Хуучн үгд худл уга (1)

Элә гидг шовунь Иҗлин усндан доңһдна.

Эгчнр-дүүнр дала болвчн, ээҗлә әдл болхш, Эгчнр-дүүнр дала болвчн, ээҗлә әдл болхш.

Залу зандн моднь Заңһсн талан нәәхлнә,

Залу баһ насндан, залмҗ угаһар өсләв, Залу баһ насндан, залмҗ угаһар өсләв.

(Дуулснь Лиджиев Александр Бадмаевич, 1937 җ. Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

СӨМ ХАМРТА ПАРНЦС

Сөм-лә хамрта пранцслань Сөрглдн йовҗ чавчлдлав. Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав, Ай, әминь-лә арһдан чавчлдлав.

Боһшурһа-ла мет нисләв бидн, Ай, Богдын-ла амнднь күцләв. Ай, борлад ирсн пранцузлань Ай, болд моктл чавчлдлав.

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав, Әрәсән төлә чавчлдлав.

(Дуулснь Дорджиева Татьяна Васильевна, 1937 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

СИБИРИН ТУСК ДУН

Шуугҗ вагон ирҗ зогсад, Шапанов деернь тараһад хаяд бәәнә, Шапанов деернь тараһад хаяд бәәнә.

Селән селән хамгарнь тараһад хаяд оркв, Эн һазр эргәд хәләхлә, Эңдән көкрсн модн болнай, Эврә һазр-усан санхнь, Элкн мини урсад бәәнә.

Кесг-лә вагон, вагонь, Келкәтә оньслата болна. Килнц уга хальмг улсиг

Киитн, гинә, Сибирәр тараһад хаяд оркв-ла.

Баглрад мордулсн манна гинә, ахнр Бултулсн эриһән зүүдг билә, Бултулсн эриһән зүүдг болвчн Бурхн багшин гегәнь евәх болтха!

301

Өрүн һарсн нарна толянь Өңгтә сәәхн болна, Өнчн хурһн мет, мет

Өмәрән цуһараһинь чирәд йовад йовна, Өмәрән цуһараһинь чирәд йовад йовна.

(ДуулсньБудатанБамбинкүүкн,1937җ.,Октябрьскрайон,ЦаһанНур.БичсньГедеева

Д.Б.)

ЦЕРГИН ДУН

Эн һазра дун. Баһ цагт дуулҗ йовсн. Орһдула Бембя гиһәд ɵвгн 110-гч кавалерийск дивизьд Хомуниковд цергллә. Тегәд ду экләд дуудлдг күн гиҗ бәәсмн. Эн Бембя Балдрын эцк.

Картус фуражкан ɵмсәд, Эн кавалер сурһулян сурла,

Эн кавалер сурһаль сурв чигн, Кавалер тɵлә зүткләч.

Хойр уулын белд Эн хорһлҗ сумн асхрна,

Э, хорһлҗ сумн асхрв чигн, Э, хортан дәәсиг дария.

Хойр сумн асхрв чигн Хортан дәәсиг дария. Цегрг хар һодңнь Чечнә баанднь хурла,

Эн Чечнә банд хурсн чигн Цевг дарад ория.

Тавн уулын белд Тɵв тусхата сумн,

Эн тɵв тусхата сумн чигн Тәвсн хɵɵн дария.

Цевг дарад ория Церг дарад ория.

(Дуулснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ЦАҺАН

Эн дун Хальмг базрт һарсн дун.

Базраһар хоосн Бааҗань холдад ɵгсмб? Баахн бичкн Цаһаниг Балһсна садар наадулва.

Баахн бичкн Цаһаниг Балһсна садар наадулна. Хар һосарнь Бал теегәр ишкүлв-лә.

302

Баахн бичкн Цаһаниг Базра садар наадулна. Баахн бичкн Цаһаниг Базра садар наадулна.

[Гагудан] йовдв, Гармонь хууран татдв, Гармоньд дурта Цаһаниг Гармонь айсар наадулва.

Гармоньд дурта Цаһаниг Гармонь айсар наадулва. Ик Цаһан Кермн Иҗл һолд чишкнә.

Ɵкәр бичкн Цаһаниг Ɵɵрән суулһад наадулва. Ɵкәр бичкн Цаһаниг Ɵɵрән суулһад наадулва.

[Сергҗүл] цаһан бүшмүдин Селвәд, ɵмсәд һарла, Серглӊ сәәхн Цаһаниг Садын сүүдрәр наадулна.

Сәәхн бичкн Цаһаниг Садын сүүдрәр наадулна.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

КҮҮКНД ӘРК ИРСН ЦАГТ ДУУЛДГ ДУН

Ширдгән делгитә, Сууһад мордыя, Шилтәһән татыта Авсад мордыя.

Шилтәгән татыта Авсад мордыя, Харигән тохитә, Сууһад мордыя,

Халхигән өгитә. Үмсәд мордыя, Халхиһән өгитә, Үмсәд мордыя.

Дәкәд юн билч эн Бориһән тохита, Сууһад мордыя.

303

Болзыган келитә, Соӊсад мордыя. Болзыган келитә, Соӊсад мордыя.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ХАР, ХАР МӨРНЬ

Хар, хар мөрнь Хатх дутман сәәхн-лә,

Чини хойр хар нүднчн Хәләх дутман сәәхн-лә.

Чини хойр хар нүднчн Хәләх дутман сәәхн-лә. Альвн делвин зүркнчн Альмн улан халхтач,

Альмн улан халх чини Аштнь мини болх. Альмн улан халх чини Аштнь мини болх.

Алтн мөӊгн сиикнь Ашкнь цокҗ хаӊһала, Арвн нәәмтә насндан Амн үгичинь авлав.

Арвн нәәмтә насндан Амн үгичинь авлав. Алтн мөӊгн билцгинь Амн үгд белглләв.

Амн хойр үг чини Алтн чееҗдән хадһллав. Амн хойр үг чини Алтн чееҗдән хадһллав.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ЦАҺАН САРИН ДУН

Мацг нәәмн мана байрта өдр Мацг нәәмн мана байрта өдр, Эн байрта өдрт Байсад, җирһәд суудг.

Эн байрта өдрт Байсад, җирһәд суудг.

Күүкдүс, күүкдүс, көөрк, сәәхн күүкс, Күүкдүс, күүкдүс, көөрк, сәәхн күүкс.

304

Көк сәәхн цецгә мет, Көөрк, сәәхн күүкс, Көк сәәхн цецгә мет, Көөрк, сәәхн күүкс.

Хаврин сар ирвә, Хар һазрм көкрвә, Хаврин сар ирвә, Хар һазрм көкрвә.

Эн көкрсн һазр мет Мана күүкс күӊкннә, Эн көкрсн һазрм мет Мана күүкс күӊкннә.

Күүкдүс, күүкдүс, Көөрк, сәәхн күүкс, Күүкдүс, күүкдүс, Көөрк, сәәхн күүкс,

Көк сәәхн цецгә мет Көөрк, сәәхн күүкс, Көк сәәхн цецгә мет Көөрк, сәәхн күүкс.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

МАРТЫН 8

Март сарин нәәмнд Маднан көвүс күндлнә, Март сарин нәәмнд Маднан көвүс күндлнә.

Маднан көвүс күндләд, Көк цецгәс белглнә, Маднан көвүс күндлҗ, Көк цецгәс белглнә.

Күүкдүс, күүкдүс, көөрк, сәәхн күүкс, Күүкдүс, күүкдүс, көөрк, сәәхн күүкс. Көк сәәхн цецгә мет Көөрк, сәәхн күүкс, Көк сәәхн цецгә мет Көөрк, сәәхн күүкс.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

КҮҮК УУЛЮЛДГ ДУН

Алта амтта ааһарнь Әәрг бидн амснавидн, Чиктә әдл суухита,

Чилгртә үгичн соӊснавидн.

305

Зәрмнь сууһита, Зәрмнь үгиг соӊсна. Агчм моднд Эв бәәдв.

Эгчнр-дүүнрт Йилһл бәәдв. Эццн мөрнд Гүүдл бәәдв.

Дааһн мөрнь Даӊгин уята, Даӊгин уятад Буульмҗ бәәсмб.

Өнчн һанцхнд Буульмҗ бәәдв. Эгчнр-дүүнрт Йилһл бәәдв.

Эгчнр-дүүнрт Йилһл бәәдв.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

МАРЛЫН УЛАН ХААЛҺ

Марлын улан хаалһар Малын тоосн бүркгднә, Мартый, мартый гихләг Мана чееҗәс һархш.

Мартый, мартый гихләг Мана чееҗәс һархш.

Зандн олн хаалһарн Заана тоосн бүркгднә,

Заана бүркгдсн тоосинь үзхнь, Заядар нульмсн асхрна. Заана бүркгдсн тоосинь үзхнь, Заядар нульмсн асхрна.

Зуна һурвн сарднь Зурмн аӊнь чишклднә,

Зурмн аӊгин дууһинь соӊсад, Заядар элкм урсна.

Зурмн аӊгин дууһинь соӊсхнь, Заядар элкм урсна.

Кермн гидг аӊнь Ке сәәхн аӊньв,

Көкүләд өсксн ээҗ-ааван Кезә насндан мартхв.

306

Көкүләд өсксн ээҗ-ааван Кезә насндан мартхв.

Марлын улан хаалһас Малын тоосн бүркгднә, Мартый, мартый гихлә, Мана чееҗәс һархш.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ӨРҮН ҺАРСН НАРН

Өрүн һарсн, гинә, Нарнаннь толянд, Өрүн һарсн, гинә, Нарнаннь толянд.

Өвснә бүчр деер мандлдг бәәв-лә, Өвснә бүчр деер мандлдг бәәв-лә.

Өвснә бүчрин ке-һооднь дурлхшв, Өвснә бүчрин ке-һооднь дурлхшв. Өрчинчн хойр-һурвн товчднь дурлнав, Өрчинчн хойр-һурвн товчднь дурлнав.

Шарлҗ һарсн, гинә, Нарнаннь толянд, Шарлҗ һарсн, гинә, Нарнаннь толянд.

Шарлҗна бүчр деер мандлдг бәәв-лә, Шарлҗна бүчр деер мандлдг бәәв-лә.

Шарлҗна бүчринчн ке-һооднь дурлхшв, Шарлҗна бүчринчн ке-һооднь дурлхшв. Шовһр шариннь седклднь дурлнав, Шовһр шариннь седклднь дурлнав.

(Дуулснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ЯАЛУХА

Оштв-ла торһн-ла залачн, гинәлә, Ора-ла деерә мандлдг билә-лә. Һулмта, термтә Яалуха билә-лә Ялмта термтә Яалуха билә-лә.

Очкан Нәәмн гидгинь заралдулад бәәв-лә, Төмр-лә көшүртә тергнә дор-ла, Төгрг, гинә, шарла Яалуха бер-лә, Төгрг-лә шар-ла Яалуха бер-лә, Төрлиннь төләд төмр чөдр болһлав.

(Дуулснь Наминов Арвн Гатаевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

307

УЛАН ШИРТӘ ВАГОН

Улан ширтә вагонь Ура чичрәд һарна. Улан залата хальмгудыг Уулын беләр тарав.

Күзүн уга харнь Икдүләд чичрәд һарна. Көлдәд ирсн һазрнь Киитн Сивр бәәҗ.

Хар, хар үкрмүдән Хасгин һазрт идүлнә. Харадан бәәсн хальмгудыг Харадан юңгад алсмб.

Һалун гидг шовунь Һазран эргәд цервнә, Һазр-усан санхла, Һашута нульмсн гүүнә.

Улан ширтә вагонь Җирлзәд җиргәд чивнә, Җирһл үзх насндан Зовлңгин ик заясмб.

Зунын сар урһад ирхлә, Зурмн аң чашкурдна, Зовлң үзх насиг Заяч юңгад заясмб.

Хар утата паровознь Хәәкрәд, чишкәд йовна. Хар уга хальмгудыг Хама күргҗ хайхар йовхмб.

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ТӨГРӘШ

Төгрәш күүкнд әрк ирәд мордҗадгч. Мордад һархлань, зуурнь ода төгәнь хаһрсмб? Тер авч йовсн күргнь сәәһән хәәҗ оч. Тер күүкиг авч одад, күргнә эцкд буулһҗ, кезәнә тиим юмн бәәҗл. Тегәд тер күүкн ду һарһҗ.

Арвн нәәмтә насичн Аак юңгад һарḣсмб? Әрк зөөх насичн Заяч юңгад заясмб?

Өндр-өндр моднь Ораһарн нәәхлнә,

308

Өңгтә чирәтә Төгрәш Хормаһарн сарсана.

Цөн улан үкрмүднь Зудхин түрүнд зудҗана, Зург болсн Төгрәш Зовлңгин мууһар зовҗана.

Көк торһн көшгинь Кендән гиҗ уйхв? Көгшн буурл аавиһән Кениһән гиҗ санхв?

Цаһан торһн көнжлинь Цагтнь күргәд хадһллав, Цаһан буурл аавиһән Кениһән гиҗ санхв.

Арвн тавна сарнь Ааһ мет мандлна. Арвн нәәмн насиг Аак юңгад заясмб?

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ӨНЧН КҮҮКНӘ ДУН

Кезәнә нег өнчн күүкн байнд заргдад, җе гиһәд му заяһан эдләд, муурад бийәрн ду һарһҗана.

Хорхан чиңгә наснасн авн Хөөнә ард хатрлав, Хөөһән хәрүлдг нәмәг Хәәмнь гидгнь яһсмб?

Харада гидг шовун Хөөһин чирәд наалдна. Хәәртә хойр нүднәсм Халун нульмсн асхрна.

Көдәһин көк бальчгт Көл көкрәд зована, Көкүләд өсксн ээҗ мини Көкхин кемд сангдна.

Өрүн серүн салькн Өрч, элк үләнә, Өрчәр орсн салькн Өнчн бийдм медүлнә.

Цәкрин һаң халунднь Цәәһәд цаңһад йовлав,

309

Цурдасн өлн гесиһән Цандгин усар дүүрүлләв.

Угатя му эцкәсн Уйн баһдан үлдләв.

Урһсн эврәннь насиһән Ухрм уга баячудт чиләләв.

Нарн һарх үзгәс Номһн салькн үләнә, Насн туршар зовхинь Нанд юңгад заясмб?

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ӨНЧН КӨВҮНӘ ДУН

Яста модыг давшад һархд сәәхн, Ахта дүүтә күүнд күүндәд суухд сәәхн. Зесичн сән зеврәд уга болхгов, Зе-наһцх хойрнь хольҗад уга болхгов.

Эццн мөрнд гүүдл бәәдв? Өнчн күүнд өргмҗ бәәдв? Заагта юмн заагта болхгов, Зааргин энчн зарһ болхгов.

Күүнә юмн күүнә болхгов, Күрнә махн заарта болхгов. Тоота юмн тоота болхгов, Тоһруна өндгн хойрхн болхгов.

Кесн гем эзиһән темцдг, Кецин усн һууһан темцнә.

Агта модыг давшад һархла сәәхн, Ахта дүүтә күүнд үгл келхд сәәхн.

(Дуулснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баһ Дөрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

НЕГДГЧ НАСНА ДУН

Доладгч насна көвүднь, көвүдинь Дундк уульнцар тавшулад, тавшулад, Дундк уульнцар тавшулвчн, Доладгч наснаннь нертә, нертә болв.

Негдгч насна көвүдинь, көвүдинь Нег көл наснд тавшулад һарв, Нег көл наснд тавшулад һархнь, Негдгч насна нертә, нертә болв.

310