81
.pdfКөбінесе қылмыс жасау барысында жасөспірімдерде агрессия, адуындық жəне дұшпандық сезімі жоғарылайды[3].
Криминогендік факторларға қатысты мемлекет пен қоғамның қабылдаған шаралары, кəмелетке толмағандардың əлеуметтендіру процесі олардың əсерін азайту үшін, оңды нəтижелер бермейді. Жеткіншектің тұлғалық қалыптасуымен дамуы жеткіншек жаста жүзеге асады деген негіз бар. Кəмелетке толмағандардыңқұқықбұзушылықдинамикасыменқұрылымыалаңдаушылықбілдіреді, сондай-ақересек қылмыспентығызқарым-қатынасыболыптабылады[4].
Жеткіншектердің құқық бұзушылық əрекеті жалпы халықтық мəселе, сондықтан мектеп ‒ ата-ана ‒ қоғамдық ұйымдар ‒ мемлекет жүйесінде бірізді жұмыстар ұйымдастырып, оған барлық адамзаттың бірлесіпəрекететкенжағдайдашешіледі. Əрбірадамөзініңжекеөнегесіменүлгікөрсетуіқажет.
Қоғамдық ортада жүріп жатқан əлеуметтік-психологиялық, экономикалық жаңару процестері өмірге жақсы өзгерістермен қатар, кейбір келеңсіз жағдайлардың туындауына əкеліп отыр. Солардың қатарына жұмыссыздық, ішкіштерменқылмыстыңөсуі, əсіресежасжеткіншектердіңарасындағықылмыстықмінезқұлық, оқуды тастап, ауыр қылмыстар жасау жағы катты аландатушылық тудырады. Осыған байланысты қылмыстық мінез-құлық танытқан балалармен əлеуметтік-психологиялық, педагогикалық жұмыстар жүргізу кейінгікездеөзектімəселегеайналыпотыр.
Психологиялық ғылыми əдебиеттерге сүйене отырып, кейінгі зерттеу жұмыстары құқық бұзушылық мінез-құлық динамикалы үрдіс екенін, ол біртіндеп басталып, арты үлкен трагедияға айналатыны анықталған. Қоршаған адамдар көбіне дер кезінде көңіл аудармай, аяғы ауыр қылмыскерге айналғанда кешіккендерінбір-ақсезеді.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1.В.Л.ВасильевЮридическаяпсихология5-еизданиеПитер-2005 с.84.
2.ДуйсекеевГ. Малолетняяпреступность– порождениеэпохиперемен/ Г. Дуйсекеев// Законность. 1999. №3. С. 5.
3.ШапиноваС.А. Подросток: обществоизакон. ‒Алма-Ата: Наука, 1989. ‒18 с.
4.Иванова Л.Ю. Агрессивность, жестокость и отношение старшеклассников к их проявлениям // Проблемы личности профилактикаотклоненийвеёразвитии. ‒М.; Архангельск, 1993. ‒С. 97.
ОСОБЕННОСТИПРОЯВЛЕНИЯПЕРФЕКЦИОНИЗМАВСПОРТЕ
БаятановаА.Ж.
ВсоавторствесКулмаханова.А.К. (4 курс, психология) Подруководствомк.пс.наук, и.о. доцентаХусаиновойИ.Р. Казахскийнациональныйуниверситетимениаль-Фараби e-mail : aika95_0607@mail.ru
Внастоящеевремямногообластейтрудовойдеятельностичеловекасвязанысидеальносовершенным
еевыполнением, что часто сопровождается нервно-психическим напряжением. Такой одновременно сложный и ответственный вид человеческой деятельности как спорт, является этому самым ярким примером. Такпроведениесоревнованийтребуетотспортсменаполнойотдачи, и, частоэтопроисходитна пределе человеческих возможностей. Поэтому, очень важной для спортсмена является четкая регламентация его деятельности, требующая перфекционистских характеристик совершенства и уникальности.
Последнее время феномен перфекционизма находится в центре внимания многих отечественных так изарубежныхисследователей. Врезультатахданныхисследованийпоказано, чтоперфекционизмявляется мощным фактором-предиктором депрессивных, тревожных и соматических расстройств, расстройств пищеварительного поведения, различных видов зависимостей, а также ряда личностных расстройств (пограничного, нарциссического, истерического, зависимого и т.п.), лечение которых обусловлено специфическитяжелойэкономическойситуациейвсовременномобществе.
Прежде всего направленность спорта на достижение высоких результатов предполагает необходимость предупреждения физических и психических перегрузок. Классическое понимание перфекционизма определяется как стремление к совершенству и неотразимости, которое содержит завышенныестандартывыполнениядействийвсочетаниистенденциейкчрезмернокритическимоценкам своего поведения, способность следовать завышенным стандартам деятельности и выдвигать к собственнойличности чрезмерно высокиетребования[1].
Всвязи с тем, что перфекционизм является многомерным явлением, его различные формы могут как стимулировать деятельность, направленную на достижение, так и оказывать негативное воздействие, вызывая эмоциональное перенапряжение. При этом, перфекционизм, ориентированный на себя, влияет
61
конструктивно, а социально обусловленный перфекционизм оказывает отрицательное влияние на деятельность. Также нужно учитывать готовность спортсменов к конструктивному реагированию на перфекционистские требования, обусловленные не только возрастными и квалификационными характеристиками спортсмена, но и уровнем сформированности его личностной зрелости. Можно так же добавить, что перфекционизм рассматривается во взаимосвязи с такими личностными свойствами спортсменов, как самооценка, мотивация к успеху и избегания неудач, соревновательная тревожность и целеполагание, где определяющим фактором перфекционизма есть внешние требования тренеров, родителей, ситуации оценивания на соревнованиях. Конструктивные проявления перфекционизма спортсменов соотносятся с положительным отношением к деятельности, уверенностью в ситуациях конкуренции и соревнований, ориентацией на успех. Неконструктивность перфекционизма связана с повышением напряженности спортсменов, увеличением тревожности, снижением уверенности в себе и склонностикэмоциональному выгоранию.
Современный спорт предполагает постоянное совершенствование мастерства и стремление к высокому уровню достижений в строго регламентированных условиях жесткой конкуренции, так как связан с высокими результатами. Спорт предъявляет высокие требования к исполнительскому мастерству
внапряженных условиях соревновательной деятельности и диктует необходимость проявления высокого уровня развития волевых качеств в условиях тренировочной деятельности, в связи с чем крайне высока затратность физических и психических ресурсов спортсмена. Направленность спорта на достижение предельно высоких результатов предполагает, с одной стороны, необходимость предотвращения физических и психических перегрузок, с другой стороны, привлекает внимание исследователей к феномену перфекционизма [2].
Впсихологииперфекционизмопределяетсякакстремлениекбезупречности, ксовершенству, которое подразумевает завышенные стандарты выполнения действия в сочетании с тенденцией к чрезмерно критическим оценкам своего поведения (R. Frost, 1990; P. Hewitt, G. Flett, 2001[3]; В.А. Ясная, С.Н.
Ениколопов, 2007), склонность следовать завышенным стандартам деятельности и выдвигать к собственнойличностичрезмерновысокиетребования(Н.Г. Гаранян, 2006). Соотношениеконструктивных и неконструктивных проявлений перфекционизма может быть обусловлено возрастными особенностями,
вчастности степенью личностной зрелости, определяющей степень готовности к высоким требованиям у спортсменов разного возраста. Стремление к совершенству проявляется уже на начальном этапе занятий спортом, когдаюныеспортсменыориентированынарезультат, аненапроцесс. Вихсознаниисуществует образ будущего, который может либо создавать трудности при работе тренера, либо стать мощным стимуломпроявления активностипризанятиях спортом. Настадии спортивнойспециализации спортсмен имеетустойчивыйинтерескопределенномувидуспорта, всвязисчемповышаетсяориентациянапроцесс совершенствования мастерства. На стадии спортивного мастерства спортсмен стремится увеличить престиж и славу, что происходит во взаимосвязи с ростом физических и психических нагрузок и нервнопсихической напряженности, так как все его усилия направлены на достижение совершенства (E.H.
Гогунов, 2000; Е.П. Ильин, 2000; A.B. Родионов, 2004; П.А. Рудик, 1964).
Спортуизначальноприсущидведоминирующиетенденции: достижениемаксимальногоспортивного результата и формирование гармоничной личности спортсмена. Установки в спорте могут быть невыполнимыми, проявляющимися как формально выдвинутый лозунг на базе не ресурсного состояния спортсмена, на их основании может быть подорвана вера спортсмена в собственные силы, особенно, если они(установки) несоответствуютактуальномууровню возможностейспортсмена(Г.А. Кузьменко, 2008). Воздействиеустановки на максимально высокие достижения приводит к тому, что фиксация внимания на возможном результате резко ухудшает качество соревновательных действий. И наоборот, при концентрации внимания на признаках боевого состояния, на качестве движений спортсмен добивается высоких результатов как бы незаметно для себя, легко и неожиданно. За счет увеличения мотивации к усложняющейся нагрузке и двигательной установки на максимальный темп ухудшается эмоциональное состояние, появляютсяпризнакитревоги, окраскаэмоцийполностьюсоответствуеткартинедискомфорта.
Существуетмножествотеорийотносительнопричинперфекционизма, однако, какотмечаютГ. Флетт и П. Хьюитт, очень мало эмпирических работ было проведено для проверки этих гипотез [3]. Микросистемные факторы, детерминирующие перфекционизм, рассматриваются в модели социальных ожиданий (D. Hamachek, 1978) предполагают, что перфекционизм формируется в ответ на условное согласие родителей. Согласно этой модели, ребенок привыкает считать, что если он выполняет что-либо идеально, то он будет получать от родителей одобрение. Авторы социальной модели научения предполагают, что у детей особенности и формы поведения формируются при наблюдениии подражании поведениюдругих. Смыслэтоймоделизаключаетсявтом, чтодетисродителями-перфекционистамиболее склонны к тому, чтобы быть перфекционистами (R. Frost, С. Lahart, R. Rosenblate, 1991) Обнаружены корреляционные связи между перфекционизмом детей и их родителей (Е.С.Chang, 2000). Одним из семейныхфакторовформированияперфекционизмасчитаетсявлияниеродительскихустановоквдетском
62
возрасте. Перфекционизм непосредственным образом связан с детским опытом (Н.В. Андраханова, 2009; C.B. Воликова, 2006; S.J. Blatt, 1979), его формированию способствуют такие особенности поведения родителей, как чрезмерная критичность, требовательность, склонность проявлять неодобрение. S. Blatt (1995) приводитданныеотом, чтовысокийуровеньперфекционизмаувзрослыхсвязансвысокимуровнем критикиитребованийсостороныродителей.
У спортсменов рост перфекционизма сочетается со снижением показателей субъектных свойств и повышениемпоказателейзависимостиотгруппы. Померевзросленияспортсменовотмечаетсяповышение готовности к принятию норм и ценностей спортивного сообщества, в том числе и перфекционистских установок. Ресурсом повышения устойчивости к этим требованиям могут быть меры по расширению представлений о разных способах поведения, развитию интернальности, формированию новых конструктивных способов поведения, актуализации личностных ресурсов спортсменов, проведению психологических тренингов, направленных на развитие адекватного представления о себе, формирование навыков целеполагания, конструктивного отношения к успехам и неудачам, развитие внутреннего локуса контроля[4].
Результаты анализа особенности проявления перфекционизма в спорте указывают на необходимость развития у спортсменов ресурсов конструктивного реагирования на перфекционистские требования, характерныедляспортивнойдеятельности.
Списокиспользованнойлитературы:
1.Гаранян Н.Г. Перфекционизм и психические расстройства (обзор зарубежных эмпирических исследований) / Н.Г. Гаранян
–Современнаятерапияпсихическихрасстройств. – 2006. – №1. – С. 31-41.
2.ЯснаяВ.А., ЕниколоповС.Н. Перфекционизм: историяизученияисовременноесостояниепроблемы// Вопросыпсихологии. 2007. №4. С. 157-168.
3.Грачева И.И. Адаптация методики «Многомерная шкала перфекционизма» П. Хьюитта и Г.Флетта // Психологический журнал. 2006. Т. 27, №6. С. 73-89.
4.Распопова А.С. Особенности взаимосвязи перфекционизма и личностных свойств спортсменов // Молодые ученые-2010: материалыВсероссийскогофорума. М.: Физическаякультура, 2010. 286 с.
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ БОЙЫНДАҒЫМАЗАСЫЗДАНУҒАҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚƏСЕРІНТЕОРИЯЛЫҚЗЕРТТЕУ
БекбосынА.
(4 курс, психологиямамандығы) психол. ғыл.д., профессорм.а. ТоқсанбаеваН.Қ. жетекшілігімен Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті
Қазіргікездебалалардыңарасындамазасыздықөтекеңөрісалыпкеледі. Оғанбірнешефакторларəсер етеді. Мазасыздық нақты жағдаймен байланыситы емес жəне əрқашан көрінеді. Бұл құбылыс адамға кезкелген іс-əрекет түрінде көріне береді. Адам нақты бір нəрседен қорықса, біз қорқыныштың көрінуін айтамыз. Мысалы, қараңғыданқорқу, биіктенқорқу, жабықкешенненқорқу.
Мазасыздық деп –баланың күйзелісі, белгілі бір ойлардың толғандыруы, сенімсіздіктің бой алуы, ортада еркін сезіне алмауы болып табылады. Урейлену, абыржу, көбіне өзіндік намыс сезімі дамыған, жауапкершілік, өзін тануда басқалардың пікіріне жоғары қарайтын адамдарға тəн. Осыған орай мазасыздық өзінің өмірі үшін де, жақындарының Үрейді нақты емес анықталмаған, бағытталмаған қауіп, түсініксіз қатер сезімі ретінде анықтайды. Бұл белгісіз сезімімен сай келеді, одан қайдан қатер келетінін білмейді.
Мазасыздық қандай түрде болуы мүмкін: баланың жетілуінде кемшіліктер болса, яғни баланың сенімсіздігі мазасыздыққа əкеп тірейді. Материалдық жағдай да əсер етеді, өйткені кез келген жасөспірім өз ортасындағылармен тең болғысы келеді. Жаңа ортаға келген кезде де мазасыздық туындайды. Яғни жасөспірім баршаның мінезін тану керек, соған қарай бейімделу керек. Осының бəрі мазасыздықсыз өтпейтіндүние[1, 82б].
Психология тарихында мазасыздануды түсіну ең алдымен жеке тұлға туралы түрлі теориялық дамуымен байланысты. Ең алғаш мазасыздықты зерттегендердің бірі З.Фрейд болды. Ол былай деді: «Мазасыздануды бəсеңсіту үшін, адамның психикасы сублимация, регрессия, проекция, үнемдеу деген сияқты қорғаныс механизмдерін қалыптастырады. Мазасыздық сезімі жеке адамның дамуын тежейді, себебіоныменкүресуүшінкөпэнергетикалықкүш-қуатжұмсалады» [2,57б].
Мазасыздану –адамның жоғары алаңдауы мен эмоциялық жұмылдыратын психологиялық күй болып табылады. ЗигмундФрейдмазасызданудыңүштүрінбөліпқарастарады.
1. Нақтықорқыныш–сыртқы əлемніңқауіптілігіменбайланыстымазасыздану.
63
2.Жүйкежүйелікмазасыздану–белгісізжəнеанықталмайтынқауіптілікпенбайланыстымазасыздану.
3.Рухани мазасыздану – «ар-ұждан мазасыздануы» деп аталатын Жоғарғы Меннен шығатын қорқынышпенбайланысты мазасыздану.
Мазасызданудыңтуындауортасынақарайекігебөлінеді:
1)Жеке мазасыздану –үнемі белгілі бір нəрсемен байланысты болатын жеке саладағы мазасыздану (мектептегі, емтиханалдындағыжəнетұлғааралықмазасызданулар).
2)Жалпымазасыздану– өзініңобъектісінкеңіненөзгертеалатын, сондай-ақадамүшінмағыналығын өзгертетінмазасыздану [3].
Мазасыздық – төніп тұрған қауіпті сезетін жағымсыздықты күтумен байланысты эмоциялық уайымдау. Мазасыздықты темперамент немесе тұлғалық белгілердің тұрақты қасиет ретінде жəне эмоциялық жағдайы ретінде бөліп қарастырады. Отандық психологиялық əдебиеттерде бұл ерекшелік «үрей» жəне«мазасыздық» түсініктеріментіркелген.
Соңғы жылдарда ресей психологтарының мазасыздық жəне үрей, эмоциялық қысымды дайындаау əсері ретінде белгісіздіктерінің туындауынан қоғамдық өмірдің кенеттен өзгеруіне байланысты мазасыздықты зерттеугекүшсалған.
Мазасыздықты жасөспірімдер мен балалардағысын зерттеу ереже бойынша қолданбалы «қызметтік сипаттамасы бар. Салыстырмалы түрде 5-8 жастағы балаларға арналған жұмыстар көбінесе мектепке дайындық мəселесімен байланысты, ал ересек жəне жасөспірімдердің мазасыздығын зерттеу жеткіліксіз. Балалық кезеңдегі əртүрлі мазасыздықтың салыстырмалы көрінуіне арналған жұмыстар. Балалардың əртүрлі кезеңдеріндегі мазасыздықты зерттеу тұлғалық-эмоциялық білімі қалыптасқан адамның эмоционалдысаласыныңжасерекшелікзаңдылықтарыныңдамуынтүсінуүшінмаңыздыболыптабылады
[4,3б].
Мазасыздық – адамның эмоциялық қозу жəне жоғарғы психологиялық алаңдаушылық негізінде болады. Құрдастарымен қарым –қатынасының сəттілігіне күмəнданғанда жасөспірімдерді қарым-қатынас тұрақты қанағаттанбаушылықты уайымдауына тура келеді. Яғни, қарым-қатынас аймағында жаағымсыз эмоциялық нəтижесінде туындайтын мазасыздық қарым-қатынастардың басқа аймақтарына тарайтын жалпымазасыздықтытуындатып, тұлғаныңқасиетінеайналады[5,4б].
Көптеген зерттеулердің пікірінше адамдардың көптеген психологиялық қиындықтарын мазасыздықпен байланыстырды жəне бұл мəселе бойынша психологиялық көмек сұрайтындардың саны күненкүнгекөбейіпкеледі.
Мазасыздық мəселесін танымал психолог ғалымдар Зигмун Фрейд, Карэн Хорни, Анна Фрейд, Дж. Тейлор, А. Прихожан, Ролло Мэйқарастырыпзерттеді.
Мазасыздық – жеке тұлғаға қолайсыз жағдайлардың əсер етуімен туындайтын субьективті көрініс, эмоционалдыжағымсызкүй. Олəртүрліформада: стресс, тынымсыздық, үрей, қорқыныштүріндекөрінеді.
Л.И. Божовичтің анықтамасы бойынша «мазасыздық бұл психологиялық күй, күтпеген келеңсіз жағдайлардың пайда болуы. Мазасыздық кезеңінде күнделікті жағдайлардың өзгеруі, жақсы нəрсенің кешігуі, спецификалық уайымдардың (қауіп, қобалжу, тыныштықтың бұзылуы) жəне реакциялар», ‒ деп ашыпкөрсетеді.
К. Изард бойынша мазасыздық – жағымсыз эмоциялар комплексі. Ол комплекске қорқыныш, ашу, ыза, уайыменеді.
Көптеген адамдардың мазасыздық деңгейі жоғары болады. Мазасыздықтың жоғары деңгейі құбылысты, заттарды жағдайды бағалау тенденциясынан көрінеді. Мазасыздығы жоғары адамдар қиыншылықтарданқорқады, топтаөздерінсенімсізұстайды[6,138б].
Мазасыздық – бұл басқаша бірақ фрустатор тереңдетілген реакция Жасөспірімдерде ол фрустрация мен сəтсіздіктерге əкелетін психологиялық қауіпті тұлға аралық өзара əрекеттік жағдайларда жоғарғы алаңдаушылық жағдай ретінде уайымдайды. Жасөспірімдердің кең тараған психологиялық қауіптілікті Ю.Л. Ханин «өзіндік құрметтеуге қауіп ретінде өзіне қоршаған орта жағынан қабылдау жағымсыз бағалаудыкүту» депатаған[7,94б].
Ч. Спилбергердің«үрей» терминінмағынасыныңəртүрлілігін зерттеулеріндежиі екінегізгі мағынада əртүрлі түсінік беретін өзара байланысты, яғни ұрейдің екі түсігігін психикалық жағдай жəне тұлғалық қасиетретіндеқарастырады.
Бірінші жағдайда «үрей» термині жағымсыз жағдайдың дамуын күтетін субъективті қысымдармен сипатталатын жағымсыз эмоционалды жағдайларды бейнелеу үшін қолданылады. Бұл құбылыс белгісіз қауіптілікжағдайындатуындайды.
Екінші жағдайда адамның өзінің «Меніне» əртүрлі жағдайда үрей жағдайын қабылдау оған жауап беріпқабілетініңтұрақтыболуыменсипатталатынтұлғалыққасиетбелгіретіндеқарастырылады.
Үрейдің негізгі қолданбалы сипатамасы тұлғаға жағымсыз, қауіпті нəрсені болжап жəне сол туралы ескертеді. Үрей – бұл қауіптілікті сезетін алаңдаушылық жағдайы. Көбінесе үрей жағымсыз əсерінен қауіпті болып бір жағдайдың нəтижесінен болады. Үрей көп жағдайда қоршаған ортада беделіне жəне
64
өзініңжағдайын, жауапкершілік, парыз, адамгершіліксезімдерініңжоғарыдамығанадамдарғатəн. Осыған байланыстыүрейжақынадамдарынаөзініңөмірінежауапкершіліксезіміналаңдауретіндекөрінеді.
Егер қорқыныш аффективті адамның жағымды жəне өмірі үшін анықты саналы қауіптің төнуін бейнелесе, алүрей– бұлболашақтаболатынқауіптіэмоциналдысезіну болыптабылады.
Үрей қорқынышқа қарағанда сезімнің жағымсыз ғана емес, уайымшыл күтулер қуанышты уайымдаулартүріндедекөрінуімүмкін.
Қорқыныш пен үрей эпизоттық реакция ретінде тұрақты психикалық құбылыс формасында өзінің аналогы бар. Қорқыныш – мазасыздық түрінде көрінеді. Осы реакциялар мен жағдайлардың жалпы негізі алаңдаусезіміболыптабылады. Егерқорқынышпенүрейжағдайлықпсизикалықфеноменгенегізделсе, ал боязньменмазасыздықкерісіншетұлғалықтүрткіленгенжəнетұрақтыболады.
Көптеген мазасыздық деңгейлерінің көріну аймақтарының бірі – жасөспірімдік кезең болып табылады.Мазасыздану психологиялық қасиет ретінде түрлі қалпында байқалатын негіз жəне құрылымы арқылыанықталатынайқынжасерекшелікбелгісі.
Өз ретінде мазасыздық психологиялық қасиет ретінде компенсация мен көріну формасында жасерекшелік аймағында көрінеді. Сондай-ақ баланың мектептегі кезеңінде соматикалық аймағымен эмоционалды əсер ететін жасерекшеліктерін уайымдауына тура келеді. С.А. Кулакованың пікірі бойынша жасөспірімдік шақта агрессиялы жүріс –тұрыс, нашақорлық, өзіне қол жұмсаусияқты əртүрлі жағымсыз мінездердіңауытқушылығынаəкелетінжанжалдасуғатүсетінкезеңдепқарастырады. Осындайжағдайлар өзінің негізінде оқушылардың жоғарғы мазасыздық деңгейі болады. Көптеген оқушыларда жасерекшелік мəселесін туындататын үрей жағдайы бейнелейді. Олардың сезінетін қорқыныштары тұрақты жəне күнделіктіөміргекедергікелтіреді.
Мұндайжағдайдаоларүнеміалаңдаушылық, шаршаңдылық, тұйықтықжəнетітіркендіргіштісезінеді. Жасөспірімдік шақ баланың жыныстық толысуынан басталып, ересектік орын алғанға дейін созылатын, көптеген физиологиялық жəне əлеумелік жағдайларға байланысты шектері анықталатын жас кезеңі. Бұл кезең15-18 жасаралығындаетедіжəнекөптегенөзінетəнерекшеліктерменсипатталады.
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста пубертаттық кезеңде болады. Мектепте оған, екінің бірінде, сен ересексің, үлкенсің десе, екінші жағынан, одан үнемі үлкендердің айтқанынсынамастанорындаудыталапетеді.
Жасөспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері ~ мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлану жəне болашақ мамандық алатын оқу орнын анықтау. Бұл міндеттерді жүзеге асыру баладан ұзақ уақыт мақсатты даярлықты талап етсе, үлкендер жағынан баланың мұқтаждығын жақсы түсініпоғанкеңесберіп, колүшынберудіқажететеді.
Жасөспірім есейген сайын таңдау қажеттігі күшейе түседі. Ойдағы, қиялда немесе абстрактілік көптегенмүмкіндіктердіңішіненнеғұрлымшындыққажақынын, қабылдауғакелетінварианттардытаңдау керек болады. Жас еспірімдік жас кезеңінде адам өзінің қандай екенін,қаншалық құнды, қабілетті екенін барынша толығырақ түсініп білгісі келеді. Мүнда нақты "мен" (қазір қандаймын), динамикалық "мен" (қандайболғымкеледі), мұраттық"мен" (өзімніңадамгершілікұстанымдарымабайланыстысондайболуға тиістімін), қиялдағы "мен" (қолымнан бəрі келетін болса, сондайболар едім!) т.с.с. көз алдына елестететін "мен" бейнелері бар. Өзін-өзі талдау нəтижесінде балалар өзін объективті, төмен немесе асыра бағалауы мүмкін. Осышақтаэгоцентризм, невротизм белгілеріболуыəбденмүмкін.
Жасөспірімдердің біреулері оңашалықты ұнатса, екіншілері жалғыздықтан үрейлене қорқады, аз уақытқадажалғызқалаалмайды. Кейдемазасыздану, фобиябелгілерідеорыналуымүмкін
Мектептегі мазасыздық мектеп өміріне қатысты үрей жағдайын уайымдау əртүрлі формаларымен байланысты кең шеңберлі жағдайларға əсер ету кезінде көрінеді. Мектептегі жоғары мазасыздық деңгейі оқушының жағымсыз эмоциясы туралы айтады. Жоғары мазасыздық соматикалық жəне психикалық денсаулыққаісəрекеттіңсəттіорындалуынажағымсызəсеретеді.
Қолданылғанəдебиеттертізімі:
1.ХамзинаА.Ж. Жеткіншектіккезеңдегімазасыздықерекшеліктері// Казахстанско– Американскийсвободныйуниверситет,- 2010, 3 часть, 80-82 бет
2.СейтоваН. Мазасыздықтыжоюдыңжəнеоныреткекелтірудіңпсихологиялықтəсілдері.//Жантанумəселелері, №1//
3.ПрихожанА.М. Клиническаяпсихология. Словарьподред. Н.Д. Твороговой–Москва: ПЕРСЭ, 2007 ‒416 б)
4.Прихожан А.М. Тревожность у детей подростков: психологическая природа и возрастная динамика. М-2000-304с) (Г.Мыкышева. Тревожностьипутиеепреодоления//Психологиявшколе// 2008,№4
5.Құрманаев Ə.Психология ғылымында мазасыздық мəселесінің зерттелуі. // Казахстанско – Американский свободный университет,-2011, 6 часть, 138-139 бет
6.С.М. Джакупов, М.В. Коляева. Изменениесамооценкиподростковвсостояниифрустрации, агрессивностиитревожности.// ВесникКазНУ, №1.
65
КƏСІБИМОТИВАЦИЯНЫҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРЫ
ЖанəділГ. А.
(4 курс, психологиямамандығы) PhD доктор, доцентм.а. БаймолдинаЛ.О. жетекшілігімен Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті
Қазіргі қоғамдағы экономикалық жəне саяси тұрақсыздық кезеңінде, адам тек қанаөзінің күшіне ғана сенуіге мəжбүр, оңтайлы жəне икемді, кез-келген мамандықтың жалпы ерекшелігіне тез жəне дұрыс бағдарлана білуге қабілетті жəне өзінің оған жарамдылығын анықтай білуі тиіс. Кəсіптік іс-əрекеттің мазмұнын білмегендік жəне осыған сəйкес алынған мамандықпен қанағаттанбау, кадрлардың тұрақсыздығына, еңбектің төмен өнімділігіне, еңбек іс-əрекетін өзгертудің себептерінің бірі болып табылады.
Қарастырылып отырған мəселенің қазіргі таңда өзектілігі топтық-əкімшілік жүйеден нарықтық экономикаға, тоталитарлық тəртіптен демократиялыққа көшуімен бірден-бір байланысты. Осы көшудің шарттарының бірі болып жəне оң моральдық-психологиялық ахуалының орнауы ‒ өндіріс басшысының жеке психологиялық сапасының, оның қызмет ету стилінің еңбек ұжымының одан күткеніне сəйкестікті қамтамасыз ету. Жеке тұлғамен ұжымның тіршілік əрекетіндегі моральдық-психологиялық ахуалының маңызы өте жоғары. Адамның тіршілік етуінде, оның амандық-саулықта болу жалпы шарттар жүйесінде моральдық-психологиялық ахуал елеулі элементтерінің бірі болып келеді, ең алдымен, моральдық, яғни, оныңжұмысқадегенқабілеті, еңбекөнімділігі.
Қазіргі психологияда мотивтер көп жағдайда, іс-əрекетпен байланысты қарастырылады деп айтуға болады, мотивтер ‒ іс-əрекетті ынталандыратын ішкі (мақсатпен салыстырғанда) күш. Мотив ‒ іс-əрекет саласында қолданылатын функционалдық термин. Мотивтер мен іс-əрекет арасындағы байланыстың мағынасы, мотивтердің іс-əрекет процесінің басынан бастап аяғына дейін əсер етуінде жатыр. Бірақ, мотивтеріс-əрекеттенбұрынпайдаболмай, жүру барысындаөміргекеледі.
Іс-əрекет саласында мотивацияны зерттеудің əдіснамалық негізін жетілдіріп жəне негіздеген атақты психолог А.Н.Леонтьев: "... бағытталған іс-əрекеттің жалғыз ынталандырушысы тек қана қажеттіктің өзі емес, ол осы қажеттілікті анықтайтын зат. Материалдық немесе ойымызда пайда болатын идеалдық қажеттіліктіңзатыніс-əрекеттіңмотивідейді" депжазған. Іс-əрекеттіңзатыоныңшынайымотиві[1, 13 б.]. Мотивтер мен қажеттіліктердің өзара қатынастығын түсіну тұлғаны психологиялық талдауда негізгі орын алады.
Автор мотивтердің, субъективті күйзелістердің жəне талпынулардың өзара байланыстылығын анықтайды. Бұл жердегі ең негізгі сұрақ талпынуды, ынталануды пайда болдыратын зат, яғни іс-əрекетке негізгі бағыт беретін де осы қажет ететін зат болып саналады. Іс-əрекет-қажеттілікке байланысты мотив арқылы бағытталған жəне ынталандырылған процесс. Мотивті белгілі бір затқа ынталандыратын қажеттілік ретінде қарастыра отырып, автор қажеттілік пен мотивтің өзара байланыстылығына көңіл аударады қажеттіліктердің дамуы осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын заттардың өзгеруіне байланыстыболадыжəнебұлқажеттіліктердіңфиложəнеонтогенетикалықдаму заңдылығынбайқатады.
Адамның іс-əрекеті біреу емес, бірнеше мотивтермен реттеледі. "Кез келген еңбек іс-əрекетінің мотивтері қоғамға байланысты бірақ, материалдық мəні бар мотивтер де үлкен орын алады. Осы екі мотивтің түрлері қатар жүрсе де екі түрлі жазықтықта жатыр деп айтуға болады. Бұл жерде іс-əрекеттің жеке түрлерін əр түрлі белгілер бойынша ажыратуға болады. Бірақ, бір іс-əрекетті екіншіден ерекшелендіретін оның мотивтері. Ғалымның айтуы бойынша, іс-əрекет түсінігін мотив түсінігімен байланыстырып қарастырған жөн. Іс-əрекет мотивсіз болмайды: "мотивсіз іс-əрекеттің мотиві жоқ емес, бұл субъективтік жəне объективтік жасырылған, жабық, мотиві бар іс-əрекет". Адамның мотивациялық саласы ешқашан бір қалыпта, тұрмайды, ол үнемі өзгеріп, дамып отырады. Адамның психологиялық мінездемесінемотивтердіңдеңгейліқұрылымыүлкенəсерінтигізеді. Автордыңпікірібойынша, тұлғаның мəнді қасиетінің бірі адам іс-əрекетінің, оның мотивтерінің құрылымдық деңгейі. Мотивтер құрылымы тұлғаның барлық даму деңгейлерінде байқалады. Олар тұлға өмірінде жеке орын алады. Адам өз əрекеттерін өмірлік мақсаттың орындалуына ынталандыратын негізгі мотивпен байланыстыра алса, бұл мотивтердіңжоғарыдеңгейдеұйымдастырылуынбайқатады.
Кəсібимотивациянызерттеуденегізгіорын, тұлғаныңкəсібиіс-əрекетжағдайларынадегенқатынасын зерттеумəселесінеберіледі. КəсібиқатынастармəселелеріРесейжəнешетелпсихологтарыА.Г.Асмолова, В.Вруум, Ф.Герцберг, Г.Г.Дилигенский, А.Г.Здравомыслова, О.Н.Зотова, Я.Л.Коломенский, Р.Л.Кричевский, А.Ф.Лазурский, К.Левин, Б.Ф.Ломова, В.С.Магун, А.С.Макаренко, Д.Мак-Грегор, В.Н.Мясищев, Дж.ХакманжэнеГ.Р.Олдхем, Х.Хекхаузен, В.С.Ядов, П.М.Якобсонжəнет.б. ғалымдардың зерттеу пəні болып табылады. Тұлғаның кəсіби іс-əрекетке қатынасының ерекшеліктерінің талдауы, іс-
66
əрекетті жоғары жəне жеткілікті деңгейде орындауға адамды ынталандыратын себептерді ізденудің мəнді жағыболыптабылады.
Ф.И.Тейлордың зерттеулері негізінде пайда болған еңбек психологиясының пайда болуынан бастап еңбектегі міндеттерге адамда жағымды қатынас қалыптастырудың негіздері ретінде, алғаш рет еңбек мотивациясы қарастырылды [2]. Адамның кəсіби іс-əрекетке жағымды қатынасы адамды іс-əрекетке ынталандыратынкүштердің, оныңбелсенділігініңсебептерін талдауменбайланысты.
П.М. Якобсонныңкөрсетуібойынша, еңбекпроцесіне байланыстымотивтерəр түрлісипатта болады: еңбеккеқанағаттану, еңбекетуденрахаталу, шығармашылықтыжүзегеасыру. Автордыңайтуыбойынша, адамның мотивтер жиынтығына кəсібі іс-əрекетпен байланысты мотивтер жəне еңбек ұжымындағы адамдарменбайланыстықатынастар жатады[3].
С.М. Жақыповмотивацияныңіс-əрекеткебайланыстылығыніс-əрекеттегімақсаттыңпайдаболуымен байланыстырып қарастырады. Іс-əрекеттегі мақсаттың пайда болу мəселесі ішкі психологиялық өзара байланыстарға тəуелді болады. Осындай өзара байланыстың құрылымына мотивтердің пайда болуы, мағыналық жəне мақсаттың пайда болуы жатады. Осы үш процестің бірігуі өзіндік динамикалық жүйе құрайды. Бұл жүйенің жалпы формасын шкала ретінде көрсетуге болады. Оның бір жағында мақсаттың пайдаболуынабайланыстыпроцестер, алекіншіжағындамотивацияғабайланыстыпроцестерорналасады. Ал, осыжүйедегімағынаныңпайдаболуышкаланыңбіріншіжағынақарайөзінмақсаттыңпайдаболуына байланыстыпроцессретіндебайқатады, алекіншіжағынақараймотивацияныңпайдаболуынабайланысты процесс ретінде көрінеді [4]. Автор адамдардың бірігіп əрекет етуіндегі жалпы мотив түрін бөлді. Жалпы мотив іс-əрекеттің жалпы объектісінен жəне іс-əрекетке байланысты тұлғалардың мағыналық жүйесінің өзарасəйкестігіненбайқалады.
Адамның кəсіби іс-əрекетінің бейнесі кəсіби іс-əрекеттегі заттар мен құбылыстардың өзара байланысын анықтайтын жүйе ретінде көрінумен қатар, психологиялық, мағыналық жүйесімен де сипатталады. Бұлжүйекəсібиіс-əрекетпенадамныңқажеттіліктерінің, мүмкіндіктерінің, мотивтерініңбірбіріне сəйкестігін байқатады. Осыған байланысты адамның кəсіби іс-əрекет бейнесінің психологиялық мазмұны ретінде адамға қажетті заттардың мəн-мағынасы жəне осы заттардың жүйелі психологиялық сапасы. Заттардың сапасының бейнеленуі осы заттардың маңыздылығының бейнеленуіне қарағанда бірінші орында тұрады. Сондықтан адамның кəсіби іс-əрекетінің бейнесі адамның іс-əрекетінің мотивациясынанықтайды.
В.И. Ковалев, В.С.Магун, В.В. Богословский жəне А.В.Петровский мотивтерді нақты қажеттіліктерге байланыстырып қарастырады. Л.И.Божович жəне басқа ғалымдар мотивті ниетпен байланыстырып қарастырады. И.А.Васильев, М.Ш.Магомед-Эминов жəне т.б. мотивтерді тұлға қасиеттері, мінез ерекшеліктері ретінде қарастырғанды жөн көреді. Е.П.Ильин мотивті ерікті саналы əрекеттің алғашқы сатысыдеп, оныадамдысаналыəрекеткеынталандыратынкүрделіпсихологиялықинтегралдыққұрылым депбелгілейді[5].
В.И. Ковалев мотивтерді қажеттіліктердің жоғары бейнелеу формасында пайда болатын, тұлғаның қасиеті болатын, іс-əрекет пен мінез-құлқының саналы ынталары деп анықталады. Ғалымның пікірі бойынша, мотивтерқажеттіліктернегізіндепайдаболады, қалыптасадыжəнедамиды. Соныменқатар, олар жеке қарастырылады, қажеттілік мотивтер жиынтығын, олардыңкүшін жəне тұрақтылығын белгілемейді. Адамдардабір қажеттіліккебайланысты əртүрлімотивтерпайдаболуымүмкін.
Мотивацияның басқамаңыздымəселеніңбірі-оныңтұлғақасиетінебайланыстылығы. Əрбірадамның өзіндік мотивациясы мотивтердің санымен, құрылымымен, жүйесімен ерекшеленеді. Осыған байланысты мотивтерді топтастыру сұрағы бірінші орынға шығарады. В.И. Ковалевтің пікірі бойынша, тұлғаның мотивациялық аумағы əрбір адамда өзіндік ерекшелігімен, тұрақтылығымен сипаталады. Бұл сипаттама жеке мотивтердің жəне жалпы мотивацияның күшімен, өзіндік ерекшелігімен, өзгермелілігімен сипатталады. В.И. Ковалевмотивтердіəртүрлінегіздемелергесүйенеотырып, пайдаболуынабайланыстыəлеуметтік, ұжымдық жəне іс-əрекеттік деп бөледі. Іс-əрекеттің маңызды түрлеріне байланысты ‒ саясиқоғамдық, кəсіби, оқу-танымдық; пайда болу уақытына байланысты ‒ үнемі, ұзақ уақыт жəне қысқа мерзімді əсер етуші мотивтер. Əсер ету күшіне байланысты ‒ ерекше мотивацияны құрайтын ‒ күшті, орташа жəне іс-əрекетке аз əсерін тигізетін, бірақ оны ынталандыратын-əлсіз мотивтер. Тұрақтылық деңгейіне байланысты ‒ күшті, орташа жəне əлсіз тұрақты мотивтер. Адам мінез-құлқында мотивтердің бейнелуіне байланысты-өзекті немесе реалдық жəне потенциалдық мотивтер (тұлғада қалыптасқан, бірақ дəлқазіргіуақыттабайқалмайтын). Осымотивтертоптарыныңерекшелігі, В.И. Ковалевтіңпікірібойынша, тұлғаныңмотивациялықаумағынсипаттайды.
Мотивтердің бұл топтарының əр түрлілігі тұлғаның мотивациялық аумағын айқындайды. Сонымен қатар, бірінші үш топ оның құрылымдық мінездемесін, ал соңғы төртеуі динамикалық мінездемесін байқатады.
Мотивтердің нығаюы мен дамуына, оның тұрақтылығының жоғарылауына көптеген факторлар əсер етеді: қоғамөмірі, қоғамдыққатынастар, тұлғаныбірмақсатқанегіздептəрбиелеу, идеялықсенімдер, саяси
67
сана, еңбекқорлықтың қалыптасуы, іс-əрекеттің жүйелілік тиімділігі, оның нəтижелі ұйымдастырылуы, ұжымныңəсеріжəнет.б.
М.Ш. Магомед-Эминов мотивацияны іс-əрекетті ұйымдастырып басқаратын, ішкі жəне сыртқы ынталарды бір мотивациялық ынтаға біріктіретін, іс-əрекетке байланысты белгілі мінез-құлықты ыңғалайтынадамағзасыныңпсихикалықреттелуінің бір түріретіңдеқарастырады. Оныңдəлелібойынша белсенділіктің нақты формалары жəне іс-əрекеттің түрлері ерекше психикалық жүйемен мотивациямен реттеледі. Бұл күрделі, функционалдық жүйенің негізгі функциясы ‒ мотивті жүзеге асыруға бағытталған тұлғаның мінез-құлқы мен іс-əрекетін реттеу. Сол сияқты, жетістікке жету мотивациясы ‒ бұл "жетістікке жету мотивінжүзегеасыруғамүмкіншілігібаріс-əрекеттіңпсихикалықреттелуі".
Кəсіби мотивацияның мазмұндық-динамикалық қасиетін қарастыра отырып, кəсіби маңызы бар мотивациялықфакторлардыерекшелеп, кəсібимотивацияныңдинаикасынталдау қажет.
Нақты мотивациялық процеске қатысушы жəне адамның шешім қабылдауын айқындайтын психологиялықфакторлардымотиваторлар депатайды.
Əрекетпенқимылдыңнегізінтүсіндірукезіндеқабылданғаншешімніңаргументінеайналады. Тұлғаның мотивациясынаықпал ететінфакторларғабайланыстыбірнешекөзқарас бар. Мысалға Э.А.
УткинменА.И. Кочетковақолдаушыжəнемотивациялаушы3 факторлардыерекшелепкөрсетеді. Қолдаушыфакторлар: ақша, шарт, жұмысқаарналғанқұрал-сайман, қауіпсіздікпенсенімділік. Мотивациялаушы факторлар: мойындау, сенім, жетістіктер, жауапкершілік жəне қабілет. Егер екі
фактор топтары да жоқ болса жұмыс істеу мүмкін болмайды; тек қолдаушы факторлар болған жағдайда – жұмысқа деген қанағаттылық өте төмен; тек моивациялаушы факторлар болған жағдайда: жұмысшы өз жұмысын жақсы көреді, бірақ жұмыс істеуге мүмкіндік жоқ; екі факторлара орын алған жағдайда жұмыс жоғарыдеңгейдегілəззат.
А.К. Маркованың ойынша, кəсіби мотивацияның нəтижелі орыналуына екі фактор əсер етеді: кəсіби іс-əрекеттіңоперационалдысферасыжəнекəсіби мотивация.
Кəсіби іс-əрекеттің операционалды сферасы – қалыптасқан мотивтерді жзеге асыру үшін адамның қолданатын жəне адамның салатын (кəсіби қабілеті, кəсіби санасы, кəсіби ойлауы жəне кəсіби шығармашылығы)
Кəсіби мотивация адамда іс-əрекетке деген даярлық қалыптастырады, оның барысында оған деген қызығушылық тудырады, адамның шын мəнісінде не үшін əрекеттенетіні мен нені қалайтынын ашады. Сонымен қатар, кəсіби қалауына байланысты кəсіби тағдырды қамтиды. Кəсіби іс-əрекет мотивтерінің негізінде кəсіби еңбек пен құндылық бағдарлауға деген қажеттілік жатады. Нəтижелі кəсіби іс-əрекет үшін жетістік мотивациясы аса маңызды. Адамның кəсіби құрылымы кəсіби асымдылық, мотив, мақсат жəне мағынаны қамтиды. Алайда, мотивациялық факторлардың көптігі мен əрқилылығынан оңтайлы мотивацияны табу мүмкін емес, бірақ, адамның өмірінің барлық қырындағы мінез-құлық мотивациясына жеткілікті мəн бермеу тек жеке адамдардың ғана емес сонымен қатар, тұтастай ұйымдардыңдасəтсіздігінеəкеліпсоғады
Керісінше, неге адам басқаша емес, дəл осылай əрекет етті деген сұрақты өзіне үнемі қоя отыра, көптеген жетістіктерге жетуге болады. Еңбекті стимулдау əдістерінің тұрғысынан қарасақ, жоғарыда аталып өткен қиындықтарды жеңу үшін төмендегідей еңбек іс-əрекетінің мотивациялары қолданылуы мүмкін.
Жоғарыда қарастырылған еңбек мотивациясына байланысты əр түрлі бағыттағы шетел теорияларындағы моделдерге қарамастан, қызметкердің саналы мотивациялық аумағына көңіл бөлінеді, сондықтан, бұл психологиядағы когнитивтік бағытқа көңіл аудартады. Теориялар қызметкерлердің ісəрекет тиімділігін жоғарылатуға байланысты білімдеріне аса назар аударады, яғни еңбектің пəн аумағын қарастырады. Барлық теориялар адамдардың өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі жоғарылату, адамдармен бірігуге талпыну сияқты ерекшеліктерге негізделіп құрылған. Бұл теорияларда тұлғаның қызмет етуінің психологиялық мотивациялық жүйелері байқалады, бірақ, авторлар анықталған механизмдерді жалғыз дұрысжолғажатқызады. Тұлғақажеттіліктерініңролін, адамөміріндегііс-əрекеттіңмаңыздылығын, eңбек іс-əрекетіндегі қоғамдық-экономикалық қатынастарды толық түсінбегенше еңбек мотивациясының толық теориясынқұру мүмкінемес.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1ЛеонтьевА.Н. Избранныепсихологическиепроизведения// Соч.: Т2 . ‒М.: Педагогика, 1983. ‒Т. 2.‒С. 162-210.
2ХекхаузенХ. Мотивацияидеятельность// Соч.: В2 т. ‒М.: Педагогика, 1986. ‒Т.1.‒С. 112-170.
3КарибаеваГ.М. Кəсібиіс-əрекеттіңмотивациялыққұрылымыныңерекшеліктері: психол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2003. – 25 б.
4ДжакуповС.М. Психологияпознавательнойдеятельности. ‒Алма-Ата, 1992. ‒С.123-136.
5ВасильевИ.А., Магомед-ЭминовМ.Ш. Мотивацияиконтрользадействием. ‒М.: Изд-воМГУ, 1991. ‒С. 22-37.
68
ВЗАИМОСВЯЗЬОСОБЕННОСТЕЙХАРАКТЕРАИ АДАПТАЦИИ СТУДЕНТОВПЕРВОГОКУРСАКОБУЧЕНИЮВВУЗЕ
Жунусова Д.
(4 курс, психология) подруководствомСадыковойА.Т.
КазНУимениаль-Фараби, Aynur.sadykova@mail.ru
Впсихологии и педагогике и в других науках накопилось большое количество работ по проблемам адаптации студентов. Проблема адаптации студентов к обучению в вузе традиционно является одной из самых актуальных проблем высшего образования. На современном этапе в связи с происходящими изменениями в системе высшего образования, в частности в связи с переходом на компетентностный подход к обучению, проблема адаптации студентов первого курса к обучению в вузе приобретает особую важность и актуальность. Если при традиционной системе образования главная цель была дать студентам знания, то теперь задачей профессионального образования становиться формирование способностей решать задачи разной сложности, и способности использовать знания. В связи с этим меняется формы и методы и сама организация обучения в вузе. Например, сейчас возрастает роль самостоятельной работы студентов и т.д. В этих условиях, чем быстрее и легче студент приспособится к новым требованиям вузовскогообразования, темэффективнеебудетразвиватьсямолодойчеловеквбудущем.
Внастоящее время проблему адаптации первокурсников к обучению в вузе изучают многие ученые. Общие вопросы адаптации первокурсников рассматривались в работах А.Я. Варламова, В.Н. Бородулина, В.М. Кузьминой, В.В. Емельянов, А.Г. Смирнова, К.Г. Созаев [1] и др. Большое внимание профессиональной адаптации уделяется в работах Э.Ф. Зеера, Е.А. Ковалева, Е.В. Ткаченко. А.В. Сычева
[2]и др. Проблемы социально-психологической адаптации студентов в условиях вуза отразили в своих исследованиях Т.Н. Афонина , М.В. Буланова-Топоркова, И.А. Васильев, С.А. Гапонова, Л.К. Гришанов, В.П. Кондрашева, Л.Ю. Монахова, А.В. Петровский, Л.Д. Столяренко, В.И. Уварова[3] идр.
Воснове адаптации личности как динамического явления лежат противоречия между требованиями, предъявляемыми условиями новой среды, и готовностью личности к ним на основе предшествующего опыта. Разрешение этих противоречий путем перестройки деятельности и поведения личности, а также регулирующего влияния объективных факторов на процесс взаимодействия личности и среды, обуславливает динамику процесса адаптации, показателями которой выступают качественные изменения в структуре личности и моделях еѐ поведения в новой ситуации. [4]. В процессе адаптации человека к новым условиям среды, задействованы все ресурсы человека. Важную роль в адаптации студентов к обученияю в вузе играют психологические ресурсы человека к которым можно отнести личностные особенности.
Одним из важных элементов структуры личности является характер. Во взаимодействии личности и среды могут проявиться некоторые акцентуированные черты характера. «Акцентуации характера – это различные не ставшие патологией, выраженные особенности характера». По мнению известного немецкого психиатра К. Леонгарда у 20 – 50 % людей некоторые черты характера столь заостренны (акцентуированные), что это при определенных обстоятельствах приводит к конфликтам и нервным срывам. Среди девушек и юношей акцентуация характера встречается у 50 – 80% имеют ту или иную акцентуацию[5].
Такие акцентуации, не будучи сами по себе патологическими, тем не менее, повышают возможность психических травм и отклонений от норм поведения, в конечном счете, снижают социальнопсихологическую адаптацию. Актуальным и практически значимым является, вопрос как именно влияют, акцентуациихарактера(выраженныеособенностихарактера) насоциально‒психологическуюадаптацию молодежи. Знание особенностей характера и различных параметров социально-психологической адаптации сможет позволить наиболее полно раскрыть проблему характера в аспекте его влияния на поведение личности в социуме. Кроме того, бесспорна важность проблемы социально – психологической адаптации личности, постоянно меняющеюся условиях жизни современного человека, приводит к необходимостиразнообразного изученияэтойпроблемы.
Цель исследования: Выявить влияние особенностей характера на социально – психологическую адаптациюстудентовпервогокурсакобучению ввузе.
Объектомисследования: являетсясоциально‒психологическаяадаптациястудентовпервогокурса. Предмет исследования: является особенности социально-психологической адаптации в зависимости
оттипаакцентуациихарактера.
Задачиисследования:
69
1.Проанализировать теоретические подходы к проблеме характера и социально-психологической адаптации.
2.Подбор методик, позволяющих изучить социально-психологическую адаптацию и акцентуации характера.
3.Проведение эмпирическогоисследования.
4.Анализиинтерпретацияполученныхрезультатов.
Гипотеза – акцентуированные черты характера снижают показатели социально – психологической адаптации.
Методыисследования:
1.Методикадиагностикисоциально-психологическойадаптацииК. РоджерсаиР. Даймонда.
2.Тест– опросникШмишека
3.МетодикаН.Н. Мельниковой«Адаптивныестратегииповедения»
Опытно‒ экспериментальной базой исследования служили 45 студентов разных специальностей университетаUIB иКазНУ
Анализполученныхданных
На первом этапе было проведено диагностическое обследование с помощью теста ‒ опросник Шмишека который выявляет акцентуированные черты характера. Всего протестировано 45 студентов разных факультетов. Из них было выявлено 30 испытуемых с ярко выраженными акцентуациями (смешанными акцентуациями). Наиболеечасто встречаютсяследующиевидыакцентуаций: циклотимный (у 24-х – 80%), эмотивный (у 19-ти ‒ 63%), экзальтированный (у18-ти – 60%), тревожный (у 17 – 56%), гипертимный (у 17-ти ‒ 56%), возбудимый (у 14-ти 46%), застревающий (у 12-ти 40%), демонстративный (у 12-ти 40%) тип акцентуации. По педантичному типу акцентуации имеется 1 показатель, и совершенно отсутствуютпоказателипо дистимному типу акцентуации.
Такимобразом, из45 человек30 имеют ту илииную, чащевсего смешанную акцентуацию характера. Этосоставляет67 % испытуемых. Полученныйрезультатсоотноситсяссовременнымиданными, согласно которымот50 до80 % девушекиюной, имеюттуилиинуюакцентуациюхарактера.[5] Поэтомумыможем с уверенностью сказать, что действительно проблема акцентуированных черт характера актуальна. В основном выявляются акцентуации характера такие как (циклотимный, эмотивный, экзальтированный). Эти акцентуации объединяет общая характеристика. Эмотивный тип родственен экзальтированному им свойственны эмоциональность, чувственность, тревожность, болтливость, глубокие реакции в области тонких чувств. Для циклотимного типа характерны частые периодические смены настроения а также зависимостьотвнешнихсобытийт.ерадостныесобытиявызываютужаждудеятельности, говорливостьи т. д; печальные – подавленность замедленность реакции и мышления, выше перечисленные акцентуации можнообозначитькакэмоционально-чувствительныйтип. Яркаявыраженностьэтихакцентуаций, какнам кажется, обусловленовозрастнымиособенностямиюношескоговозраста.
На втором этапе на основе теста – опросника Шмишека было выделено две группы, первая группа с акцентуациями характера, вторая без акцентуаций характера это позволит нам выявить влияние акцентуаций характера на социально ‒ психологическую адаптацию студентов первого курса. Исследование социально – психологической адаптации проводилось с помощью методики социально – психологическая адаптация К. Роджерса и Р. Даймонда. (СПА). Цель проведения данной методики выявляетстепеньадаптивности– дезадаптированностивсистемемежличностныхотношений.
Показатели «адаптации» испытуемых первой группы с акцентуациями характера значительно ниже соответствует 60-ти баллам, которые трактуются как низкие согласно интерпретации приводимой в методике, данная группа характеризуется низкими показателями по следующим шкалам самопринятию, принятию других. Перваягруппапоказала высокиепоказатели по шкале «Стремление кдоминированию» (что возможно свидетельствует на наш взгляд, о том, что этой группе свойственно подавлять другого человека, чувствоватьпревосходствонадним, отсутствуетсклонностькподчинению).
Вторая группа характеризуется более высокими показателями «адаптации» ‒ 80 баллов, наибольшие различия по двум группам выявлены по следующим шкалам: «адаптация», «самопринятие», «принятие других», «интернальность», «стремление к доминированию». Здесь можно предположить о том что, студенты второй группы положительно оценивают себя, более дружелюбны, ожидают позитивного отношения к себе окружающих, т.е. склонны воспринимать себя и окружающих более позитивно. Первая группахарактеризуетсянизкимуровнемсамопринятия, низкимуровнем, принятиядругих.
Таким образом мы первой группе дали название «дезадаптивные» (группа с низким показателями адаптации), второй«адаптивные» (свысокими показателямиадаптации).
Для подтверждения надежности результатов и определения различий между двумя группами первая (с акцентуациями), вторая (без акцентуаций) нами использовался метод Манна-Уитни. По показателям А ‒ «адаптация»(U=0,14) и D «Стремление к домированию»(U=0,32) обнаружены значимые различия. Первая группа с акцентуациями показали низкие результаты адаптации и высокие результаты по шкале
70