Хуучн үгд худл уга (1)

Шавр иктә тамас Төнлигҗ һария, Ом ма ни падме хум.

Сурхд килвр Тоньлхд түргмби, Зурһан үзг мааниг Зальврҗ умшия, Ом ма ни падме хум.

Бурхн шаҗн делгрҗ, Богдын үлмәһәс батлҗ, Бусдин килнцәс әрлҗ, Бурхдын хувргуд Олн болтха!

Ом ма ни падме хум.

(Келснь Мангаев Мердя Мангаевич, 1906 җ., Лаганя район, Красинское. Н.Т. Андрюшкееван архивәс. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

УВШ ХАН

Ховн Иҗл хоорнд Харагдх баран үзгдхш, Хомнҗ зүсдг торһудыг Хамаран одв гихв.

Җирн терзтә өргәнь Җирлһн болҗ үзгднә, Җиңд маанин хүвлһән Хан Увш Хамаран одв гихв.

(Келснь Мангаев Мердя Мангаевич, 1906 җ., Лаганя район, Красинское. Н.Т. Андрюшкееван архивәс. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

АЮЛ

Үвл уга зунта, Өлслһн уга элвг күмстә, Үкл уга үрглҗд мөӊк,

Өсклһн ик үрдтә болтха гиһәд.

Бурхд нег цуглрхд Бумбд арша нәәрүлҗ, Болад күцәд ирхлә, Бичкн юмн дутҗ.

Аршаһан бөгләд оркчкад, Ардан хәләмҗ угаһар Дутуһинь хәәҗ олхар, Дөрвн талакшан тарцхана.

251

Бурхд йовсна хөөннь Бүрү зөрлхтә Араха Бумбта аршаһинь уучкна, Бумбднь шеечкәд зулна.

Бурхд цуглрҗ ирчкәд, Бумбан авад хәләлднә, Шар-даг усар Шилнь дүүрӊ болна.

Асхчкхла, Арахан уснд Әмтн цуһар хордх, Үрглҗ урһдг ноһан Өгрәд шатҗ одх.

Очр Маанин зерг гиҗ, Олмһа зөргтә бурхнь Чилхлә, би чилсүв гиҗ, Чилтлнь усиг уучкна.

Бурхна чирәнь харлад, Бүтәд шатад ирнә. Би Арахаг көөнәв, Бәрҗ базһҗ алнав.

Хар болд үлдиг Хурцдулн-бүлүдҗ авна, Хот-хол угаһар Хойр хонгтан көөлднә.

Некәд-көөлдә йовҗ, Нарта хаалһдан харһна, Нарнас Арахаг сурхла, Нарн өргәрн заана.

Арвн тавна сар Асхн ора зөрлцнә, Сарас Арахаг сурхла, Сар хурһарн заана.

Күцәд, Арахаг дундаһурнь Киитн үлдәр чавчна, Араха хойр әңгрәд, Аршань асхрад одна.

Саңгин идән, харһа, Сагсисн зеергн һурвнд Бичкн, бичкн дусалар Бумбин аршан дуслна.

Эн һурвн модн Эрднин аршана күчәр

252

Үвл зун угад Өңгәрн көкрәд бәәдгҗ.

Кеңкргнь теңгр өөдлҗ, Ууцнь һазрт орҗ, Кен заав гиҗ Нарн өргәрн заңнв.

Ухалад андһаран тәвҗ, Намаг күцхд дөңнв, Һурвн җилд нег Һаңнүлҗ чама үмкхв.

Хурһарн заасн сариг Хәәрлхмн биш болна. Җил болһн чамаг Җаҗлн үмкҗ зовахв.

Мини ууц һазрар Мөлкәд йовх йоста, Му зүүд зүүдлүләд Миңһн сайиг зоватха!

(Келснь Мангаев Мердя Мангаевич, 1906 җ., Лаганя район, Красинское. Н.Т. Андрюшкееван архивәс. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

ЦАҺАН МӨРН

Цагин тус ут тууҗд Цаһан зүстә мөрн Күчн цевр сәәхн һурвна

Күндтә темдг бәәсн болдг.

«Цаһан» гисн үг оӊцдан Цәлгрҗ уга кишгин чинртә. Мөрн болхла, сәәхн төләдән Мөңкинд залуһин әмнлә негн.

Туурмҗ болсн мөрн-көлгн Тууҗд бахмҗ болҗ үлдх. Довтлсн мөрн-цергә күчнд Догдлҗ делкәс чичрлдлә.

Хаалһчн цаһан болтха гиҗ Хальмг улс эңкрән үдшәнә. Мөчлдәд тоолврас дутсн күүнд Мөрнчн хашңдад бәәв гинә.

«Цаһан» гисн үгиг хальмгуд Цань уга цеврлә дүңцүлнә. Цевр седкл, цевр җирһл Цегән булгин усни чинртә.

253

Мөрн болхла хальмг улст Мөңкинд хаалһднь иньг билә. Тегәд чигн мөрнә гүүдл Тәвсн хөвлә әдл билә.

Давҗ һарсн мана хаалһс Даңдл уга һатлсн җирһл. Күнд гиигн болв чигн Күүнә хөвнь, кишгнь билә.

Хальмгуд цаһан мөртә гиҗ Хамг сән тоотиг нерәднә. Иргч тууҗдан төрскм мини Итклин цаһан мөртә болтха.

Цуг делкә бүклдән Цуцрлт уга сөрлцән. Һазрин моһлцг эргнә, Һарсн нарн орна.

(Келснь Мангаев Мердя Мангаевич, 1906 җ., Лаганя район, Красинское. Н.Т. Андрюшкееван архивәс. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

СИВРИН ДУД

Шалвн шуугад ирв, Шуп нур деер буув. Шуп нур деер буув чигн, Шулун хәрү хәрдг.

Хар ширтә вагонь Харҗңнулад, күрҗңнәд авад бәәнә, Харҗңнулад авч ирсн hазрнь Хамг әмтнд таасгдхш.

(Дуулснь Базырова Татьяна Боляевна, 1939 җ. Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ТАВН ЗУУНА КОСТЮМНЬ

Тавн зууна костюмнь Тәәләд авдртан дүрләв. Товарч ол гихлә Тавн җиләр бооцлав.

Улан-улан үкрмүдиг Урал hатллhнд туулав. Улан-шар чәмәhән

Хол хаалhдан дахулхар седләв.

Бор-бор богшурhа Бүчр деегүр цервнә,

Большевикин йосн бәәхлә, Бооцад күрәд ирхв.

254

Шар-шар богшурhа Шарлҗн деегүр цервнә, Шар-улан чәмәhән Шамин герләр шинҗлләв.

(Дуулснь Базырова Татьяна Боляевна, 1939 җ. Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ҖАВА ДОРҖ

Әдл чиктә һурвн шарһнь Әәдрхнә хаалһарнь делсәд хатрна, Әәдрхндән одсн Җава Дорҗнь Әмдән шалтгта болв-ла.

Бүдүн күзүтә һурвн шарһнь Бүслүртин толһаднь буйлгдна, Бүслртин толһаднь буйлгдна.

Тергнд татдг һурвн шарһнь Тендәс хәләхлә, темдгтә билә-лә, Терлг нурһта Җава Дорҗ Теңгрин өвчәр үксн болхнчн.

(ДуулсньНандышевДорджиБадмаевич,1957җ.Көтчнрәрайон,Көтчнр.Бичҗавснь Коваева Б.М.)

АКТЮБИН ҺОЛЫН УСНЬ

Актюбин һолын уснь, уснь Агтахн цәәдән зокамҗта биләл, Амрг-иньг чамлаһан, хәәмнь, Амрад суус гиләв, гиләв.

Иҗлин өндр моднднь, моднднь Итлг шовуднь цуглрдг биләл, Ирхинчн санан бәәхнь, бәәхнь Иҗлин усн чальчаг биләл.

Җирлзсн һолын уснднь, уснднь Җахриһән хаяд зогслав, зогслав. Җирһл зовлң хойраһан, хойраһан Чамтаһан хувас гиләв, хәәмнь.

Көк һолын уснаннь, уснаннь Көдлң урсхлынь һатллав, хәәмнь, Күүкн иньг, чамдан, чамдан Күрч ядад бәәләв, бәәләв.

(Дуулснь Кикеева Людмила Халгаевна, 1965 җ. Үстин район, Цаһан Аман, төрсн һазр. Шунгрцгхна. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

255

МАТУША САНҖ

Цокулад гүүдг гинә, кер мөрнь Цумрха хурдн мөрнә гүүдл гинә. Цөн үгтә гинә, Матуша Санҗ Цогцасн наснла хольҗад йовла.

Баахн гинә, кер-л мөрнчн гинә, Бульглсн сәәхн гинә, йовдңта билә. Баахн бичкн Матуша Санҗ Баһ Дөрвд нутгтан дуту болад бәәвә.

Парлулад татдг хойр шарһ мөрнь Парвлена уульнцар деләд бәәнә. Партин сурһульта Матуша Санҗ Партин хургтнь дуту болад бәәвә.

Хойр гинә, модн гернь Хортын һолын амнднь хойр болҗ дүӊгәнә. Хо цаһан Матуша Санҗа

Хойр наста Коляһан өнчрүләд бәәвә.

Дөрвн терзтә модн гернь Дөрвдин дунд дүӊгәһәд бәәнәл. Дөлән гинә, Матуша Санҗ Дөрвд-л нутгтан дуту болад бәәв-л.

(Дуулснь Азыдова Богнин Пюрвеевна, 1931 җ. Сарпан района, Кааҗихн әәмгә. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

КОТУШ

Аһшасн һарсн гинә, автобус машинь Арвн хойр часла гинә, ирҗ зогсад бәәнә. Арвн хойр часлань ирҗ зогсад бәәхнь, Аакин күүкн Котушан авхар ирхәр бәәнә.

Хойр гинә, савин борцгичн гинә, Хошадар-һурвадар һарһад тоолад бәәнә. Хошадар-һурвадар һарһад тоолад бәәхнь, Хөрн хойр дундур болҗ генүләд бәәнә.

Һурвада савин борцгичн гинә, Һурвадар-дөрвәдәр һарһад тоолад бәәнә. Һурвадар-дөрвәдәр һарһад тоолад бәәхнь, Һучн һурвн болҗ-ла генүләд бәәнә.

Шигдәч эрәтә бүшмүднь гинә, Шилв-шиирнь ораҗ, генүләд бәәнә. Шинәс ирсн гинә, аакин күүкн Котуш Шиврлг хувцндан шилтн дурлад бәәнә.

(Дуулснь Азыдова Богнин Пюрвеевна, 1931 җ. Сарпан района, Кааҗихн әәмгә. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

256

КӨК ТЕҢГСӘС ҺАРСН ДУН (заhсчрин дун)

Көгшн буурл көк теңгс Көөс цахрад бәәнәл. Колхозин улан заhсчнрнь Кезә чигн белн-лә.

Ут-ла харлт хоhш оңhц Усна гүүнднь йовна. Улан-шар мана заhсчнр Уралан йовҗ зүткнә.

Көвкр цаhан делкә эргәд, Көк теңгсән ория,

Көк теңгсин заhсиг Колхозарн бәрия.

Бәрәд йовсн заhснь Бекр hолта заhснь. Бекр заhсна түрсиг Белдҗ шаңд өгия.

(Дуулснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ӨНЧН КҮҮКНӘ ДУН

Бидн хальмгин нүүлдәнд Казахстанар йовлавидн. Казахстанар невчк уданар дуулхла, Сибирт йовсн әмтс Сибиринәр дуулна.

Өршәңгү угал киитнд Өрәд-бүсләд (буслад) йовлав. Өкәрләд өсксн аав-ээҗм Өндр (эндр) уханасм hархш.

Көкрәд урhсн моднь Көрх дутман хату-ла. Көкүләд өсксн аав-ээҗм Киитн Сибирт үлдв-лә.

Ө-шуhу моднднь Өлсәд-ундасад йовлав. Өлсәд-ундасад йовхнь, Өөлдг күмнь уга-ла.

Өндртән урhсн модндтн Өдрин дуусн нәәхлнә. Өнчн hанц хойраднь Өргән заңндгнь олн-ла.

Һалун шовун доңhдна. Һазр-усм сангдна. Һанц күүкнә нүднәс Һашун нульмсн асхрна.

257

Киитн Сиврин цаснд Көл-hаран көлдәләв. Көл-hаран көлдәхнь, Келдг күмн уга-ла.

Туула гидг аңнь Тенд-энд өсрнә. Тоолад-ухалад йовхнь, Толhан үсн салврна.

(Хасгин hазрт эн дууг иигәд дуулна)

Өрүн hарсн нарнь Өңгтә сәәхн төгрг-лә. Өнчн hанц хойраднь Өргмҗ-буульмҗ бәәдв.

Һанцхн үйтә хулснь Һалд өр болхш. Һанцхн күүкнә нүднәс Һашун нульмсн асхрна.

Туулан арсн үчнь Терчн киит өгхш. Тоолад-ухалад йовхнь, Толhан үсн салврна.

Һалун шовун доңһдна Һазр-усн сангдна. Һарһад өсксн аав-ээҗнь Һазрин өрәлднь үлдв.

Көкүләд өсксн аав-ээҗнь Күүнә һазрт үлдв.

(Дуулснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ЦАҺАН АМНД ҺАРСН ДУН

Иҗл гинә, hолын Көвәhәс-көвәhәс, Ик гинә, шар-ла Хәәкрсн дуулна.

Ик гинә, шар-ла Инҗирин Җооку, Иҗлин hурвн заhсн гинә,

Өмәрән зүткәд йовдг бәәҗ-лә.

Улан гинә, хоңшарта, Хооhш гинә, онhцнь, Усна гинә, гүүнәс Татад hарhад бәәнә-лә.

258

Улан гинә, шар-ла Инҗирин Җооку Усна hурвн заhсн гинә,

Өмәрән зүткәд йовҗ-ла.

Сарсаҗ урhсн Садын сүүдрт

Санҗ, Манҗ, Дорҗ ахта Арвн долан залу.

Санҗ, Манҗ, Дорҗ ахта Арвн долан залу. Садын сүүдр баh болҗ, Генүләд бәәнә-лә.

Хол гинә, барун Көвәhәс, көвәhәс Хо гинә, шарнь Дуулсн болна.

Хо гинә, шарнь Инҗирин Җооку, Хормаhаснь татсн боладл, Зүүдләд бәәҗ-лә.

Хорв заhс бәрсн болад, Зүүдләд бәәҗ.

(Дуулснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

АЧТА ХӨӨЧ АДЬЯН ТЮРБЕЕВИН ТУСК ДУН

Хашаhар гинә, дүүрң Хар хүрсх хөөhинь Хаврин туршар Хәрүлдг бәәҗ-лә.

Хар-ла гинә, улан гинә, Адьян Түрбә йовла, Хальмг Таңhчин неринь Өөдән hарhла.

Хальмг Таңhчин неринь Өөдән hархнь, «Хальмг үнн» газетд Барлгдад бәәҗ-лә.

Нертә гинә, төртә гинә, Адьян Түрбә йовна. Нег хурh салhл уга Асрад, ядад бәәҗ-лә.

259

Нег хурh салhл уга Асрад, ядад бәәхнь, Нернь холд гинә, Тарад hарад одв-ла.

Келтә гинә, амта гинә, Адьян Түрбә йовла. Кесг олн хөөчднь Үлгүр болад бәәҗ-лә.

Кесг олн хөөчднь Үлгүр болад бәәхнь, Келҗ, келҗ, кенлә яhад Дүңцүлхнь бәәв-лә.

Тавн гинә, миңhн гинә, Хар хүрсх хөөhинь Тара-өвс идүлҗ, Хәргүлдг-лә бәәҗ-лә.

Таварн гинә, өссн гинә, Адьян Түрбә йовна. Тавн җилә зураг Давулҗ күцәнә.

Тавн җилә зураhан Давулҗ күцәхнь «Таңhчин зәңг» газетд Барлгдад бәәв-лә.

Арвн гинә, мөңгн гинә, Хар хүрсх хөөhинь Арднь орад хәрүләд Адьян Түрбә йовна.

Арднь орад хәрүләд, Адьян Түрбә йовна. Аав Ленинә орденәр Ачлгдад бәәв-лә.

Алтн орденәр Ачлгдад бәәв-лә.

Җирhлтә өссн гинә, Адьян Түрбә йовна. Җил болhн зураhан Давулҗ күцәнә.

Җил болhн зураhан Давулҗ күцәхнь, «Җалыков» совхозин Неринь өөдән hарhна.

260