүд Зун өрктә амта Замлахн

Келсән күцәдг Келкәхн (Бухин нур hазр). Мууhан медүлдго Му манҗихн.

Олмhа келтә Осрахн

Хар нүдтә, хурц келтә Харнуд Үнндән бәәдг Үкрәхн. Шорад даргддго Шаазhуд Шаврт даргддго Шаврахн

Ширгәд бәәвчн-ширгдго, буслад бәәвчнБуслдго Ширкгүд (маңhдын сала) Шулун-шудрмг Шоткуд

Ямр кергән күцәдг Ямадhуд Оруд төрл.

(Болеева Евдокия Манжиковна. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

177

ЭМНЛҺН

Ямана үснь туста болдмн. Геснә гемд терүг буслһад уухов. Мөрнә тос, махинь бас ухрар өрүн элкндән уудмн, (геснә гемм бәәхлә), гесиг җөөлдүлҗәх юмн.

Зурмна махн ик туста, дәкәд зорхн гидг аӊ бәәнә, ху өөкн, тер бас зүркнә гемтә күүнд, геснә дотрк гемд бас туслдмн, ханядн уурдмн.

Эмәлин гем (ясн шаркрна) гиҗ бәәдг мөр ундг цагт. Тер мөрн деер йовҗахмн болҗана, зогсл уга, удан. Мөрәр өрүн һарад, асхн хәрү Әәдрхнәс ирҗәнә тер күн. Дөрвн зун дуунад кевтл уга йовҗахмн болҗана. Тиигәд гемтҗәхмн болҗана. Ода тер гем ховр. Ода машинд сууһад,мотоциклдсууһад,уданйовад,царцад,салькавчкна.Тиигхлә,цурбәрдмн.Цурбәрәд, халун бальчг тәвәд, хуҗрин бальчг халулҗаһад, кенчрт ораһад тәвҗәһәд, деернь суухгов. Хар бальчг, давсн урһдг хуҗр һазр бәәнә. Түүнә бальчг туслдг. Тер бальчгин халун баһртл, арвн тавн-хөрн минут суух кергтә.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

***

Нилх уульхла, невчкн даарад халу дүрәд, эс гиҗ экийнь үсн өткн болхла, геснь дотр тер хатад, үлдәд, тиигхлә геснь өвднә, экнь эс гиҗ эмгчүд эркәрн геснь илх кергтә, эс гиҗ бусулhсн усн өгх кергтә. Ханядн гем ирхлә басл бусулhсн усн өгдмн.

(Инджиева Вера Харкебеновна, Лаганя район, Джалыково. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиева Л.А.)

ХАТАҺАД ЭДГӘДГ

Кезәнә эмч уга, хурлд авч оддг бәәсмн. Бө бәәхлә, тенүгүрчн авч одад, цер өгәд, долан хонгтан, хойр долан хонгтан хар ус, үдләд нег бичкн hуйр өгәд, түнгинь идәд, хатаhад, тиигәд эдгәдг бәәсмн. Мана эцк келдг билә.

(Келснь Базырова Татьяна Боляевна. Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ХОТ МУУДХЛА

Зәрмдән хот хәәҗәнә гиhәд, нег көл махиг утлад, шөл кеhәд, түнгиг буслhад, болhад, нег көләс hарсн шөлинь уудг бәәҗ.

(Келснь Базырова Татьяна Боляевна. Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

***

Хальмг хө өрчлҗ алад, нег көл хөөнә махиг чанад, шөл ширгәһәд, һурвн ааһ шөлн үлддг. Терүгинь өгәд уулһх. Дүӊгләд, сорад уух.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Богшурһахна Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.).

ЦЕР БӘРЛҺН

Нурḣлҗ цер өгәд, арвн дɵрвн, дɵчн йисн хонг цеерләд бәәнә. Цер бәрхлә, тер медгдхгов, яhҗ сән му болҗахнь. Тер дɵчн йисн хонг күсдгчнь тер ḣарад орлhнла цер

178

авчасн күн нег хот идх.

(Келснь Базырова Татьяна Боляевна. Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ӘМНӘ ДОЛЬГ

Халу дɵрхлә, заратрулхла, һуйр элдәд, давс хаяд, хар уснд зуурад, һуйр моһлцглад, мадниг цугтаһинь арчдг билә. Һар, көл, чирә бийим арчад, тиигчкәд һуйрт хумс керчәд дүрәд, үснә үзүрмүдәс түүнд дүрәд, кү кедмн. Кү кечкәд, мини өмсчәсн хувцнд – киилгтә захта хувцнд ораһад, уснд хайдмн. Намаг дахулад, уснд хаюлад, ардаснь нульмдулдмн. Гертән ирәд, невчкн зуур бәәҗәһәд, босад гүүһәд йовдв.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Кутейнковск күүтр, Богшурһахна Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

НҮДН КҮРХЛӘ

Күн өврәд хәләһәд, күүнә нүдн күрхлә, йисн серньг [хустг] хаяд, серньг шатадг билә. Нег чарк ус, дүүрӊ биш, йисн серньг, йисн чимк давс хаяд, йисн хустг хайхла, һолнь шаагдад орна. Дәкәд утх авад, керчәд, һазрт һурв нульмна. Тер нүдн күрсн күүкнә амнасинь шүлсинь авад,терчаркд,усндньтәвәд,һазаавчһарад,зүнталагшанасхчкад,саваноруллго,һазатәвчкнә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Кутейнковск күүтр, Богшурһахна Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Йисн хустг шатаһад, уснд хайх. Тер (шатасн) модн иигәд зогсна. Тернь нүдн күрсн. Тер усар чирәһинь уһаһад, нүльмнәвидн. Асххларн, нарн орҗах һазр хәләһәд асхнав.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

КҮЗҮН, КӨКН ХАВДХЛА

Би күзүм хавдад гемтүв. Намаг ɵөр бәәсн, икр үртә күүкд күүнүр тәвҗәнә. Ультрг сурулад. Тер намаг тер ультргар домнла. Хавдсн ормд тер ультргиг бооḣад.

Бас ɵɵр бәәсн күүкд күүнә кɵкн хавдв. Тер нанур ирәд, ультрг сурҗана. Та тер ультрг авлат, гиҗәнә. Тер ультрг кесгтән ээҗ хадһлла.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Кутейнковск күүтр, Богшурһахна Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Көкн хавдхла, күүкд күүнә хошалсн герг олҗ авад, көләрнь көкнд күргх зɵвтә, тиигхлә хавдрнь хәрдг.

(Келснь Босхомджиева Читлг Аджаевна, 1924 җ., Баһ Дөрвдә район, Ик Бухса Ик Баатта күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

***

Әмтә юмна делң хавдхла, моhан өврәр домнхла, эдгдгчн.

(Келснь Босхомджиева Читлг Аджаевна, 1924 җ., Баһ Дөрвдә район, Ик Бухса Ик Баатта күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

179

***

Күүнә идҗәсн нег әмтәхн юмнд җилвтхлә, көкн хавдна. Тер хавдрта көкиг икр күүкдәр бәрүлчкдмн.Икркүүнәһарөлзәтә.Муюмнддарӊхболдмн.Эсгиҗикринһоснаультргтуслна. Теднһанцаранйовшго,оларһарчаналм.Тиимкишгтә,ахдүүһәрнолнболтхагиснйорболҗана. Икр күн хаалһд харһхла, ардаснь үзүлл уга, һурв гекәд, зальврад, мөргәд, әдс чигн авдмн.

(Келснь Дамаджикова Дора, 1920 җ., Хар Һазрин район, Комсомольск, дарҗгахн. Бичҗ авснь: Хабунова Е.Э.)

ЧИКНӘ БУЛГ

Шар тос хәәләд, бүләнәр чикнд дусах кергтә.

(Келснь Босхомджиева Читлг Аджаевна, 1924 җ., Баһ Дөрвдә район, Ик Бухса Ик Баатта күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

***

Давс халулад, кенчрт ораһад, өвчәсн чикндән тәвх. Хойр хонгтан тиигхмн. Удлго сән

болх.

ЮМНАС ӘӘХЛӘ

Чочхла,хорһлҗцутхдмн.Юмнасәәхлә,нөөртәнчочхла.Таавадхорһлҗтәвәд,хәәлхләнь нег бичкн, ḣурвн дусал шар тос хайна. Гертәс авч ирсн кенчрәр толһаг бүркчкәд, деернь зүн һарарн ааһд ус бәрнә, барун һарарн тер хорһлҗ уснд «шурд» гиһәд асхчкна. Кечкәд, ямаран дүрсинь хәләнә. Мисин дүрсн, нохан дүрсн, сарсасн модн чигн һарна.

Һурв дәкҗ хорһлҗ цацад, орасн кенчрән авад, гертән ирәд, түн деерән унтхмн. Тиигҗ тетя Поля Ширинова кедг билә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Кутейнковск күүтр, Богшурһахна Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Әәчкснкүүнд,зүркнькөгдлҗәхкүүндһурвдәкҗхорһлҗцутххмнболҗана.Хархорһлҗ (бууһинсумкедг,невчкхату),җөөлкнхорһлҗ(һаңндг)цутхдг.Терәәснюмнһарчирнә.Ковшгт нег лоошк [ложка] тос тәвәд, һал деер хорһлҗ хәәлхмн болҗана. Тосн буслад ирхлә, хорһлҗ хәәлнә. Әәсн юмнь һарч ирнә. Нег савд киитн ус кеһәд, толһа деернь цаһан альчур делгәд, деернь кехмн болҗана. Шиигәд ә һарна, терүнәс чочад, әәсн юмнь һарна.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ. Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

***

Иштә шаӊһд хорһ хәәләд, хорһлҗнла хамднь хутхад, хәәлчкәд, тер әәсн күүнә толһа деер уста ик ааһ бәрчкәд, деернь кенчр делгчкәд, одакиг кехмн болҗана. Кехлә, одак хорһлҗн царцгов. Царцхла, юунас әәснь һарна. Хорһлҗ кеҗәһәд, Әәсән кел! Әәсән кел! Әәсән кел! – гиһәдтолһадеернь һурвхәәкрнә.Терхорһндхәәлснхорһлҗндтерәәснюмньсәәхнһарчирнә. Тер хорһлҗиг хайхмн биш болҗана. Кенчрт бооһад оркчхмн болҗана. Тер юнһад гихлә, тер әәсиг һарһчквш.

(Келснь Дамаджикова Дора, 1920 җ., Хар Һазрин район, Комсомольск, дарҗгахн. Бичҗ авснь: Хабунова Е.Э.)

180