Хуучн үгд худл уга (1)

Йовад орксн йовдлар шинҗләд бәәләв. Хаар-ла улан Буйнта, Таниг Шаглад орксн шагларар шинҗләд бәәләв.

Шаглад орксн шагларар шинҗләд бәәләв.

Хар шар-ла Буйнта Таниг Арвн хойр иньгәс хаһцулад йовлав.

Арвн хойр иньгәс хаһцулад йовлав. Арвн хойр иньгәс хаһцулад йовхнь, Алтн, гинә, билцгәр белгләд йовлав. Алтн, гинә, билцгәр белгләд йовлав.

Алтн, гинә, билцгәрн белгләд йовхнь, Бийиннь төлә гиһәд хаһцулад йовлав. Эврә төлә гиһәд хаһцулад йовлав.

Арвн, гинә, долата Буйнта Таниг Терс һолын көвәднь темдгләд йовлав. Терс һолын көвәднь темдгләд йовлав.

(Дуулснь Очирова Б.М., Яшкулин район, Чилгр. Бичҗ авснь Эдлеева К.В.)

САМБРИН ҺУРВН ТОЛҺА

Самбрин һурвн толһаднь Сайг сәәхнәрн сайглуллав, Сальк өрәд һарсн адутатн, Салмта арһул йовад, Кеер йовлав.

Аавиннь өгсн селвгинь Аңхун болҗ алдлав, Ээҗиннь өгсн селвгинь Эргү болҗ алдлав.

(Дуулснь Очиров ВМ., Яшкульск район, Чилгр пос. Бичҗ авснь Эдлеева К.В.)

АМР-САНАН

Эрүлҗ кесн автомашин гидгнь Кесг олн һазртнь күрҗңнәд бәәв-лә. Келтә амта-ла Амр-Санан гидгнь Келәд, келәрн медүләд бәәв-лә.

Арһта-хорһта Амр-Санан гидгнь Аав Ленинлә харһад-күүндәд бәәв-лә. Аав Ленинлә харһад күүндәд бәәвчн,

Автономин йосиһән авад күрәд ирв-лә.

Арһта-хорһта Амр-Санан гидгнь Әәдрхн балһснднь хурган кеһәд бәәв-лә. Әәдрхн балһснднь хурган кеһәд бәәвчн, Автономин йосиһән делгрүләд бәәв-лә.

291

Чик ухата Амр-Санан гидгнь Чилгр гидг селәнднь хурган кеһәд бәәв-лә.

Чилгр гидг селәнднь хурган кеһәд бәәвчн, Чилшго сәәхн йосинь делгрүләд бәәв-лә.

(Дуулснь Очиров ВМ., Яшкульск район, Чилгр пос. Бичҗ авснь Эдлеева К.В.)

ӘРКИН ТУСК ДУН

Әркиһән уучкад, Аздлад бәәдмбч, Әркәрчн һархла, Арһарчн алдрна.

Һашун әркән уучкад, Һәәвһә залу болнач. Гергд күүкд хойриг Герт хоосн үлдәнәч.

Олсн мөңгән уучкад, Уульнцар гүүнәч, Гергд күүкд хойриг Герт хоосн үлдәнәч.

Баһчуд, әркән татый, Бийән сәәнәр бәрий, Батта сәәхн җирһлд Буйн, кишгән диглитә! Мал-герән өскәд, Маңна тиньгр бәәһитә!.

(Дуулснь Очиров ВМ., Яшкульск район, Чилгр пос. Бичҗ авснь Эдлеева К.В.)

СИВРИН ДУН

(Окна Шуураhас бичҗ авлав)

Декабрь сарин шинлә Дөчн hурвдгч җиллә. Делкән олн салдсмудын Дотрк ухаhинь медгдхш.

Орсин хөрн нәәмнд Орндан кевтәд кевтлм, Олн дала салдсмуд Орҗ ирәд келүлв.

Хальмг күн болснас Хәрү бичә келтн. Хәәртә Сталина закврар Хальмг Таңhч нүүҗәнә.

Өр цәәhәд ирв Өрк болhниг хурав.

Олн дала хальмгуднь Өлг эдән хайв.

292

Бүрүлин гегән тасрад ирв Белдтн гиҗ командлв Бүркәтә цаhан машиднь Белн болад зогслдв.

Күчтә Америкин машиднь Күрҗңнәд ирәд зогслдв. Көгшн бичкн угаhинь Котельник станцд күргүлв.

Дала улста машиднь Дегц әмтиг буулhв. Делвгр улан вагонднь Дигнь олад суулhв.

Хөрн йисн асхн Хооран хәләhәд hарв.

Хөвәсн цөкрсн хальмдгуднь Хамаран hарчахан медхш.

Өр цәәhәд ирв Аhшигән давад hарв. Өөкн тосар буслдг Аhшм харм болв. Альк негнь авдг Аhшм харм болв.

Салькн болсн машиднь Сальклад гүүhәд йовна. Сутктан үлүтә гүүhәд Саратовар орад ирүв.

Улан ширтә машиднь Уральскан давад hарв. Улан залата Хальмгуд Уул hазрас ууҗв.

Хар ширтә машиднь Хасгин hазрт ирв. Хөвәсн цөкрсн хальмгуд Хамаран күрхән медгдхш.

Арвн тавдгч хонгтнь Алтайин захднь ирв. Алтайин захднь гидг Әвртә зудта hазр.

Тәвн вагота машиднь Третьяковск станцд ирв. Тиим дала хальмгудыг Тиигәрән-иигәрән таравув.

293

Киитн өдр бийднь Колхозас көлгд ирв. Күмни дала хальмгудыг Колхоз, совхозар таравув.

Ода хальмг әмтн Орсин hазрт бәәнә. Ончта сәәнәр көдлҗ Орн hазртан күрий.

Кезәнә хальмг улс хол hазрт модна көдлмшт йовдг бәәҗ. Хот-хол баh болад, әмтн харhнад үкдг бәәҗ. Тегәд мини эцкм бас олн эврə әәмгин әмтнлә йовҗ, зәрм улст нөкд болад тус күргдг бәәҗ. Тегәд тенд hарсн нег ут ду дуулҗ өгнәв.

(Оконова Александра Кордушевна, 1927 җ., Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин Ээҗинхнә төрлә эмгн)

ХАРҺА МОДН

Харhа модна герлднь Харцх шовуд цуглурна. Хәрәд морд гихлә, Хаалhин закан догшн.

Цаhан чонҗин ораднь Тал талкнь мелмлзнә. Цагин селгән ирхнь Чамтаhан хоюрн җирhхв.

Улан чонҗин ораднь Орсин сәәдүднь олн Орhад морд гихлә, Орсин закан догшн.

(Оконова Александра Кордушевна, 1927 җ., Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин Ээҗинхнә төрлә эмгн)

УЛАНА ЙОСН

Улаҗ hарсн улана йосн

Улм хөөннь урhад шавшад бәәнә. 2 раза Улм хөөннь урhад шавшад бәәхләнь

Угта колхоз болх гиhәд, урhад шавшад бәәнә. 2 раза

Барунднь болсн хургтнь Бадмин Нимә көвүн босад келәд бәәнә. 2 раза

Бадмин Нимә көвүн босад келәд бәәхләнь Батта колхоз болх гиhәд, босад келәд бәәв. 2 раза

Ширә гидг бөктә темәhән

Цернә Биднә батрак hурвн көлгләд бәәнә. 2 раза Цернә Биднә батрак hурвн көлгләд бәәхләнь Селәнд ирсн юмн гиhәд, көлгләд бәәнә. 2 раза

294

Өндр гинә кер мөрнь Өлкәдәд күрәд ирдг Баадан көвүн Эдлә 2 раза

Өлкәдәд күрәд ирдг Баадан көвүн Эдлә

Өмн йосн бәәнә гиhәд өлкәдүләд бәәдг гинә. 2 раза

(Оконова Александра Кордушевна, 1927 җ., Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин Ээҗинхнә төрлә эмгн)

САМАРИН ҺУРВН ТОЛҺА

Самарин hурвн толhаднь Сайг бориhән архллав Сальклад hарсн адуhан Саадг самраринь сөрглләв

Өрәд hарсн адуhинь Өнчн кеерәрнь сөрглләв. Өврләд өсксн аав-ээҗм Өрүн асхнднь сангдна.

(Оконова Александра Кордушевна, 1927 җ., Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин Ээҗинхнә төрлә эмгн)

БОТХНА МАНҖ

Аавас һанц Ботхна Манҗиг

Арвн аратын арсн гиһәд, Харлад гүвдәд бәәв-лә.

Арвн аратын арсн гиһәд, Харлад гүвдәд бәәхнь, Яах гидгнь Бәрүләд өгәд бәәв-лә.

Чимгиһән хуһлсн Ботхна Манҗ Чилгр, Чилгр күртл

Мегшәд хатрад одв-ла.

Чилгр, Чилгр күртл Мегшәд хатрад одхнь, Чини буру гиһәд Көөһәд һарһад бәәв-лә.

Киртә цаһан, гинә, Цаасинь, гинә, Кирвән Һәрән һалднь Шуучад ирәд бәәв-лә.

Кирвән Һәрән һалднь Шуучад ирәд бәәхнь, Кишвә хутхур гиһәд, Көөһәд һарһад бәәв-лә.

295

Чилгрин лавкин Дала-нала кампадинь Чиләһәд идәд суудгнь Ботхна Манҗ гинә.

Чиләһәд идәд суудг Ботхна Манҗ гинә, Чилш уга яллань Харһад бәәдмбч.

(Дуулснь Мучкаева Шонта Хейчиевна, Сарпан район, Шарнут Чонс. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ДӨРВН ЗҮСН МАЛ

Дөрвн зүсн малнь Дүүрәд, Шорван бүтәнә, Дүүвр улан чиләдүднь Дурарн колхоздан көдлнә.

Адргин өвснә сәәнднь Адун малан өския,

Арhмҗдан hавшун чиләдүднь Арднь орҗ хәләнә.

Хөн, үкр малнь Хош болhнд хотлна,

Хамгин улан чиләдүднь Хошадар-hурвадар көдлнә.

Дүрклич, дүрклич колхозм, Даңгин тосар буслыч! Далан усн мет Даңгин тосар буслыч!

(Дуулснь Мучкаева Шонта Хейчиевна, Сарпан район, Шарнут Чонс. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

МАНҖИН БАЙН

Колхоз, колхоз, колхоз тогтснас нааран Көөрк Манҗин Байна көлнь дөрәд күрлә. Көөрк Манҗин Байна көлнь дөрәд күрхләрн, Көдлмшин тускар көлнь дөрәд күрлә.

Маңхhр бәәдлтә Манҗин гинә, Байниг Машиhәрнь, машиhәрнь ирҗ дуудад бәәнә. Машиhәрнь, машиhәрнь ирҗ дуудад бәәхләрн, Мадндан кергтә күн гиhәд, ирҗ дуудад бәәнә.

Дөлән дүңгр Манҗин Байниг Дөрвн гинә, колхознь дуудад шиидәд бәәнә.

Дөрвн колхознь дуудад шиидәд бәәхләрн, Депутат нериhән, зүүhәд батлад бәәнә.

296

Өнчәр өссн Манҗин Байниг

Элстүр гүүдг машиhәрнь ирҗ дуудад бәәнә. Элстүр гүүдг машиhәрнь ирҗ дуудад бәәхләрн, Элстин хургтнь дуудад, шиидәд бәәнә.

Һуч hарсн Манҗин Байниг

Һурвн гинә, колхознь дуудад шиидәд бәәнә. Һурвн колхознь дуудад шиидәд бәәхләрн, Һурвн, дөрвн җиләрн шиидәд, батлад бәәнә.

(Дуулснь Мучкаева Шонта Хейчиевна, Сарпан район, Шарнут Чонс. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ЦАҺАНД

Цергт мордад hарчахлам, Цацгта альчуран белглләч, Цацгта альчуран белглсн иньгм, Цергәс иртлм күләhич.

Әәрмд мордад hарчахлам, Амн үгән өгләч, Амн үгән өгсн иньгм,

Әәрмәс иртлм күләhич.

Һазрин ууҗмднь йовҗанач Һавшун сурhулян сурчанач, Һалвр зандн болҗанач, Һальгҗ нүдндм орнач.

Нанд седклән өгхләрн, Нарнас герлтә биләч, Нерим бичә hутаhич, Намаг иртлм күләhич.

Дәәнә көлд мордхларн, Дөрәhән бичә сулдхич. Дүүвр дольгн чамаhан Дуундан орулад дуулнав.

(Дуулснь Мучкаева Шонта Хейчиевна, Сарпан район, Шарнут Чонс. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ДЕКАБРЬ САРИН 28-лә

Декабрь сарин 28-лә Дегц гинә, хальмган көндәһәд бәәв-лә.

Дегц гинә, хальмган көндәһәд бәәвчн, Деед Советин йосна приказар көндәв.

Ардан яршгта америкин машинд Асхн долан часлань авад һарад бәәв-лә. Асхн долан часлань авад һарад бәәвчн, Абганер станцд авч ирәд бәәв-лә.

297

Абганер станцд авч ирәд бәәв-лә, Абганер станц деерәснь, деерәснь Ар-ла киитн үзгиһән темцәд һарад бәәв-лә.

Өрүн цәәһәд ирвә, ирвә, Аһшиһән давад һарлавдн. Аһшиһән давад һарлавдн, Өөкәр, тосар буслгсн Аһш, гинә, Хайҗ гинә, һархдан харм гинә.

Улан ширтә товарн машин деернь Уулюллдулад, шуугуллдулад авад һарад бәәв-лә. Уулюллдулад, шуугуллдулад авад һарад бәәхнь, Уралан давад һарвидн, һарвидн.

Кернвә шүдтә товарн вагон деернь Күүкдтә-шуһудта ачад авад һарад бәәв-лә. Күүкдтә-шуһудта ачад авад һарад бәәхнь, Киитн Сибирь гидгдтнь авч ирәд бәәв-лә. Киитн Сибирь гидгдтнь авч ирәд бәәхнь, Колхоз совхоз гидгәртн тараһад хаяд бәәв-лә.

Арвн-ла тавна сарла гидгинә Ааһ гинә, төгрг мет билә, мет билә. Асрад өлгәсн мал-гер гидгинә,

Арһсн гинә, болҗ гинә, үлдлә, үлдлә. Асрад өсксн аав гинә, ээҗән Альк гинә, насндан мартхв, мартхв.

(Дуулснь Сангаджиева Александра Хараевна, 1922 җ, Көтчнрә район, Өвдг. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

ДӘӘНӘ ДУН

Минин, бомбин, товин сумс Мөндр мет асхрвчн, Мөсләд һарсн залусин зүркн Мел төрүц әәмшг уга.

Хоңһрин ачнр, уралан, Хөрүләд чашкарн чавчий! Хортн күчтә билә гиҗ Хооран цухрх хальмг уга!

Әәмшг ик билә гиҗ Әәх күн олдх уга. Хортн күчтә билә гиҗ Хооран цухрх хальмг уга.

(Дуулснь Сангаджиева Александра Хараевна, 1922 җ, Көтчнрә район, Өвдг. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

298

АЛТА ДЕЕРНЬ ҺАРХНЬ

Алта деернь һархнь, Алтн делкә дүңгәнә. Өндр деернь һархнь, Өрүн маңхн дүңгәнә.

Өврләд өсксн ээҗ-аавнь Өрүн-асхн сангдна.

Толһа деернь һархнь, Тоһрун шовун доңһдна, Тоглюлад өсксн аав-ээҗ Өрүн-асхнд сангдна.

(Дуулснь Сангаджиева Александра Хараевна, 1922 җ, Көтчнрә район, Өвдг. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

КАТЮША

Уняртад альмна сад көкрв, Манурта һолыг будн бүркв. Эрг деер Катюша һарла, Эгч цагтм деер зогсв.

Тиигәд эрг деер һарв, Теегин һәрдин тускар дуулв. Дуран өгсн иньгин тускар,

Дурлҗ бичгән хадһлсна тускар. Эңгин өкәр күүкиг медг, Энд яһҗ дуулҗахинь соңсг.

(Дуулснь Сангаджиева Александра Хараевна, 1922 җ, Көтчнрә район, Өвдг. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

КРАСНОЯРСК КӨГҖМ

Марлын улан хаалһар, хаалһар Машина тоосн бүргнә, бүргнә. Мадниг һарһсн аав-ээҗ Мадниг яаһтха гисн болхмб?

Арвн негн насндан, насндан Аһшин ард өсләв, өсләв. Арвн хойр күрәд ирхлә, Аав-ээҗәсн саллав, саллав.

Көк ширтә вагон деер Көөрк, бичкн хальмгудан Авад һарад бәәнә. Көөрк, бичкн хальмгудан Авад һарад бәәнә. Көөрк, бичкн хальмгудан

Киитн Сиврин һазртнь авад ирәд бәәнә.

(Дуулснь Лиджиев Александр Бадмаевич, 1937 җ. Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

299

АЛТАЙСК КӨГҖМ

Улан ширтә вагон деер Уулюлад-дуулулад авад һарад бәәнә. Уулюлад-дуулулад авад һарад бәәхнь,

Уулын беләр тавадар-арвадар тараһад хаяд бәәнә

Таварн бәәсн хальмгудиг Товарн поезд ачад авад һарна. Товарн поезд ачад авад һархнь,

Тавадар-һурвадар тараһад хаяд бәәнә.

(Дуулснь Лиджиев Александр Бадмаевич, 1937 җ. Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

УТ ДУН

Һалун шовун доңһдна, Һазр усн сангдна.

Һанц заясн заяч, чамаһан альк насндан мартхв, Һанц заясн заяч, чамаһан альк насндан мартхв.

Өндр, өндр моднд Һанц болһар омкрна.

Ахнр-дүүнр дала болвчн, ээҗлә әдл болхш, Ахнр-дүүнр дала болвчн, ээҗлә әдл болхш.

Һазрин турута борнь Хасгин адунд иҗлднә.

Хәрәд һарна гихнь, хаана йосн хатурта, Хәрәд һарна гихнь, хаана йосн хатурта.

Очн тамһта борнь Орс адyнд иҗлднә,

Орһ һарна гихнь, орс закан хатурта, Орһ һарна гихнь, орс закан хатурта.

Көдәд урһсн өвсичн Көк һалзндан хазулнав,

Кергләд өсксн чамаһан кенләрн, кенләрн дүңцүлхв, Кергләд өсксн чамаһан кенләрн, кенләрн дүңцүлхв.

Уулын һолын усичн Урсхлынь хәләһәд һатлнав,

Уурган көкүлсн ээҗ мини улм хөөнән сангдна, Уурган көкүлсн ээҗ мини улм хөөнән сангдна.

Киитн булгин усичн Көңдлң хәләһәд һатлнав,

Көкән көкүлсн ээҗ мини көгшрх дутман сангдна. Көкән көкүлсн ээҗ мини көгшрх дутман сангдна.

300