Хуучн үгд худл уга (1)

Һазадын орна баячуд, Һаран өргәд ирнә, Һаран өргәд ирв чигн, Һазртан үлдхәр угавидн!

Дәәнә сурhулян дасад, Дәәнәс әәшго болад, Орн-нутгин төриг, Ормднь улм батрулхмн!

(Дуулснь Бембеев Хар-Церен Оргаевич, 1978 җ. Үстин район, Баһ Цоохра, Үстә. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

БИЧКН АРЛЫН ХУЛСН

Бичкн арлын хулснь-ә, Биилн йовҗ хадлав, Бийән гисн чамас Би юуһан хармнхв?

Дунд нуурин хулсинь, Дуулн йовҗ хадлав, Дуран өгcн чамдан, Дурго юнгад болхв?

Көкрәд урḣсн ноhань, Көл өргҗ генүлнә, Күүкн иньг чамаhан Күзүдәд йовхд таалмҗта.

Хол гиҗ бичә сан, Хойр мөрн күргх, Хоома гиҗ бичә сан, Хойр седкл харһх.

Чиигин усар өсгсн, Чигән-үс уухшв, Чини үнр шиңгрсн, Альчурарчн арчнав.

Сер деернь hарhхнь, Серүн салькн серҗңнә, Седкл туссн чамтаḣан, Селгә суусн болнав.

Йов, йов, йовия, Йовн йовҗ күүндия, Дурн, дурн, дурн, Дурна йосн – җирhл!

(Дуулснь Бембеев Хар-Церен Оргаевич, 1978 җ. Үстин район, Баһ Цоохра, Үстә. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

331

САҺИН НОҺАЛА

(Нүүдлән Кермн һарһсн дун)

Үзг тамһта бор мөрн гидгнь Тенд-энд йовхлань үзнәв, Тенд-энд йовхлачнь үзхнь, Теркә зүркн бульглна.

Йисн сарин туршар Иньгм болад йовлач, Итклтә иньгм болсн Илднь нанд келхнч.

(Дуулснь Чонаева Шура, 81 наста. Хар Һазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

***

Үзг тамһта бор мөрнь – Үүлтә йовуч мөрн. Үүрлсн-наадсн Саһин Ноһала

Үстә кевс делгҗ, әәлләд-наадад бәәнә.

Хойр зууна һоснь Хухла көвүн Санзрт зокамҗта,

Хар-улан Хухла көвүн Санзр Худ эмгн Деләһән үгдән орулад авб.

Шар-цоохр үкрнь Сааҗ авад, шаһа-чимгәрнь салһад сууна.

Шар улан Саһин күүкн Ноһала Шепиновск районд нерән туурулна.

(Дуулснь Согтуева Анна Мучеряевна. Хар hазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

КҮМӘН ШАР ХУЛСН

Күмән шар хулснднь Күүктә марл доӊһдна,

Күрәд однав гихнь, күчр хол һазр.

Арвн сардан гесндән тееһәд, Алтн шар уурган көкүләд, Асрад өргсн аав-ээҗән Альк насндан мартхв.

Зурмн гидг аӊнь Зуна сард чишкнә.

Зурмн ангин дууһинь соӊсхнь, Заядар нульмсн асхрна.

Ялмн гидг аӊнь Яһсн сәәхн аӊв! Яһсн күүнә аав-ээҗнь Яһад хаҗуднь суудв.

(Дуулснь Согтуева Анна Мучеряевна. Хар hазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

332

АГЧИН УЛАН БЕТКНЬ

Агчин улан беткинь Чавчн бәәҗ медий, Амрг-иньгин седклиг Тевчн бәәҗ медий.

Деерәс һарсн салькна Деевр торһа батрия, Деегүр саната күүкн Темсрин утаһар уттыя.

(Дуулснь Согтуева Анна Мучеряевна, Хар hазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ТЕМӘН ГИДГ АӉ

Темән гидг аңнь Теӊгсин көвәднь идшлнә. Тендәһәр-эндәһәр йовхнь, Теркә зүркм бульглна.

Йисн сарин туршарт Иньгән гиһәд йовлав, Ицгтә иньгән олсн болхла, Ицгләд нандан келхнч.

Тавн сарин туршарт Товарищ болад йовлав, Талдан иньгән олсн болхла, Таньлдулад нанд келхнч.

Ноһан торһнь кашнань (кашне) Номһн шарин күзүнд.

Номһн шар чамаһан Ноханнь дууһар таньлав.

(Дуулснь Согтуева Анна Мучеряевна. Хар hазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

САҺИН КҮҮКН НОҺАЛА

Ахлад ирснь кемб гихлә, Аавин һанц көвүн Боран көвүн Җииҗә,

Аавин һанц көвүн Боран көвүн Җииҗәнь Арвн йистә Ноһалаһан авад һарад бәәв.

Хойр зууна кевснь Холын, өөрин гиичнртнь делггдсн бәәнә,

Холын, өөрин гиичнртнь делггдсн бәәхнь, Холдан нернчн дүүрән болад бәәнә.

Дөрвн зууна хар бокс туфличн Дөрәһәрн уйдулад, ишкәд һарсн биләч, Долан дөӊгәһәр Саһин күүкн Ноһалачн Дөрвд орх болад, әәлләд бәәнә.

333

Үрәһәс һарсн кер мөрнь Үүлтә йовдг мөрн бәәсмб,

Үүршг-наадшг Саһин күүкн Ноһалачн Үүрин көвүд-күүкдән тооһад бәәнә.

(Дуулснь Манджиева Нина Кочаевна. Хар hазра район, Комсомольский. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

КОСКАН СЕРӘТР

Ик нурһта Коскан Серәтр Складын оньсинь шарҗӊнулад йовна.

Складын оньсинь шарҗӊнулад йовхнь. Иигсн-тиигсн болҗаһад, Идәд-ууһад бәәнә.

Намрҗн кирһсн хөөнә нооснь Намтрха кевәр идәд-ууһад бәәнә. Намтрха кевәр идәд-ууһад бәәхнь,

Нарсудын [Народный суд] чаӊһлань харһна.

Колхозднь болсн хургтнь Коскан Серәтрин тускар Босч келәд бәәнә.

(Дуулснь Манджиева Нина Кочаевна. Хар hазра район, Комсомольский. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ЗЕРНОСОВХОЗ

Зеегтә нүдтә Муутлан Эдәнь Зерносовхоз орҗ, зегшәд, хатрад йовна. Зегшәр хатрад йовв чигн,

Зень болад, күргнь болад зегшәд, хатрад йовна.

Арһтад бәәдг Муутла Эдәнь Ахлачин хадуһарнь (рессорта тергн – авт.) гүүлгәд йовна. Ахлачин хадуһарнь гүүлгәд йовв чигн,

Асхар авч һарнав, гиһәд келәд-кевшәд йовна.

Асрад өргсн аав-ээҗ хойрнь Ардк үүднднь манад, гетәд сууна.

Ардк үүднднь манад, гетәд суув чигн. Әрк, махн, тосн гиһәд, манад, гетәд сууна.

Уурган көкүлсн ээҗ-аав хойрнь Улм хөөнән һундрхад йовна. Улм хөөнән һундрхад йоввхнь,

Ууһн һарсн үрн гиһәд, һундрхад йовна.

(Дуулснь Манджиева Нина Кочаевна. Хар hазра район, Комсомольский. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

334

СИВРИН ТУСК ДУН

Америкинәс ирсн машинднь Ачад маниг һарва, Ачад маниг һарв чигн, Аав ээҗм сангдна.

Җирн тонна вагонднь Җирҗӊнәд чирәд һарв. Җирҗӊнәд чирәд һарв чигн, Җирһлтә һазрасн хольҗулв.

Таварн өссн Хальмг Таӊһчиг Тайга модн дотраһарнь Тараһад хаяд бәәв.

Тайга модн дотраһарнь Тараһад хаяд бәәхнь, Тәвсн хүв гиһәд зальврад суй-а.

Үрә кер мөрәрнь Өдрә һазртнь көлвлдг,

Өдрә һазртнь көлвлдг чигн, Өнчн күүкст буульмҗ уга.

Керә гидг шовунь Кенднь кергтә шовумб. Кенәннь һарһсн гемәр Киитн Сиврт ирсмб.

Алта гидг һазрнь Арвн долан хонга һазр бәәсмб, Асрад өсксн аав-ээҗән Альк насндан мартхв.

(Дуулснь Бембеева Нәәмн Хондоновна, 1926 җ., Лаганә район, Северное. Цаатн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

ЧАСТУШК

Ширвр, ширвр сахлта Муутлын Магдыня Шилтә әркән бәрчкәд, шилвкәд йовдмба, Шилтә әркән бәрчкәд шилвкәд йовдмба.

Шилтә әркән бәрчкәд шилвкәд йовхнь, Шин бер ирхм гиһәд, шилвкәд йовсмба, Шин бер ирхм гиһәд, шилвкәд йовсмба.

Хар улан Муутлын Магдыня Хаврин һурвн сарднь хадһлзад йовдмба,

Хаврин һурвн сарднь хадһлзад йовдмба.

335

Зеегтә нүдтә Муутлын Магдыня Зерносовхоз хәләһәд гүүḣәд һардмба, Зерносовхоз хәләһәд гүүḣәд һардмба.

Зерносовхоз хәләһәд гүүḣәд һархнь, Зе наһцх болнав гиһәд чирмәḣәд йовдмба,

Зе наһц болнав гиһәд чирмәḣәд йовдмба.

Орнд таньлта Муутлын Магдыня Орсин конторт орад һарад бәәдмбә, Орсин конторт орад һарад бәәдмбә.

Орсин конторт орад һарад бәәхнь, Орс күүкн Оля гиһәд тус зүркән өгсмбә, Орс күүкн Оля гиһәд тус зүркән өгсмбә.

Хар улан Муутлын Магдыня Хаврин һурвн сарднь хадһлзад йовдмба,

Хаврин һурвн сарднь хадһлзад йовдмба.

Хаврин һурвн сарднь хадһлзад йовхнь, Хальмг күүкн кергә гиһәд хадһлзад йовсмба, Хальмг күүкн кергә гиһәд хадһлзад йовсмба.

Боорцг кедг Манаһан һолад, Борщиһән чандг Оляднь дурлсмб, Борщиһән чандг Оляднь дурлсмб.

(Дуулснь Бембеева Нәәмн Хондоновна, 1926 җ., Лаганә район, Северное. Цаатн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

КИРСАНА ТУСК ДУН

Өдмг һуйр гидгнь Өдрин үниг немнә. Өдрин үниг нембә чигн, Өнчн күүксиг өршәһич.

Болва аав ээҗчнь Басл чамд дөӊгән күргсмн,

Баахн наста Кирсан мини, Баһчудын залмҗ болыч.

Тавн җилин сурһулиг Тавар чиләһәд һарсмч, Тавар чиләһәд һарв чигн Таӊһчин залмҗ болыч!

(Дуулснь Бембеева Нәәмн Хондоновна, 1926 җ., Лаганә район, Северное. Цаатн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

ҖАЛСНА ЛАВГ

Мана нег көвүн дү Джалсана Лавг, эцкин һанц билә. Нег күүктә, Надя гидг авальтаһан Босхач фермд насн турш бәәв. Лавг йир көдлмшч, һольшг, номһн заңгта, элгсг күн билә. Мана

336

Босхач фермд тракторт көдлдг билә. Хаврин-намрин цагт комбайнд көдләд, тәрә суулһхла, хурахла,унтл-кевтлугакөдлдгбилә.ҮвлинцагтДТ-гидгтракторткөдлдгбилә.Тегәдкөдлмшәс әәлго насн турш хар көдлмш кеһәд йовла. Тер цагт Передовик йовҗ йовла. Генткн гүлгн гемәр гемтәд сәәһән хәәҗ одв. Тегәд би харм төрәд ду һарһлав.

Шар улан Җалсна Лавг Шар ДТ-һар көдлдг билә, Шар ДТ-һар кɵдлдг болвчн Шаң дутсн уга.

Аавин һанц Аңһрг наһцхнь Арвн хонгт манад бәәнә. Арвн хонгт манад бәәвчн, Алдрсн арднь гейүрәд бәәнә.

Зург болсн Катя күүкн Зургинь хәләҗ гейүрнә. Зовлң үзсн Лавгд Зуңквин Гегәнь өршәхн яһна.

Ач көвүн Аркадий Авһ Лавган ачад һарад бәәнә.

Авһ Лавган ачад һарад бәәхнь, Алдрсн хөөн арһ уга гинә.

Эмч күүкн Эльза Эмин сәәнәр тәрәд бәәнә.

Эмин сәәнәр тәрәд бәәхнь, Эврә ах-дү гиһәд тәрнә.

Күндтә бергн Аришк Көвүн дү Лавгар Дууһинь һарһад бәәнә.

(Дуулснь Адьянова Аришка Ямановна, 1926 җ. Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Шурунгова Б.А.).

АЛТАР БИЧСН БИЧГИМ

Кезәнә нег селәнә хойр-һурвн көвүд сурһуль сурхар йовҗ. Тегәд негнь сурһулян сәәнәр сурад, тер цагт алтн медаль гиҗ келдг. Алтн медаляр чиләһәд, хәрхәр седҗәнә. Тегәд одак хамдан сурхар йовсн көвүд аля көөһәд, сурһулян бүтнднь сурлго, юнчн уга үлдсн улс, үүрән алад,цаасиньбийдәнавхаршиидҗәцхәнә.Терцаасндньодатеркөвүнәнерн-усньбичәтәбәәсн болхгов. Тиим һәргтә бәәҗ тер хойр көвүн. Тегәд тер хойрин бәәдл медәд, арһ уга болад, көвүн бичг бичҗәнә.

Алтар бичсн бичгим Аавдм күргәд өгич, Аавм харһад сурхла, Аашна гиһәд келич.

Эрәләд бичсн бичгим Ээҗдм күргәд өгич,

337

Ээҗм бийим сурхла, Эргәд ирх гиһич.

Гедгр иштә һанзим Гергндм күргәд өгич, Гергн күн генәртә билә, Генткн бичә соңсхит.

(Дуулснь Адьянова Аришка Ямановна, 1926 җ. Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Шурунгова Б.А.).

СИБИРӘР ҺАРГСН ДУН

Үүлн өңгтә поезднь поезднь Үүмүлдүләд-цүүмүлдүләд авад, авад һарла, Үүмүлдүләд цүүмүлдүләд авад, авад һархнь, гинә, Алтай-ла крайднь авч ирәд хайв, Алтай-ла крайднь авч ирәд хайв.

Уралын һолын уснь-ла, гинә, Уух, гинә, селгән ирв, гинә, ирв, Уух, гинә, селгән ирв, гинә, ирв, Уралд йовсн бийдән зовхшв. Ууляд-унҗад үлдсн ээҗдән зовнав, Ууляд-унҗад үлдсн ээҗдән зовнав.

Зурмн гидг аӊнь, гинә-лә, Зунын сарднь, гинә, билчинә, билчинә,

Зунын сарднь, гинә, билчинә, билчинә, Зовлӊ үзх маниг, гинә-лә.

Заяч юңгад, гинә, заясн болхмб? Заяч юңгад, гинә, заясн болхмб?

Арвн тавна сарнь, гинә, Ааһ, гинә, мет төгрг, гинә-лә, Ааһ, гинә, мет төгрг, гинә-лә ,

Аави, гинә, ээҗин, гинә, зөөсн зөөр гинә. Арһсн мет, гинә, үлдәд тарв-а, Арһсн мет, гинә, үлдәд тарв-а.

Арат гидг аӊнь, гинә, Альвн, гинә, дальвӊ, гинә аӊ гинә,

Альвӊ, гинә, дальвӊ, гинә, аӊ, гинә, Аратын дууһинь соӊсхнь, гинә, Һазрм, гинә, усм, гинә, сангдна,

Һазр, гинә, уснасн хольҗад хуурад бәәвүдн.

Алта крайднь ирснәсн нааран Ахнр гинә дүүнрт, гинә, йилһән, гинә, бәәдв?

Ахнр гинә дүүнрт, гинә, йилһән, гинә, бәәдв? Киизӊ бәрсн, гинә, шавр гернь, гинә, Киссн шургнь дарв, гинә, дарв, Киссн шургнь дарв, гинә, дарв.

338

Киссн шургнь, гинә, дарсн болвчн, гинә, Киитн шуурһнднь Көгшн ээҗм, гинә, көлдәд үкв,

Көгшн ээҗм, гинә, көлдәд үкв.

Урал, гинә, һолын уснь, гинә, Уух селгән ирв, гинә, ирв, Уух селгән ирв, гинә, ирв. Уралд йовсн бийдән зовхшв,

Ууляд унҗад үлдсн ээҗдән зовнав, Ууляд унҗад үлдсн ээҗдән зовнав.

(Дуулҗ өгснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ. Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин Джав Ламин төрлә эмгн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

ОРСАР 28-Д

Орс-ла хөрн нәәмнд энэ Орндан кевтәд кевттл, Олн-ла дала-ла цергнь-ла Орнаснь босхад авла. Олн гинә дала-ла цергнь-ла Орнаснь босхад авла.

Хальмг Таӊḣч болснарн Хәрү бичә келтн.

Хәәртә Эстальна (Сталина) закврар, эй, Хальмгиг хуһарагинь нүүлһҗәнә.

Күчтә-ла амеркин (америкин) машинь-яла Күрҗӊнәд ирәд зогсв-ой.

Көгшәд, күүкд хамгинь-элэй Котельник (Котельниково) станцднь күргв. Көгшәд, күүкд хамгинь-элэй Котельник станцднь күргв.

Арвн часин алднднь-эй Аһшинь давад һарвл-ай Альк нег юман авад, Аһшань харм болвл. Альк нег юман авад, Аһшань харм болвл.

Арвн гинә тавн суток гүүһәд, Алтай-ла крайднь ирвэл-эй. Алтай-ла край гидгнь-лэй Әвр-ла зута бәәҗл. Алтай-ла край гидгнь-лэй Әвр-ла зута бәәҗл.

Тууҗнь иим: Зөөдә (арвн) көвүнә һарһсн дун, мана әӊгин биш, мана әӊгин оӊһстан. Тер Зөөдә көвүн гертә-малта, Сибирт тууһдад одад, нег колхозд бәәһәд, тенүндән нег залу, күүкд уга, тер залула үүрләд. Бичкн сурһульта, невчк ям даадг күн бәәҗ. Тер күнь күүнд үлү

339

үзәд бәәҗ. Хотн-хоша, үр-дүӊ болад, үүрләд бәәҗ. Юуһинь келхв, үкәд, әмдрәд, му үзәд, зовлӊ эдләд йовҗ. Түүрмд орад, хөрн тавн җилд, тигәд уйнь төрәд тер залу, түүрмд орчкад, тер залу дуһаргснболҗана«Орсар28-д»гиһәд.МанаШарнудәӊгинболхлаг,оӊданарүгнь,айсньневчк өөрхн. Тиигәд тер залу түүрмд үкч.

Кезәнә мана эк-эцк, ода, үүрләд, эгч дү болад, төрл-садн болад, хам-хоша болад, амн үгән күүндәд, ааһ, цөгц хотан ууһад, үр-дүӊ болад, сән сәәхн болад, Сибирт ирсн болвчн, өлсәд, көрәд йовсн болвчн, улм ах-дү болад, нег-негән тевчәд, күндләд, эк-эцкнь уга болвчн, үр-садынь күндләд < >. Ода нам бәәсән өмсәд, нүдән аньвчн болх.

(Дуулҗ өгснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ. Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин Джав Ламин төрлә эмгн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

ДӘӘНД ЙОВСН УЛСТ

Мануртсн кɵк теегнь Мандлсн нарн халулна. Мɵңгн иштә үлднь Мана ḣарт гилвкнә.

Харада хар сахлнь Халх деегшән давшна. Хальмгин үрн болвс, Хәәкрәд орхдан зɵргтә.

«Ура» гисн үгнь Улм-улм немнә. Улан цергин чавг Учсн самолет ɵɵмнә. Өɵмсн тер ормднь

Өрмгтә күүḣәр дүүрнә.

Довтлад орсн цагтнь Дәрвкәд тоосн бүргнә. Дәәч мана бәәдләс Делкән чичрнә.

Дɵрәḣән ишкҗ босад-ла, Дахулсн цергән дуудва. Мергн ḣарин шүрүнд Мɵртә салдс харḣва.

(Дуулснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ШАТР ЭРӘТӘ КАРТУЗ

Шатр эрәтә картузнь, картузнь Шаминнь герләр шагллав. Шахн ирлцсн чеежнь, чееҗнь-лә Шаңḣа эркәрнь хаḣллав, хаḣллав.

Күрң улан үкрнь-лә, үкрнь Күүнә герин үүднднь ирҗ мɵɵрнә. Күүнә гернь-лә гидгтн, гидгтн

Күдр-лә чолуḣинь хамхлна, хамхлна.

340