Хуучн үгд худл уга (1)

Һанч (ḣанц) ɵвртә улан-ла үкрнь-лә Һазань ирҗ мɵɵрнә, мɵɵрнә. Һанчиг (ḣанциг) заясн заяч чамаḣинь Һазртчн күргәд-лә бәрх-лә, бәрх-лә.

Өндр, ɵндр-ла модн гернь Өнчг (ɵнцг) болḣарн үмкрәд элнә-лә. Өнчн чи ма хойр-ла, хойр-ла Өргмҗ, буульмҗ бәәдви, бәәдви.

(Дуулснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ТƟГРӘШК

Цул улан үкрнь-лә Зутх түрүнд зутна-ла. Зург болсн Тɵгрәшкнь Зовхин түрүнд зовна-ла.

Кɵк торḣн кɵнҗлинь Кендән гиḣәд хадḣлхв, Кɵгшн буурл аавинь Кениḣән гиҗ санхв.

Өндр, ɵндр моднь Ораһарн сарсана. Өңгтә чирәтә Тɵгрәшкнь Хормаһарн сарсана.

Бүтү, бүтү моднд Бүргд шовуд җиргнә, Бүркḣр хойр нүднәснь Нүльмсн юнгад асхрна.

(Дуулснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ӘӘРМД ЙОВСН КƟВҮД

Савḣр-ла делтә кер мөрнь Сансн ḣазрарнь күргәд ирдг билә.

Сәәхшг бәәдлтә Увш минь болхгов, Сарул сәәхн хаалḣарн менд йовад иричә.

Җиргүлҗ бичсн бичгичнь Җивр сәәхн шовуḣарн ɵгүлх болыч. Җиләрн йовсн Увш минь,

Җирḣл сәәхн орндан менд йовад иричә.

Генҗ сурсн сурһульчн-ла Германя дәәтә харḣад одв-ла. Генн бичкн Увш болхгов, Германя дәәнәс гедр хәрәд иричә.

(Дуулснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

341

СИВРИН ТУСК ДУН

Сиврин киитн-ла, Номһн догшн киитн-лә,

Номḣн догшиг медүлдг улс – Немшин улсин шалтан-ла.

Кɵк ширтә вагонь-ла Күрҗңнәд чирәд ḣарна-ла. Күрҗңнәд, чирәд ḣарв чигн, Киитн Сивртнь күргвә.

Май сар урḣв, Малмуд экләд ḣарв-ла. Маниг нүүлḣх хәрүḣинь

Москва балḣснаснь ирх-лә.

Эңкр урсхлта Эрья ḣолднь, Эргүләд шүүглән шүүв-лә. Эргүләд шүүглән шүүв чигн, Эңкр ээҗм сангдна.

ЗАЛУХН БИЧКН НАСНДАН

Эргүлҗ бичсн бичгим-лә Ээҗдм-лә күргҗ ɵгитә. Ээҗм харһад сурхла, Эрүл йовна гиḣитә.

Алтар бичсн бичгим-лә, Аавдм күргәд өгитә. Аавм ирәд сурхла, Ард йовна гиḣитә.

Дола хадг винтовкинь-лә, Дарук дүүдән-лә өгүлләв. Дарук дүм харḣад сурхла, Доран-ла үлдлә гиḣитә.

Хойр хадг винтовкинь, Хойрдгч дүүдән-ла ɵгүлләв. Хойрдгч дүм ирәд сурхла, Холд йовна гиḣитә.

Җиргәд орсн хуртнь-ла, Җидиḣән үүрәд-лә зогслав. Җидиḣән үүрәд зогсв чигн, Җиртәхн ээҗм-лә сангдна.

Бүргәд орсн хуртнь, Бууḣан үүрәд зогслав. Бууḣан үүрәд зогсв чигн, Булḣн ээҗм-ла сангдна.

342

Хотна улс-ла ховч билә, Холд-ла бичкә соңсхит. Хойр үүрм ирәд сурхла, Холд йовна гиḣитә.

(Дуулснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ДУН

У хальмгин теегәр, Уняртад нарн мандлна. Уняртад нарн мандлв чигн Уух-идх холдна.

Төгрг шар нарн Туслан маднд халулна.

Тенсн-монсн маниг гинә, Теӊгр бурхн өршәтхә!

Ик конвертд бичгиг, Сталинд күргәд өгия. Ирх цагин җирһл, Икәр байрта болтха!

(Дуулснь Володькина Пюрвя Дадиевна, 1928 җ. Ик-Буурла район, Орһахн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

АНҖИН ПЮРВЕЕВИН ТУСК ДУН

Мана Пюрвян Анҗ босад келәд бәәнә. Мана Пюрвян Анҗ босад келәд бәәхинь Малын, төлин тускар босад келәд бәәнә.

Хурдн хар машинь Хурлын хар үүлнлә худхлдад орад ирнә.

Хальмг Таӊһин толһач Пюрвян Анҗуш Хальмг Таӊһчин тускар босад келәд бәәнә.

(Дуулснь Володькина Пюрвя Дадиевна, 1928 җ. Ик-Буурла район, Орһахн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ЦЕРГТ ОДСН КӨВҮНӘ ДУН

Алтар бичсн бичгм Аавдм күргәд өгич Аавм харһад сурхла Аашна гиһәд келич.

Эркәһәрн бичсн бичгм Ээҗдм күргәд өгич, Ээҗм харһад сурхла Өөрхн йовна гихч.

343

Хотын хоша хуучн билә, Хотудар бичә соӊсх. Харһад иньгм сурхла, Хольҗув гиһәд кел.

(Дуулснь Володькина Пюрвя Дадиевна, 1928 җ. Ик-Буурла район, Орһахн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ХАР КЕЛН ТОҺРУН

Хар келн тоһрунь, Хаврин сарднь доӊһдна. Хәәрләд өсксн ээҗм, Хөөннь, хөөннь сангдна.

Өл-бор тоһрунь, Өрүн-өрүһәр доӊһдна. Өврләд өсксн ээҗм мини, Өрүн-асхнднь сангдна.

(Дуулснь Володькина Пюрвя Дадиевна, 1928 җ. Ик-Буурла район, Орһахн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ЭЭҖИН ДУН

Ээҗин уйсн сатин киилг, Эләд угала шинәрн. Эн һазрин усн-өвсн, Хүврәд уга-ла көкәрн.

Буруһан хәләсн эрг деернь, Бурһсн моднь нәәхлнә. Бурһсн моднь нәәхлв чигн, Буймҗта ээҗм сангдна.

(Дуулснь Батырова Наталья Андреевна (Арсханова), 1933 җ. Ик-Буурла район, Көвүд. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ӨНЧН КҮҮНӘ ДУН

Һалун гидг шовун-яла, Һашун дуута шовун-ла. Һашун дууһинь соӊсхлаг, Һазр-усм сангдна.

Хун гидг шовунь-яла, Хулсн дунд өндглнә. Холын дууḣинь соӊсхлаг, Хойр иньгм сангдна.

Тоһрун гидг шовунь-яла, Тоота хойр өнгдтә. Тоолад, ухалад йовхла, Толһанм үснәс олн-ла.

(Киштеева Әнгә Саранговна, 1963 җ,. Хар Һазра район Адг. Яһшн Эрктнә күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиева Л.А.)

344

ӘӘРМД ЙОВҖАХ КӨВҮДИН ТУСК ДУН.

Бор конвертта бичгинь, Бойн [военн] командаснь ирнә. Бойн командаснь ирвчигн, Болзг угаһинь яахв.

Арвн сардан гесндән теегәд, Алтн уурһан көкүләд, Асрад өсксн аав-ээҗ, Әрминчн төлә ла асрсм.

Киитн блгин уснаснь, Кииригән угаһад суулалч. Кииригән угаһад суувчн, Килмҗтә ээҗнь сангдна.

Әәрмд йовҗ тигәд ла, Әәһәд ла бичә йович. Әәһәд йовхин ормд, Әмигән саглад йович.

Шаӊһа бор шинелинь, Шаһаһинь цокч генүлнә. Шарклад өсксн ээҗ-аавнь Шаӊгинчн ла төләднь өсксмб?

(Дуулснь Менкеева Нина Горяевна, 1922 җ. Улан-хол. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

МАНУРСН КӨК ТЕГ

Манурсн көк теегинь, Мандлсн нарн халулна. Мөңгн иштә үлднь, Мана һарт гилвкнә.

Авһнр, күүкдән санад, Алңтрад бичә йовит. Аврлт уга дәәсинь, Араһинь зааглҗ чадхвдн.

Довтлад йовсн дәәчнр, Дәрк тоос бүргүлнә. Дәәч мана дәәллдәд йовсн, Делкән баячуд чичрнә.

Һазадын орна баячуд, Һаран белдәд йовна. Һаран өргәд ирв чигн, Һазртан өөрдххн угавдн.

345

Ишкмнич, ишкмнич, зеердм, Инцхәҗ иньгләрн мендлич. Ирх болх дәәснд, Иньг чамтаһан орхв.

(Дуулснь Шурунгова Меечг Манджиевна, 1932 җ., Октябрьск район, Цаһан-Нур, Талтахн әәмг, бөксүд арвн, авалярн – гелңгүд арвна бер. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ДОЛАДГЧ НАСТА КӨВҮД

Доладгч наста Көвүдинь, көвүдинь, Дораснь тавшулад Авад һарад бәәнә. Дораснь тавшулад, Авад һарад бәәхнь, Доладгч эскадрон Нерән авла.

Нәәмдгч наста Көвүдинь, көвүдинь Нәәхлүләд тавшулад, Авад һарад бәәнә.

Нәәхлүләд авад һарад бәәхнь, Нәәмдгч эскадронь нертә болв.

Сагсыһад урһсн Садын сүүдрт, Шашкин сурһулян Сурад суулав. Шашкин сурһулян Сурад сууввчн, Шарх-шав угаһар Сурад суулав.

(Дуулснь Шурунгова Меечг Манджиевна, 1932 җ., Октябрьск район, Цаһан-Нур, Талтахн әәмг, бөксүд арвн, авалярн – гелңгүд арвна бер. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

АДЬЯНА ДУЛАХНА ДУН

Аһарар нисдг самолетд, Адьяна Дулахнь сууһад һарна. Адьяна Дулахн сууһад һарв чигн,

Аав болсн Сталинтаһан харһад күүндәд бәәнә.

Кеерүлҗ бәрсн модн гернь, Кировин колхоз белгләд бәәв.

Ке, кеемсг олн чабануртнь үлгүр болад бәәв.

Бор иштә тайгнь, Басл чигн эӊкрүлҗ бәрдг биләч.

Баахн бичкн Адьяна Дулахн, Баһ наснаннь җирһлиг баячудын даҗрлһнд өнгрүлләч.

346

Маштг давхрта хар башмгнь, Москван уульнцар мелмлзүләд ишкнә. Маштг хар Адьяна Дулахн,

Мана вождь Сталинла харһад мендләд бәәнә.

(Лиджиева Зинаида Догаевна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авсн Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ЭРМӘЛИН ТӨВКӘ

Күнд көлтә кеерән унад, Күлтәһән дахулад һарлав. Күлтәһән дахулад һарв чигн, Күрһнь болһхар седләв.

Бор торһн носкаһинь, Болтха гиһәд өгләв.

Болвсн төвшүн Эрмәлин Төвкәнь, Болшгодан күрвч.

Улан шимтә бөтгчнь, Уутха гиһәд өгләв.

Улан шар Саӊһҗин Моташнь, Учр зөвән келнә.

Шар торһн бүшмүднь, Шарлҗн деерәһәрн цервнә. Щар улан Эрмәлин Төвкәнь, Шалһад, шүүһәд сууна.

Эгц сүүлтә кер мөрнчн, Эрмәлин һазань сөөһәтә билә. Эвтә довта Эрмәлин Төвкә, Эвтнь оршго болв.

(Лиджиева Зинаида Догаевна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авсн Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

САҺИН КҮҮКН НОҺАЛА

Ахлад ирдг кен гихләг, Аавин һанц Боран көвүн Җиҗәнь.

Аавин һанц Боран көвүн Җиҗәнь, Арвн йистә Ноһалаһан авхар ирсн бәәҗлә.

Балта эрәтә альчуринь гинәлә, Балта бергнь белгләд бәәнә. Балта бергнь белгләд бәәхнь, Баав, бааҗ хойрнь дала-нала болна.

Хойр зуна кевснь, Холын өөрин гиичнртнь делгәд өгәд бәәнә.

Хо-шар Саһин күүкн Ноһалань, Холдан нернь дүүрән болад бәәнә.

347

Шар һалзнь һунҗнь, Шалҗ алад, шаһа-чимгнь йилһәд чанад бәәнә.

Шалҗ алад, шаһа-чимгнь йилһәд чанад бәәхнь, Шипановск районднь нернь дүүрән болна.

Дөрвн зуна хар бокс туфлнь, Дөрәвчәрн, дөрәвчәрн уйдулад бәәнә. Дөлән дүӊһр Саһин күүкн Ноһала, Дөрвд орх болҗ гиһәд әәлүләд бәәнә.

Харһа иштә домбртнь, Харһулад келдг Нүдлчин Кермн. Харһулад келдг Нүдлчин Кермн,

Хөн, бүрү хойраһинь көтләд авад бәәнә.

Альмн эртә альчурнь, Авһ ач Карунь белгләд бәәнә.

Авһ ач Карунь белгләд бәәхнь, Әәхм биш гиһәд хәәкрәд бәәнә.

Көк иштә домбртнь, Күӊкнүлад цокад суудг Делә хәәмнь ээҗнь.

Күӊкнүлад цокад суудг Делә хәәмнь ээҗнь, Күүкнәннь нериг һарһнав гинәлә.

(Лиджиева Зинаида Догаевна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авсн Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

МОРДСН КҮҮКНД НЕРӘДСН ДУН

Сайг сәәхн саарлнь, Сәәр деернь өсләв. Сәәхн заӊгта ээҗиннь, Өвр деернь өсләв.

Урлдани кер мөрн, Олн татурнь түшәл. Уйн баһ наснднь, Ахнр-дүүнрнь түшәл.

Шуһуднь урһсн шуран, Урһад уга бәәтлнь мордлав. Уйн баһ ахнран, Күшәд го бәәтлнь мордлав.

Хоректева Зинаида Сангаджиевна, 1931 җ., Октябрьск район, Хошуд. Бичҗ авсн Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ДАШИХНА ДУН

Арзһр соята кеернь-кеернь, Анҗһа хагтан тарһлна. Аавасн тавн Хуцан Хагшла, Агд бийнь Гегәндән зальврна.

348

Киитн серүн цагтнь, Киилгтә шалвртаһан дагҗлав.

Киилгтә шалвртаһан дагҗувчн, Килмҗтә ээҗм сангдна.

Мөсн көрхин алднднь-алднднь, Мөӊгн чилҗ генүлнә.

Мөсн зүрктә Хуцан Хагшла, Мөӊгн күүкнь саӊгдна.

Аһшин гилән түүрмднь, Шовһа дүүһигән саннав. Шорнь дүүрсн Хуцан Хагшиг, Шорин үзүртнь шорһлдна.

(Хоректева Зинаида Сангаджиевна, 1931 җ., Октябрьск район, Хошуд. Бичҗ авсн Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ДУН

Булhийнинь тохита, Уулын ард мордыя, Болзгийнинь келитә. Соңгсад мордыя, Болзган келитә. Соңгсад мордыя, Шикр идән буслылта. Амсад мордыя, Шикр идән делшитә, Сууhад мордыя.

(Инджиева Вера Харкебеновна, Лаганя район, Джалыково. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиева Л.А.)

ӨВГНӘННЬ ТУСК ДУН

Марлын улан хаалһар, Машина тоосн бүргнә. Мартый, мартый, гихләнь, Мел чееҗәсм һархш-ла. Мартый, мартый, гихләнь, Мел чееҗәсм һархш-ла.

Далн төгәтә машинь, Дальн Востокан орна. Дальн Востокан орхла, Далай ламнь өршәтхә. Дальн Востокан орхла, Далай ламнь өршәтхә.

Сентябрь сарин хөрнд, Зөөдә-лә көвүднь мордна. Зөөдә-лә көвүднь мордхла, Зеткртә цаглань мордна.

349

Зөөдә көвүднь мордхла, Зеткртә цаглан мордвл.

Һурвн төмәс үлдәсн, Һанцхн мини Харцха. Оньдин дөрвн цагт Мини нер дуудулыч. Оньдин дөрвн цагт Мини нер дуудулыч.

Генткн өсәд босад-ла, Һарадл күлгиһән аслав. Күнд хар винтовк, Күзүндән хазарлад һарлав. Күнд хар винтовк, Күзүндән хазарлад һарлав.

(Дуулснь: Рудакова Арш Хейчиевна, 1940 җ., Октябрьск район, Восход, Дунд Хурла шевнрә үмкәхнә эмгн. Бичҗ авснь: Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.Хабунова Е.Э.)

350