81

Рисунок1. Активностьнервныхцентровиэмоциональнойсферымальчика, страдающегоаутизмом докоррекционныхмероприятий

На рисунке 1 мы видим, что у ребенка, Асета, страдающего аутизмом практически отсутствует активностьнервныхцентровисущественноеснижениеактивностиэмоциональнойсферы.

Результаты использования диагностического метода ГРВ-биоэлектрографии, после проведенных реабилитационных мероприятий пациенту Асету, с диагнозом аутизм, доктором альтернативноймедициныМаульТатьяны.

После первого этапа коррекционных мероприятий, проведенных пациенту Асету с диагнозом аутизм, была сделана диагностика ГРВ, которая зафиксировала существенные изменения в эмоциональной сфере. Открытие эмоциональной активности началось в сторону близкого окружения. Также, появилась потребностьвактивнойдеятельности, связаннойсродными.

После второго этапа реабилитации пациента Асета видно, что изменения в эмоциональной сфере поменяли вектор внимания с близкого окружения во внешний мир. Фиксируется потребность в активном действии и эмоциональный интерес в сторону социума. После третьего этапа реабилитации, у Асета возрасла потребность в активизации деятельности во внешнем мире. На этом этапе видно включение сознания, интереск социуму, но втоже времяотмечаются субъективныеопасения инеудовлетворенность вчувствебезопасностивнешнегомира.

После четвертого этапа реабилитации на рисунке 2 отмечается у Асета сохранение эмоциональной заинтересованностивотношениисоциума, сохраняютсяпопыткидеятельнойактивностивовнешнеммире. В тоже время возрастает потребность в поддержке и понимании близкого окружения, в первую очередь родителей.

ГРВ-биоэлектрография является эффективным методом для диагностики пациентов с диагнозом аутизм, а также эффективным инструментом для мониторинга состояния пациентов до и после коррекционных мероприятий. Проведя анализ ранее полученного опыта ПБР детей с диагнозом РАС мы пришликследующемузаключению: дляполучениябыстрогоиэффективногорезультатанужнопривести в порядок среду обитания пациента – биоплазму семьи. Привести в равновесие ПСИ, ГЕРМА и СОМА энергии. Наладитьмониторингпсибиоплазмыкакребенкатакичленовсемьи.

101

Такимобразом, ГРВ-биоэлектрография являетсяэффективнымметодомдлядиагностикипациентовс диагнозом аутизм, а также эффективным инструментом для мониторинга состояния пациентов до и после коррекционн

Списокиспользованнойлитературы:

1.Инюшин В.М Элементы теории психологического поля Учебное пособив содержит материалы, которые помогут создать теорию биологического поля. Рассматриваются дискуссионные вопросы биологической термодинамики применительно к идеям биополя

2.ИнюшинВ.Мие: Горизонтыбионики(УБсВ)

3.ИльинЕ.П. : Психофизиологиясостоянийчеловека.

4.ИзардК. Название: Психологияэмоций.

5.Психология и психотерапия семьи Э. Эйдемиллер, В. Юстицкис КНИГИ ПО ПСИХОЛОГИИ ОБЩАЯ ПСИХОЛОГИЯ 4.000 11 26 Издательство: «Питер» 2008 г. ISBN: 978-5-91180-838-9 Серия: Мастера психологии Четвертое издание монографии (предыдущиевышлив1990, 1999, 2001 гг.) переработаноидополнено.

6.Аналитико-системнаясемейнаяпсихотерапияпришизофренииЭ. Г. Эйдемиллер, С. Э. МедведевПСИХИАТРИЯ3.500 2 2

Издательство: «Речь» 2012 г. ISBN: 978-5-9268-1179-4

ПСИХИКАЛЫҚДАМУЫТЕЖЕЛГЕНБАЛАЛАРҒАЕРТЕГІТЕРАПИЯСЫН ҚОЛДАНУДЫҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚМƏСЕЛЕЛЕРІ

МазанбековаМ.Е.

ОрынгалиеваШ.Ожетекшілігімен Қазақинновациялықгуманитарлық-заңуниверситеті e-mail: mika_98.14@mail.ru

Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеттеріне: білім бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау жəне адамның шығармашылық, рухани жəне дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басыныңдамуыүшінжағдайжасау арқылыпарасаттыбайыту» депатапкөрсеткенболатын.

Осығанбайланыстықоғамалдындаоқушыныңжекебасынүйлесімдідамытуғабағытталғанміндеттер қойылып отыр. Еліміздің əрбір болашақ азаматын жан-жақты тəрбиелеп, білім беру арқылы дамыту ең жауапты іс. Жалпы орта білім беретін мектепте үлгерімі төмен балалар тобында психикалық дамуы тежелген (ПДТ) балалар кездеседі. Психикалық дамудың тежелуі – бұл баланың интеллектуалды қабілетінің жасына сəйкес келмеуі. Баланың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себептері түрлі болуы мүмкін. Психикалық дамуының тежелуінің негізгі бұзылыстары интеллектуалды деңгейі көбіне таным процестері: зейіні, логикалық есте сақтауы, ойлауы, кеңістікті бағдарлауы төмен болып келеді. Бұл балалар өзінің құрдастарынан кеш жүріп, кешсөйлейді. Олардыңсалмағы аз, бойыкіші, көп сөйлемейтін, əлжуаз, тезшаршап, көпауырады.

Психикалық дамудың тежелуі – ерте жас кезеңдеріндегі танымдық жəне эмоционалдық аймақтың қалыптасу жылдамдығының баяулауы. «Тежелу» ұғымы уақытша (психикалық дамудың жасына сай келмеуі) жəнеарттақалудыңуақытшасипаттамасы. Бұлбалалықкезеңдепсихикалықарттақалушылықтан гөрі, психикалық дамуында тежелуі темпі жиі кездеседі. Психикалық дамуында тежелуі (ПДТ) көбінесе мектепке дейінгі жасты аякталғанда балаларда көрінеді немесе мектепке барғанда психикалық дамуынды тежелуібайқалады.

К.С.Лeбединскийдің зерттеулері негізінде, психикалық тежелу процесінің пайда болуы – тежелудің түрлі формасына қатысты екендігін білдіреді [1]. Психикалық дамудың тежелуі дизонтогенездің жекелік жағдайы ретінде қарастырылады жəне психологтар мен психиатрлардың жұмыстарының түрлі классификациясы ретінде бөлінеді. Бұл түсініктерде «онтогенездің түрлі формаларының бұзылуы, босанғаннан кейінгі кезеңдерді қоса отырып, ерте басымдылығымен, даму уақытының шектелуімен, морфологиялықжүйеніңжетілмеу кезін» меңзейді.

Г.Е.Сухарева этиопатогенетикалық принциптерді негізге ала отырып, «психикалық дамудағы тежелу темпі» баладағы интеллектуалды əрекеті бұзылуының формаларын ажырата көрсетеді. Сонымен қатар, «интеллектуалдыіс-əрекеттіңбұзылуформасынпатологиялықмінез-құлық, тəрбиеменқоршағанортаның жағымсыз жағдайларымен байланысты интеллектуалды бұзылу, соматикалық аурулар, ұзақ астеникалық қалыпта интеллектуалды бұзылу; инфантелизмнің бұзылуы, есту, көру, сөйлеу дефектісіне байланысты екіншілік интеллектуалды жетіспеушілік жəне жоғары жүйке жүйесіндегі бұзылыстарда көрінетін функционалды-динамикалықинтеллектуалдыбұзылу» депкөрсеткен[2].

В.И.Лубовскаяның жетекшілігімен жүргізілген психологиялық-педагогикалық зерттеулерінде, балаларда тұрақты зейін, фонематикалық естудің жеткілікті дамымауы, көру жəне тактильді қабылдау,

102

оптикалық-кеңістіксинтезі, сөйлеудіңмоторлыжəнесенсорлыжағы, ұзақжəнеқысқамерзімдіестесақтау, көрнекі-моторлы үйлестіру, қозғалыс пен іс-əрекеттерді автоматтандыру. Кей кезде кеңістікте «оң мен солды», жазудаолқылықтыңпайдаболуы, ұқсасграфиктердідұрысажыраалмаудағықиыншылықтардеп түсіндірілген[3].

Практикалықпсихологиядакоррекциялықжұмыстағынегізгіəдістердіңбірі– ертегітерапиясыболып табылады. Жалпыертегіжанрыбалаларменпсихологиялықжұмыстаөтетанымалжəнеқолданбалы. Ертегі халықтың даналығын, ұлттық мінездің ерекшеліктерін, жалпыадамзаттық құндылықтар мен идеяларды өзіне сіңіріп, оны сақтайды. Ертегі – сиқырлы жəне фантастикалық күштердің қатыстырылуымен ойдан шығарылатынадамдарменоқиғалартуралыбаяндалатын, əдеттехалықтық-поэтикалық шығарма.

Егер ертегілерді педагогикалық-психологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, мұның балаларға танымдық əсері жоғары. Халық ертегілерінің таңдаулы үлгілері ғасырлар бойы жасалған халық шығармашылығы болғандықтан оның ішінен көркем тіл де, терең ой да, тамаша үздік кейіпкерлер де табылады. Оның осы сияқты аса жоғары идеялық көркем қасиетін балалардың санасына жеткізу үшін бұлардың да өзіне лайық оқып үйрену жолдары əдіс амалдары бар, мысалы ертегілерді алатын болсақ, ол ел аузында ғасырлар бойы сақталып айтылып əңгімеленіп келеді. Ал осы ертегілер арқылы бала айналасындағыөмірді, адамдардыкеңіректаныпұстанымдылыққаеңбексүйгіштіккеиеболады.

Ертегібалаойындасақталуүшінтүрліжолдар арқылыжүргізугеболады;

1.Ертегі оқу. Мұнда сол ертегі кейіпкерлерінің бейнесіне еніп соның көңіл-күйін образ арқылы бейнелепберу.

2.Пантомимаойыны. Ешқандайсөзайтпайсолкейіпкердіңқимылдарынкөрсету.

3.Суретпен жұмыс. Əр түрлі жəндіктер бейнеленген суреттер немесе бір ертегідегі барлық қимылдарды суреттер арқылы көрсету. Баланың табиғат туралы білімдерін кеңейтіп табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімдерін оятып, қамқорлыққа алуға тəрбиелеу. Сабақта үнтаспа, бейнетаспа суреттер көрнекілікті пайдалану əңгімелесу, түсіндіру. Табиғаттың əсемдігін көріп сезіне білу балалардың өмір тəжірибесінбайытып, олардыңэстетикалықталғамындамытады. Туғанжергедегеныстықсүйіспеншілігін күшейтеді. Жер ‒ ана.туған жер, атамекен сөздері түрінде көп айтылады. Бастауыш мектеп жасында балдырғандар шын мағынасындағы оқырмандар емес, олар тек тындаушылар, көрушілер ғана. Оларға арналған шығармалар қысқа да ықшам жазылған суретті кітапшалар түрінде беріледі. Бұл жастағы балаларға арналған əдебиет жанры жағынан көбіне жеңіл сюжетке құрылған шағын шығармалар, хайуанаттар жайында жазылған əңгімелер белгілі оқиға не ойын түрлеріне құрылған өлеңдер, ертегілер болып келеді. Бұл жастағы балдырғандарға арналған шығармалардың тақырыбы көбінесе табиғат əлемінен, өзін қоршаған күнде көріп жүрген оқиғалардан алу керек. Тілі жеңіл, сөзі ойнақы болып келеді. Психикалықдамуындатежелуібарбалаларғадатүсініктілігіменерекшеленеді. Олбіріншіден, балалардың психологиясыназерттеужасағанда, олардыңойлаутүсінуқаблетініңсуреттеліпотырғаноқиғаныңкөркем образдың нақтылығын, дəлдігін өз өмірінің айналасынан алуды қажет етеді, екіншіден, əңгімеленіп отырғаноқиғаныңбарысындамерзіміболуышарт. Себебі, баланыңішкідүниесінеой-санасынабірденəсер ететінкүштідемағыналыбейнелералаотырып, өмірдіңжақсыболашағынақанағатандырып, шарықтатып отыру қажеттігікөрінісбереді[5].

Өмірдің заңдары мен құбылыстары туралы білімді адам ең алдымен ертегілерден, аңыздардан, батырлар жырынан, мифтерден алатыны белгілі. Психологтар осы жанрлардағы əрбір кейіпкер белгілі бір адамды, нақты айтқанда, адам өзі ойнай алатын немесе тіпті өзінің өмірлік сценариінің негізіне алатын белгілі бір рөлді суреттей алады деп есептейді. Бірақ метафораларға салынған хабарлар нақты сипатқа ие емес. Хабарлардың мұндай формасы оқырманның немесе тыңдаушының өз пайымдауын тудырады, бірқатар сұрақтар қалыптастырады. Бұл сұрақтарға жауап іздеу тұлғаның дамуын іске асырады. Осылай, ертегініңкөмегіменадамгершілік тəрбиесініңмəселелерітуындайды.

Педагог-психологтарбалалардыңөзін-өзітануынқалыптастыру, шығармашылыққабілеттеріндамыту, санасын кеңейту, айналадағы дүниемен өзара əрекетін жетілдіру арқылы олардың бойларына рухани құндылықтарды сіңіру мақсатын көздейтіндіктен, ертегілердің психодиагностикалық, психологиялық түзету жəне емдеу мүмкіндіктері ашыла бермейді. Сондықтан мектеп психологтары өзінің негізіне ертегілерді ғана емес, аңыздарды, метафораларды, тəмсілдерді де қамтитын ертегі терапияны өз жұмыстарында маңызды құрал ретінде жан-жақты, тиімді қолдана білулері керек. Психологиялық құрал ретіндегі ертегі терапиясының негізгі мақсаты түрлі жастағы балаларға өзін-өзі тану процесінде тұлғалық шығармашылық əлеуетін ашуына, сондай-ақ өзін-өзі талдау дағдысын дамытуға көмектесу болып табылады. Сонымен қатар, ертегілер əрқашан, барлық ұрпақтарда өзінің тыңдармандарының немесе оқырмандарының өзімен өзінің кездесу құралы болып келеді. Өйткені, ертегінің негізіндегі метафора тек шынайы дүниенің ғана емес, бірінші кезекте – оның өзінің, жасырын, əлі ұғынылмаған ішкі дүниесінің де «ғажайыпайнасы» ретіндекөрінеді. Бұлтуралы К.Г.Юнгпеноның ізбасарларыкөпретжазғанболатын.

Бұл бағыт Ресей практикалық психологиясында аса танымалдыққа ие. Ертегі терапиясын зерттеп, өз жұмыс тəжірибелерінде пайдаланып жүрген ресейлік ғалымдар мен зерттеушілер Т.Д.Зинкевич-

103

Евстигнеева, И.В.Вачков, Н.В.Вологодина, А.Х.Попова [6] жəне т.б. Қазақстандағы психология ғылымындабұлбағыттазерттеулерМ.В.Коляева, Э.В.Исхаковаеңбектеріненкөругеболады[7]. Сондада, балалармен қазақ тіліндегі ертегі терапиясын пайдаланып түзету, дамыту жəне терапиялық жұмыстар жүргізу тəжірибесімүлдем жеткіліксіз.

Ертегітерапия практикалық психологияның бағыты ретінде өзге тұрғылармен салыстырғанда шеңберініңкеңдігіментартымды. Оныңжасшекарасыжоқ: əрбіржаскезеңіндеөзініңертегісі, мифі, аңызы менмысалы, өлеңі, нақылдарыт.б. болады.

Онда «қалыпты жəне ауытқи даму» шкаласы бойынша шектеу де жоқ. Ертегі терапия «қалыпты» дамыған адамдармен де, «балама дамудағы» адамдармен де «жұмыс жасайды». Ертегі терапия сан алуан мəселелерді‒оқудағықиындықтарданбастап, өткірөмірлікдағдарыстарғадейінгімəселелердішешуүшін пайдаланылады.

Бүгінгі ертегі терапия «үшқырлы». Ол диагностикалық «қырға» (адамды зерттеу үшін проективті əдістемелер), ықпал етуші жəне алдын алу (дамытушы) «қырларына» ие. Демек, біріншіден, ертегіні кез келген тілі шыққан балалармен жұмыста диагностикалық құрал ретінде қолдануға болады. Бұл үшін «Ертегі» тесттеріжасалған.

Онда балаларға аяқталмаған ертегі ұсынылады. Оны балалар аяқтауы керек. Бала өзін басты кейіпкермен сəйкестендіреді жəне өзінің эмоциялық реакцияларын көрсетеді. Тесті жүргізуде жайлы, тілектестікжағдайжасауыкерек. Егербалаөзісізгеертегіайтыпберудіөтінсеөтежақсыболады. Бұлтестті жүргізетін психолог немесе педагог байсалдылық пен шыдамдылық танытып, баланы жауап беруге асықтырмауы, оның жауабын нақтылауға да асықпауы керек; сондай-ақ бір ертегіден екіншісіне асығыс ауыспағаныабзал[8].

Егербалаертегінітыңдайотырып, мазасыздықнемесеартықəсерленгіштіктанытса(үрейлену, шектен тыс қобалжу т.б.), баяндауды тоқтатып, оған кешірек немесе басқа жолы оралу керек. Сондай-ақ бала немқұрайдылық, жаңғалақтықнемесезейінсіздіктанытсададəлосылайжасау керек.

Баланыңəңгіменітоқтатудыөтіну, əңгімелеушініңсөзінбөлугетырысу, оқиғаныңсоңынəдеттентыс, күтпеген жағдаяттармен аяқтауды ұсыну; асығыс жəне шапшаң жауаптар, дауыс ырғағының өзгеруі, бетəлпетіндетолқудыңболуы(шектентысқызарунемесебозару, терлеу, қолмен, аяқпенжəйлаптықырлату); сұраққа жауап беруден бас тарту; табанды түрде ертегідегі оқиғаның алдына түсіп кету тілегінің пайда болуы немесе ертегіні басынан бастап айтуды қалау сияқты реакциялары мен мінез-құлқының ерекшеліктері‒ мұныңбəрі, оныңтесткереакциясындағыауытқушылықбелгілер болыптабылады.

Психологиялық ықпал ету ертегінің бес түрінің көмегімен іске асады. Олар: көркем ертегілер, дидактикалық ертегілер, психокоррекциялық (психиканы түзету) ертегілер, психотерапевтік ертегілер жəне медитативтік ертегілер. Əрбір жағдаятқа лайықты ертегілер іріктеледі немесе арнайы ойдан құрастырылады. Түрлі ертегілер клиентке түрлі «дəмдеуіштермен» «ұсынылады»: ертегіні талдау, əңгімелеу, ойдан құрастыру, қуыршақтар дайындау, сахналастыру, сурет салу, медитация жасау жəне т.б. [6]

Ертегі терапиясы ‒ əдіс, жекелік интеграция арналған ертегі формасында қолданылады, шығармашылық қабілеттерін дамытуға, қоршаған ортамен тығыз байланыс. Ертегіге шет елдің танымал жəне отандық психологтар: Э.Фрамм, Э.Берн, Э.Гарднер, А.Менегеттл, М.Осорина, Е.Лисина, Е.Петрова, А.Азовцева – Евстигнеева. Ертегілердің мəтіндері балалардың интенсивті эмоционалдығы на тікелей бағытталған. Ертегі үлгілері психикалық деңгейде: сана деңгейіне, коммуникациялық қабілеттердің маңыздылығында. Негізінде ол түзету жұмыстарында маңызды болып келеді, эмоционалды жағдайдағы қарым– қатынастыңэффективтіжағдайларынорнату [4].

Т.Д.Зинкевич–Евстичнеева мынадайжүйені ұсынды, ол «ертегі терапевтік түзету» баланың жекелігін мықты жақтарымен таныстыру үрдісі, сананың кеңеюі жəне баланың тəртібі, əртүрлі жағдайлардан оптималдыжоліздеу, табуүрдісі жəнетəсілдікжұмыстаертегіменбайланыстыру.

Автордың өңдеуіне сай ертегі терапия курсы əртүрлі қабылдау жəне жұмыс формалары əртүрлі шығармашылық ойлауды дамытуға, елес, зейін жəне ес, қозғалысты координациялау, позитивтік коммуникацияжəнеадекваттыөқзіндікбаға. Ертегініанализдеуге, ойданшығаруға, көшіруге, əңгімелеуге, суреттеуге, драмалықдеңгейдеайтуғаболады[9].

Ертегі терапиясы – бұл мəн-мағынаны іздестіру, əлем жəне ондағы өзара қарым-қатынастың жүйесі жайлыбілімдердіталдауүрдісі. Шынмəнінде, ертегінітүрліжағынан, əртүрлідеңгейдеқарастырабастасақ, ғажайып оқиғалар өмірлік үрдістердің динамикасы жайлы ақпараттардан тұратыны анықталады. Ертегілерденадамзатмəселесініңжəнеолардышешудіңбейнеліктəсілдерініңтолықтізімінтабуғаболады. Балалық шақта ертегілерді тыңдай отырып, адам өзінің бейсанасында символикалық «өмірлік жағдайлардың банкін» жинақтайды.

Барлық оқу іс-əрекетінде ертегілерді қолдану арқылы негізгі педагогикалық дəстүр пəнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Ертегінің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегініалсақта, олбелгілібірсюжеткеқұрылады, оқиғаныңжелісініңбасталуы, аяқталуы, өзіндікшешімі

104

болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене түседі. Əсіресе адам өміріне байланысты іс ‒ əрекет өткір сықақ ‒ мысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мəз етеді. Бала жағымсыз кейіпкердің жексұрын əрекетіненбойтартыпжақсылыққа құмартады. Ертегінің əр жақтысырынқызықты, тартымды, баласанасыналайықтайжеткізуайтушыныңшынайышеберлігінетікелейбайланысты. Бақшадаертегіоқу, сабақтажəнесабақтантысуақыттардаөтіледі. Оқужұмысыбаланыңжасерекшелігінеорайжоспарланады. Сəбилер тобында ауызша əңгімелеп беру тəсілі қолданылады. Сəбилер тобында оқығанды тыңдату жəне əңгімелеп беру қатар жүргізіледі. Мұндай мақсат – ертегіні ауызекі əңгімелеуге төселдіре отырып оқылғандышыдамдылықпентыңдайбілугеүйретеді.

Ертегітерапиясы– психотерапияныңқұрамдасбөлігі. Баланыңертегісюжетінеəсерленуі, кейіпкердің қиыншылықтарына алаңдауы оның келешекте өз алдында пайда болатын кедергілерден қиналмай өтуіне іштей дайындығын туындатады. Практикалық психологияның ертегілік терапия бағыты – баланың жақсылық пен жамандықты айыруына, мінез-құлықтық стереотиптерді тануына көмектесіп, адамдардың өмірдеалдынаншығатынсантүрліқиыншылықтыеңсоңындажеңеаларынадегенсеніміннығайтады.

Ертегі терапиясы тек ата-ана үшін емес, ұстаз үшін де топпен жұмыс жүргізу барысында өте тапқыр əдіс болмақ. Неше түрлі ғажайып оқиғаға құрылған ертегілердіжігін бұзбай өрістете айту, əрбір эпизодты арасынан қыл өтпестей етіп байланыстыру, сюжетін қызғылықты етіп баяндау, ертегілердің əрбір кейіпкерінелайықтымінездемелерберу, оладыңобраздарын, көзалдынаелестерліктейпортреттерінжасау, əрқайсысының іс-əрекеттеріне қарай сөздік, тіл таба білу, т.б. ертегі айтушыдан мол өнерді, шеберлікті керекетеді.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Лебединская К.С. Основные вопросы клиники и систематики задержки психического развития// Актуальные проблемы диагностикизадержкипсихическогоразвитиядетей/ Подред. ЛебединскойК.С. М.: Педагогика, 1982.

2.СухареваГ. Е. Клиническиелекциипопсихиатриидетскоговозраста. М., 1965

3.ЛубовскийВ.И. Специальнаяпсихология. Академия, 2006

4.СемагоН.Я., СемагоМ.М. Проблемныедети: Основыдиагностическойикоррекционнойработыпсихолога. – М., 2000

5.ПевзнерМ.С. Оботборедетейсвременнымизадержкамитемпапсихическогоразвитияистойкимицереброастеническими состояниямивспециальныеклассыилишколы// Дефектология.2003. №6.

6.КулинцоваИ.Е. Коррекциядетскихстраховспомощьюсказок. СПб.: Т.Ц. Сфера, 2008. 167 с.

7.Мырзатаева Б.П. Мектепке дейінгі жəне кіші мектеп жасындағы балалармен жүргізілетін психодиагностикалық «Ертегі» тесттері\\Қызықтыпсихология. – 2008. – №2-3 (2). – 30-32 бб.

8.Зинкевич-ЕвстегнееваТ.Д. Путькволшебству. ТеорияипрактикасказкотерапииСПб.:»Златоуст», 1998.

СТРЕССОУСТОЙЧИВОСТЬМАТЕРЕЙ, ВОСПИТЫВАЮЩИХДЕТЕЙМЛАДШЕГО ВОЗРАСТА

Мурзакулова А.Г.

Казнуим. Аль-Фараби, алматы a.murzakulova@gmail.com «Вместесребенкомрождаетсямама»

С начала года в стране родилось более 80000 новых граждан (www.countrymeters.com). Эта цифра также говорит о том, что более 80000 женщин стали матерями, впервые или повторно. Материнство – естественный, и в то же время сложный феномен. Само понятие материнства включает в себя разные значения. Так, материнство может рассматриваться как естественная функция воспроизводства человека каквида. Такжематеринствоможетрассматриватьсякаксоциальнаярольженщины. Наконец, материнство является еще и эмоциональным состоянием женщины, которое может описываться как близость к своему ребенку, желание его любить, ласкать, опекать, защищать. Появление новой жизни это всегда чудо. Однако, если посмотреть Шкалу оценок социальной адаптации теста социальной адаптации Холмса-Рея (Holmes, Rahe, 1967), беременность и появление нового члена семьи относятся к жизненным событиям, которые увеличивают шансы ухудшения здоровья в связи со стрессом, которые указанные события вызывают. Интересно, что множество пунктов из данной шкалы могут быть адаптированы под ситуацию материнства во всех его проявлениях и стать актуальными для женщин, которые только стали матерями. Например:

‒травмаилиболезньребенка,

‒изменение финансового положения (если семейный бюджет состоял из доходов обоих супругов, то

впериод декретного отпуска материальное обеспечение ложиться на одного супруга; появление ребенка увеличиваетрасходы);

105

‒усиление конфликтности отношений с супругом на фоне усталости и ежедневных обязанностей по уходу за ребенком, а так же на фоне несбывшихся ожиданий относительно участия супруга в воспитании ребенка;

‒проблемысродственникамимужа(жены) связанныесподходомквоспитаниюиуходузаребенком;

‒изменениеиндивидуальныхпривычек, связанныхсо сном, нарушениесна;

‒отказ от каких-то индивидуальных привычек, изменение стереотипов поведения, связанных с выполнениемролиматери;

‒уходслюбимойработывсвязисдекретомилинеобходимостьпреждевременновыйтииздекретана работу;

‒изменениепривычек, связанныхспроведениемдосугаилиотпуска.

‒изменение числа живущих вместе членов семьи, изменение характера и частоты встреч с другими членамисемьи.

‒изменениепривычек, связанныхспитанием(послеродоваядиета, гипоаллергенныепродукты). Болеетого, до3 летребенокпроходитнаиболееинтенсивныйэтапсвоего развития(Урунтаева, 2006).

Завесьпериодростаребенкамассамускулатурыувеличиваетсяв35 раз(ПрищепаИ., 2006). Отрождения и до 3 лет ребенок проходит путь от полной зависимости от ухаживающего за ним взрослого, до относительной самостоятельности и готовности к сепарации. Важно отметить, что этот путь проходит не толькоребенок, но и его мама. Если ребенокктому же первенец, все событияпервых летжизниособенно волнительны для матери, так как все случается в первый раз. И то, как женщина учиться справляться со своими эмоциями и действовать в различных ситуациях, является непосредственным и неотделимым элементом становления женщины как матери. Помимо изменения социальной роли, женщина так же проходит череду физиологических и гормональных изменений, связанных с вынашиванием, рождением, кормлением ребенка, а также с последующим восстановлением организма. Считается, что гормональный фон создает условия для восприимчивости к ситуации взаимодействия с ребенком, однако конкретная интерпретация своих состояний в беременности и раннем материнстве зависит от личностных особенностей, смысла беременности, социальной и семейной ситуации (Филлипова, 2002). Много внимания уделяется сравнительным исследованиям гормонального фона и проявления материнского поведения, динамики эмоциональных состояний в беременности (тревожность, стрессоустойчивость, раздражительность, депрессивность, их обострением первом и третьем триместрах, стабилизация эмоционального состояния во втором триместре, динамика сексуальности в беременности), физиологического состояния при сепарации у разных видов животных и у человека. Эти особенности, а также гормональное обеспечение и содержание переживаний женщины при послеродовой депрессии, изучаются в сравнительном аспекте в различных культурах и у животных, преимущественно у приматов, низших и человекообразных. Обсуждается адаптивная роль динамики эмоциональных состояний в беременности и послеродовом периоде (снижение половой активности и активности, направленной на среду, впервомтриместреипередродами; стабилизацияэмоциональногосостояниявовторомтриместре; динамика тревожности; связь с рангом в группе и индивидуальными особенностями самки). Развитие материнства и динамика состояния в беременности рассматриваются с точки зрения формирования физиологической «доминанты материнства», нарушения в течении беременности, успешность родов и послеродовогопериодасвязываютсяслевоправополушарнымдоминированием, психофизиологическими особенностями эмоциональной сферы женщины и ее личностными характеристиками (А.С. Батуев, И В Добряков, РМ. Shereshefsky and L.J Yarrow). Беременность и период лактации могут истощить организм матери. Есть подтвержденные данные, что дефицит некоторых витаминов, минералов, микроэлементов влияютнанастроениеиобщеесостояниеженщины. Применительноктеместрессаистрессоустойчивости следуетотметить, чтодефицитмагнияприводиткснижениюустойчивостиженщинкстрессу(Акарачкова Е., 2007). Таким образом, материнство это не только радость, но и серьезное испытание для женщины, заключающеевсебемножество факторовстресса. Всвязисчемвозникаетрядвопросов:

Можно ли говорить о материнской стрессоустойчивости как об отдельном понятии? Есть ли отличия между материнской и общей стрессоустойчивостью? Как можно измерить материнскую стрессоустойчивость?

Зависитлиматеринскаястрессоустойчивостьотколичествадетей?

Влияетливозрастженщинынастрессоустойчивость?

Влияет ли возраст ребенка на стрессоустойчивость матери? Если да, то в какой мере и как проявляется?

Какуюрольиграют личностныеособенностиженщины?

Имеетлизначениеобразованиеитрудовойопытженщины?

Ответынаэтивопросыпомогутвыработатьпрограммыподдержкиматеринства. Интересктакогорода программа вызван прежде всего тем, что с развитием социальных сетей и социальных медиа можно

106

наблюдать тревожный тренд эмоционального выгорания от материнства. Все чаще публикуются и подхватываются публикации, в которых матери пишут о том, как им сложно, какие противоречивые чувства они испытывают по отношению к своим детям, и как они устают с ними и от них. Более того, к сожалению, часто стали появляться видео с жестоким обращением к детям со стороны матерей. И по многим видео видно, что матери находятся под влиянием хронического стресса, связанного с уходом за ребенком. Поэтому интерес к ответам на поставленные выше вопросы носит конкретный прикладной характер и имеет целью помочь матерям, воспитывающим детей младшего возраста. Младший возраст выбранпопричинетого, чтоименновэтотпериодребенокнаиболеенуждаетсявучастииматериипоэтому именноэтотпериодможет бытьособеннотруднымдляженщины.

Ответы на поставленные выше вопросы планируется найти в ходе исследования, которое будет проводиться в рамках дипломной работы по теме «Стрессоустойчивость матерей, воспитывающих детей младшего возраста». Планируется проведение опросов и фокус-групп с участием женщин, которые воспитываютдетеймладшеговозраста. Результатыпроведеннойработыбудутпредоставленывотдельной статьепослезавершенияанализа, обработкииинтерпретацииполученныхданных.

Библиография

1.Holmes Т.Н., Rahe R.H. The Social Readjustment Rating Scale // Journal of Psychosomatic Research. 1967. Vol. 11. P. 213-218

2.УрунтаеваГ.А., У73 Детскаяпсихология: учебникдлястуд. сред. учеб. заведений– Г.А.Урунтаева.‒6оеизд-е, перераб. и

доп. – М.: Издательскийцентр«Академия», 2006. – 368 с. ISBN 5-7695-2680-7

3.Прищепа, И.М. Возрастнаяанатомия ифизиология: учеб. пособие/ И.М. Прищепа. ‒ Минск : Новое знание, 2006. —416

с.: ил. ISBN 985-475-197-Х.

4.ФилипповаГ. Г. Психологияматеринства: Учебноепособие. —– М.: Изд-воИнститутаПсихотерапии, 2002. ‒240 с

5.БатуевА.С. (ред.) Физиологияповедения: нейробиологическиезакономерности. Ленинград: Наука, 1987. ‒736 с.

6.Добряков И.В. Как родить здорового ребенка : Руководство для будущих родителей (взгляд психотерапевта) / И.В. Добряков. ‒2. изд., испр. идоп. ‒ СПб. : Нева; М. : ОЛМА-ПРЕСС, 2003 (М. : ПФКрасныйпролетарий). ‒126, [1] с. : ил.; 20 см. ‒ (Матьидитя).; ISBN 5-7654-2407-4

7.P.M. Shereshefsky and L.J. Yarrow adds. Psychological aspects of a first pregnancy and early postnatal adoptation. NJ., Raven Press Publ. 1973.

8.АкарачковаЕ. Стрессоустойчивостьидефицитмагнияуженщин. Московскаямедицинскаяакадемияим. И.М. Сеченова, 119992 Москва, ул. Трубецкая, д. 8/2 Тип: статья в журнале ‒ обзорная статья Язык: русский Том: 2Номер: 3 Год: 2007 Страницы: 68-73 Журнал“Проблемыженскогоздоровья”

ҚАЗАҚСТАНДАМУЛЬТИМƏДЕНИПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КОНСУЛЬТАЦИЯБЕРУ БАҒЫТЫНЫҢМАҢЫЗЫ

МұратбаеваА.А.

(3 курс, психологиямамандығы) СейітнұрЖ.С. жетекшілігімен Əл-ФарабиатындағыҚазҰлттықуниверситет

e-mail: seitzharas@mail.ru , ayaulym04@gmail.com

Қазіргі заманда мəдениет көптеген психолог зерттеушілер тарапынан маңызды айнымалы ретінде қарастырылуда. Тіптіпрактикаменайналысатынпсихологтар, психотерапевтерденбастапіріұйымдармен мекемелерде консультация беретін мамандарға дейін мəдениеттің адамдардың мінез‒ құлқы, жүріс‒ тұрысына елеулі ықпалы барын жете түсінеді. Психология ғылымында мəдениетті зерттейтін бірнеше пəндер бары белгілі. Батыс елдері дəстүрінде (əсіресе, АҚШ пен Канада) мəдениет пен психология арасындағы байланысты психологиялық антропология, кросс‒ мəдени психология, мəдени психология жəне индигендік (төлтума) психология сияқты пəндер зерттейді. Посткеңестік елдерде, соның ішінде Қазақстандабұлмəселелерменэтнопсихологияғылымыайналысады.

ҚазақстанРеспубликасыПрезидентіНұрсұлтанНазарбаев«Болашаққабағдар: руханижаңғыру» атты мақаласындабылайдепжазады: «ХХғасырдағыбатыстықжаңғыруүлгісініңбүгінгізаманныңболмысына сайкелмеуініңсырынеде? Меніңше, бастыкемшілігі– олардыңөздерінеғанатəнқалыбыментəжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бəріне жаппай еріксіз таңуында. Əжептəуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпаттыжаңғырудыңеңбастышарты– солұлттықкодыңдысақтайбілу. Онсызжаңғырудегеніңіздіңқұр жаңғырыққа айналуы оп-оңай». Елбасымыз ұлттық код, ұлттық мəдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайтынынерекшеатапөтті. Демек, мəдениетфакторыпсихологияғылымындадаескерілуітиіс. Кеңес заманындағы əлеуметтік‒ гуманитарлық пəндер бір ғана дұрыс деп саналған марксизм ілімнің аясында шектеліп қалғаны аян, дүниеге тек бір жақты ғана көзқараспен қарауға мəжбүр болдық. Сол себепті бұл

107

саладағы əлемнің үздік 100 оқулығын қазақ тіліне аудару жайлы мемлекеттік жобаны жұртшылық қуана қолдады.

Бүгінгітаңдаəлемдікпсихологиядамəдениаспектілердіескеретінпсихологиялықконсультациятүрін "мультимəдени психологиялық консультация беру» (Multicultural Counseling) деп атайды. Онда əр түрлі мəдениеттердегіпсихологиялықкөмеккөрсетудіңқалайжүргізілетіні, консультацияберуүдерісініңқалай ұйымдастырылатыны жəне оның нəтижелі болуына мəдениеттің ықпалы қандай екендігі қарастырылады. Американдық психологиялық ассоциация мүшесі жəне топтық жұмыс жөніндегі мамандар қауымдастығының мүшесі, психолог-консультант, профессор Джеральд Кори атап өткендей, «азшылықтардың немесе «этникалық клиенттер» өкілдерімен кездесу кезінде көптеген консультативтік бағыт-тəсілдер сəтсіздікке ұшырайды, өйткені мамандар олардың қажеттіліктерін стереотипті түрде түсінеді», яғни олардың мəдени ерекшеліктері мен сұраныстарын ескермейді немесе түсінбейді» [1]. Американдық психологиялық ассоциациясы (АРА, 1993) «Этникалық, лингвистикалық жəне мəдени əралуанпопуляцияларбойыншамамандарқызметтерінеарналғанбасшылыққағидаларын» тұжырымдады. Бұл басшылық қағидалары консультанттың жауапкершілігін ерекше бөліп көрсетеді, тұжырымдалған принциптер оларға кеңес беру немесе емдемес бұрын клиенттердің мəдени құндылықтарымен таныс болуын талап етеді. Бұл жерде əртүрлі құндылықтарды, өзара іс-əрекет стильдер мен мəдени күтулерді ескеретін əлеуметтік-мəдени негіздердің маңыздылығын атап өтеді. Тиімді əрі нəтижелі полимəдениетті тəжірибепсихологмамандарданарнайыбіліммендағдылардықажететеді.

Психологиялық консультация берудің Батыс үлгісі (моделі) белгілі бір этникалық топтардың, əсіресе өзге құндылықтар жүйесінде өмір сүретін клиенттерге нəтижелі қызмет көрсету үшін бейімделген болуы тиіс. Мəселен, батыстық емес мəдениеттердің, этникалық азшылықтардың жəне барлық дерлік мəдени топтардағы əйелдер əдетте жеке тəуелсіздікке қарағанда өзара тəуелділікті жоғары бағалайды, дара бостандыққа, еркіндікке қарағанда əлеуметтік сананы, өз мүддесінен көрі топтың жағдайын жоғары бағалайды. Батыспсихологтарытұлғаныңотбасынандербестігіментəуелсіздігін, сондай-ақжекетұлғалық өсуді бағалайды. Азиялықтардың көбі ұжымдық құндылықтарға ерекше назар аударады. Психологиялық консультация барысында нəсілдік жəне этникалық азшылықтарға жататын клиенттер психологтар қарсылық ретінде түсіндіретін мінез-құлық түрлерін көрсетуі мүмкін. Мұнда ынтымақтастықтан бас тартуды қыр көрсететін əдейі қарсылық немесе топтық процеске толық қатысудың уақытша тоқтатылуы екендігінажыратуөтемаңызды.

ДжеральдКоридіңайтуынша, көпмəдениеттіконсультацияберудіңкемдегендеекібағыт-тəсілібар. Біріншісі ‒ адамның негізгі айырмашылықтары мəдениетке қарамастан маңызды деп есептейтін əмбебап немесе трансмəдени бағыт-тəсіл (М.А. Фукуяма). Мұндай бағыт-тəсіл адамдардың тəжірибесіндегі ұқсастықтарды қарастырады жəне тиімді консультантты дайындауға арналған

трансмəденимодельдіұсынады, олмыналардықамтиды: [1, 35-36 б.]

‒мəдениетті тұтастық ретінде түсіну жəне оның адамға, қоғамға жəне басқа адамдарға көмектесу процесінеқалайəсерететінінтүсіну;

‒кең мағынада мəдениетті анықтау, яғни жынысын, жыныстық бағдар, жасы, ұлты мен нəсілін қамтитынмəдениеттіңанықтамасы;

‒нəсілшілдік, сексизм, гомофобиясияқтықысымкөрсетудіңбарлықтүрлерінеқатыстыақпаратберу;

‒жыныстықрөлдердіңмаңыздылығынзерттеу;

‒адамныңдарасəйкестілігін мəдениетөкіліретіндедамытуғажəрдемдесу;

‒дүниегеқатыстыөзкөзқарастарынтүсінугекөмектесужəнеоныңотбасынажəнемəденитегінеқалай қатыстыекенінұғыну;

‒олардыңөзмəдениетіменотбасылықбайланыстарындаадалдықпенмақтанышсезімініңдамуы. ОсыбағыттыңөкіліМ.А. Фукуяманыңкөзқарасыбойынша, бірмəденитоптыекіншісіненажырататын

айырмашылықтарғаартықкөңілбөлустереотиптердіңпайдаболуынаəкелуімүмкін.

Екінші, шоғырландырылған (фокустандырылған) бағыт мəдениет ерекшеліктері туралы терең білім алу қажеттілігінтудырады(ЛоккД.К.). Бұлбағыт-тəсілүшнегізгіжайтқанегізделген: [8]

‒консультанттың өзінің нəсілдік көзқарастары мен түсініктерін зерттеп тексеріп, олардың жеке адамдарментоптар арасындағымəдениайырмашылықтарменқандайбайланыстыекенінанықтау;

‒институционалдықдеңгейдебелгілібірнəсілгеқатыстымəселелердіталқылаумүмкіндігі;

‒клиенттіжекетұлғаретіндежəнетоптыңмүшесіретіндебіруақыттакөру мүмкіндігі.

Біз əлемде əр түрлі мəдениеттер мен этникалық топтарға консультация беру сипатын қарастыратын зерттеулерменеңбектербарынайтыпөтудіжөнкөріпотырмыз: ПаульБ. Педерсен, Ю. Г. Драгунс, Уолтер Дж. ЛоннержəнеДж. Э. Тримбле«Мəдениетбойыншаконсультацияберу» (2008), Дж. ГПонтеротто, Дж. М. Касас, Л. А. Сузуки жəне Ш. М. Александер «Мультимəдени консультация беру жөніндегі анықтамалық» (2010), У.П. Гилен, У.П. Фиш, Ю.Г. Драгунс жəне т.б. «Мəдениет, терапия жəне сауығу туралы анықтамалық» (2004). Кейбір соңғы зерттеулер қара нəсілді клиенттер ақ нəсілді психологтар тарапынан нəсілдік микроагрессияны бастан кешіру қаупіне ұшырағандығын көрсетті. Яғни, клиенттің

108

нəсілдік, этникалық, діни шығу тегіне байланысты психологиялық консультация барысында белгілі бір қиындықтартуындауымүмкін.

Сөйтіп, кезкелгенелдіңпсихолог-консультанттарымəдениетфакторыныңпсихологиялықкеңесберу үдерісі мен нəтижесіне əр түрлі ықпалы барын ескеруге мүдделі болуы тиіс. Отандық психолог мамандардардабұлтенденциядантысқарықалаалмайды. Солсебептідебіздіңуниверситеттепсихология мамандықтары үшін «мəдени психологияға кіріспе», «кросс-мəдени психология» сияқты пəндер оқытылуда.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі

1.КориД. Теорияипрактикагрупповогоконсультирования/Пер. сангл. Е. Рачковой. ‒М.: Изд-воЭксмо, 2003. ‒640 с.

2.Pedersen, P. B., Draguns, J. G., Lonner, W. J., & Trimble, J. E. (Eds.). (2008). Counseling across cultures (6th ed). Thousand Oaks, CA: Sage.

3.Jump up^ Ponterotto, J. G., Casas, J. M., Suzuki, L. A., & Alexander, C. M. (Eds.). (2010). Handbook of multicultural counseling (3rd ed). Thousand Oaks, CA: Sage.

4.Jump up^ Gielen, U. P., Fish, J. M., & Draguns, J. G. (Eds.). (2004). Handbook of culture, therapy, and healing. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum.

ИНТЕРНЕТКЕТƏУЕЛДІЛІК ‒ЖАСТАРҮШІНҚАУІПТІ

НабихановаМ.И., Өтелбаева Б.А.

КүребаеваГ.А..жетекшілігімен СемейқаласыныңШəкəріматындағы мемлекеттікуниверситеті e-mail:malika.nabihanova.97@mail.ru

Қазіргі техника дəуірінде адамның күнделікті өмірі компьютермен өтеді. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Компьютерге отырған кезде адам жай ғана отырмай интернет пайдаланады. Қазір интернеттен өзіңекеректініңбəрінтабааласын. Тіпті, интернеттеотырып-ақөзінекеректінісатыпалуыңаболады(киім, тамақ,əшекей-бұйымдар т.б.). Əрине, бұл өзіңе пайдалы. Бірақта əрбір заттың өз уақыты, өз орны болу керек емес пе? Ал қазіргі жастар күні-түні сол монитордың алдында отыруға бар. Ол бір жағынан денсаулыққа əсер етеді, ал бір жағынан санаға əсер етеді. [1]. Ал, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымыныңЖарғысындағыкіріспесөзбасындакөрсетілгенанықтамағасəйкес, денсаулық– бұлтекаурулар мен физикалық кемшіліктердің жоқтығы ғана емес, сонымен қатар ол адамның толық физикалық, жан саулығыжəнеəлеуметтіксау күйідепкөрсетілген[2].

Интернетке тəуелділік ‒ нашақорлық дертімен тең Жасыратыны жоқ, бүгінгі күні бесіктен белі жаңа шыққан баланың компьютерден, ұялы телефоннан ойын ойнап отырғаны қалыпты жағдайға айналған. Тіпті екі-үш жасар баланың компьютерді меңгергенін айтып мақтанамыз. Ал оның зияны жайлы ойламаймыз да. Мамандар «компьютерге телміріп, уақытының басым бөлігін виртуалды əлемде өткізу бала денсаулығына қауіп төндіріп қана қоймай, оның психологиялық құбыжыққа айналуына ықпал етеді. Сондай-ақ компьютерлік тəуелділікке, психологиялық күйзеліске ұшыратады» дейді. Жалпы, елімізде интернетпайдаланушылардыңсаны12 миллионнанасыпжығылыпты. Бұлхалықтың70 пайызыдегенсөз. Сондай-ақ, осыданбес-алтыжылбұрынғаламтордажастаркөбінересейлік«Моймир» желісінпайдаланса, кейіннен«Фейсбук», «ВКонтакте», «Инстаграм», «WhatsApp», «Скайп» секілдіқосымшалардыпайдалана бастады. Қазір ұялы байланыссыз жүрген жастарды көрсе, тіпті таңырқайтын болды. Əлеуметтік желіде көрген-білгендерін қызықтап, қажетті ақпараттармен бөлісіп, фото орнату, лайк басу, пікір білдіру, селфи жасау үрдісі қалыпты дағдыға айналып барады. Жалпы психологияда психо-жан, логос-ілім деген мағынаны береді. Ал осы жан туралы ілімде интернетке тəуеліділіктің адам психологиясына тигізер əсері қандайдегенсұрақтуындайды?

Жаңа ғасырдағы жаңа ауру – адамның интернетке тəуелділігі. «Ғаламторға тəуелділік дегеніміз ауру ма?» -дегенсұраққасантүрліжауапалуғаболады, яғни, тартысқатолысұрақ. Егералкагольдіішімдіктерге тəуелділікті ауыр екендігін бұрыннан-ақ білсек, интернетке тəуелділікті де аурулар қатарына жатқызуға болады ма? Қанша дегенмен де ұқсастықтары баршылық. Шетелде ғаламторға тəуелділік мəселесі 20 жылдан аса уақыт зерттеліп келеді. Көп уақыт бойы Қазақстан бұл мəселеден тыс болып келген. Бірақ, кенеттенашылғанғаламтормүмкіндіктерінежастардыңкөпбөлігіқызықты.

Алғаш рет интернет-тəуелділік проблемасын 1995 жылы дəрігер Иван Голдберг көтерген болатын. «Шектен тыс интернетті пайдалану негативті стресстік күйге шалдықтырады; шамадан тыс интернетті пайдалану физикалық, психологиялық, экономикалық жəне əлеуметтік статусқа зиян келтіреді.» деген болатынГолдберг.

109

1994 жылыпсихиатр КимберлиЯнгөзсайтында интернет тəуелділікті анықтау мақсатында тестсауалнамажүргізеді. Сауалнамаға 500 жауапалады. Сауалға жауап бергендердің көпшілігі интернетке тəуелді болып шығады. Нəтижесінде интернет тəуелділікті құмар ойындарға салынуға ұқсас келетіні анықталды. 1997-1998 жылдары интернет тəуелділік тақырыбына байланысты консультативтікдиагностикалық қызметтер пайда болды. Ал 1998-1999 жылдары осы проблемаға арналған алғашқы монографиялықшығармалар жарықкөрді[3].

Ғаламторды қолданушылардың санының көбеюі, бір жағынан – жаңа виртуалды қарым-қатынасты ойлап табу, екінші жағынан – кешенді алдын-алу шаралардың болмауы ғаламторға тəуелді қолданушылардың тез көбеюіне əкеліп соқты. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мəліметіне сүйенсек, компьютералдындакөпотыратынересекадамдардың92 пайызыжұмыссоңындаөзінжағымсыз сезінеді екен. Компьютердің ең көп зақымдайтын объектісі – біздің көзіміз. Ақылды машинаның алдында үзіліссіз 5-6 сағат отырған адам «компьютерлік көру синдромы» деген дертке шалдығады. Компьютерге жиі телміру жүйке жүйесіндегі ауытқушылыққа, кей жағдайда инфаркт пен инсультқа соқтыратын психопатиялық кеселдерге ұрындыруы да ықтимал. Əлеуметтік желілер – «дерттің» қоздырушылары 50 млн тыңдарман жинау үшін радио 38 жыл уақытын сарп етсе, теледидар дəл осынша аудиторияны 13 жылда, ал интернет небəрі 4 жылда бағындырған екен. Ал, Facebook əлеуметтік желісі 200 млн тұтынушыныжинауүшінкөп«қиналмаған». Біржылішіндеосыншамаадамдыөзінеқаратқан. Ғаламторға тəуелділіктіқоздырушы«вирустардың» қауіптісіде– дəлосындайəлеуметтікжелілер. Əлемдегі30 жастан асқан адамдардың жартысынан астамы, жаңа ғасырда туылғандардың 96 пайызы əлеуметтік желілерде тіркелген екен. Интернет арқылы жүзеге асатын əртүрлі қызмет түрлері, нақты айтсақ, қарым-қатынас, таным жəне ойын (көңіл көтеру) жəне т.б. адамды толығымен қамтып, оған басқа да қызмет түрлеріне уақыт та, күш те қалдырмайды. Осыған байланысты, қазіргі уақытта «ғаламторлық аддикция» (Internet Addiction Disorder, немесе IAD) немесе «ғаламторға тəуелділік» феномені (ауру немесе синдром) жіті талқылануда.

Жеткіншекшақтағыинтернет-тəуелділіктіңбелгілері Интернет тəуелділікке бейім адамдар Интернетке аддекватты қарайтын адамдардан ерекшеленетіні

анықнəрсе. Интернеттəуелділікбелгілерініңпайдаболуынанықтауғазерттеулержүргізілуде.

‒Ата–ана Интернеттегі ойыннан біраз уақытқа көңіл бөлуді сұрау кезінде, жеткіншек оны істеуге айқынқарсылығынбілдіреді.

‒Баланыкомпьютерденалыптастаудыңөзіндедеолөтеқозулыкүйдеболады.

‒Компьютердегі программаларды жаңарту жəне жаңа ойындар сатып алу үшін бала көп қаражат жұмсайды.

‒Жеткіншекүйжұмысы, міндеттері, сабақжайлыұмытады.

‒Қоректену жəнеұйқыграфигітолықбұзылады, балаөзденсаулығынсақтамайды.

‒Өзін үнемі сергектік күйде сақтау мақсатында жеткіншек кофе жəне басқа психостимуляторларды көппайдаланады.

‒Компьютералдындакөпқоректенеді.

‒Компьютералдындаойнау немесежұмысістеу барысындабалаэмоционалдыкөтеріліссезеді.

‒ҚоршағанадамдарменүнемітүрліИнтернеттіктақырыптардаəңгімелесу басталады.

‒Компьютералдындаэйфориясезімінсезеді.

‒Өзінің компьютерлікфантастикаəлемінекелесіенудіңұсақ–түйегінедейінойластырадыжəнеоған жағдайжасайды.

Əлеуметтік желілердің кең тарауына себепші психологиялық факторларды төмендегідей жіктеуге болады:

Арманынвиртуалдытүрдешынсияқты көрсетеалу. Яғнишынөмірдеөзіжетеалмағанжетістіктерді, өзіне бұйырмаған дүниелерді виртуалды əлемде қолы жеткендей көрсете алу. Мысалы, өз түр-келбетіне қанағаттанбайтындарөзсуреттерінқалағаныншасəндепқояды, немесеөзгебіреудіңсуретіненгізеді, өзіне ұнайтынкөліктіөзіндебардайкөрсетеді, т.б.

Қалағанадамыңментезараласып, тезараныүзеалу; Өмірдеайтаалмайтынойларыңдыеркінжазаалу;

Жаңалыққа деген құштарлық. Жаңалық, ақпаратқа деген құштарлық адам баласында болатын дүние. Алəлеуметтік желідегімиллиондар ара-сындаболатын мыңдағанақпаратонықанағаттандыраалады;

Өзіңекерексəттегіəңгіме; шынөмірдесағанойыңдыбөлісуге, ішің-дегініашыпəңгімелесугеқашанда ыңғайболабермейді. Қолбосемесбопқалады, т.с.с

Еңалғаш ретинернет-тəуелділік қаупімен американдық психотерапевтер танысады. Олардың көмегіне талай жылдар бойы тамаша жұмыс істеп келген қызметкелеріне шағым айта келген бірнеше ірі корпорациялар өкілдері келіп жүгінеді. Еңбек тəртібін толық сақтағанымен бұл қызметкерлер артынан анықталғандай жұмыс уақытының соңында ұзақ уақыт Интернет жүйесінде отыруды əдетке айналдырыпты[4].

110