81
.pdfсамо растение, затем нужно знать, на какой почве оно произрастает, сколько требует оно света, теплоты и пр. Сущность теории заключается в: том, чтобы доставить растению все то, в чем оно нуждается, и устранить все то, что ему мешает». Ш. Валиханов склонен рассматривать общественную жизнь, как бесконечное переплетение самых противоречивых человеческих побуждений и интересов. Но как бы ни былипротиворечивыимногооб¬разныинтересылюдейвпроцессеихобщественнойжизни, всеонимогут быть сведены к своей единой основе. И эта единая основа заключается не в какой-то мистической, сверхъестественнойволебога, авовполнереальном, доступномдлячеловеческогосознания«сово¬купном влиянии физических и социальных условий». Задача, следовательно, сводится к тому, чтобы понять эти условия, итолько тогдатайнаобщественнойжизниможетоказатьсявполнеразгаданной» .
Определенное внимание О.А.Сегизбаев уделял и этико-эстетическим воззрениям Валиханова. По его мнению «Свое отношение к проблемам эстетики Ш. Валиханов выражает, прежде всего, и главным образом при анализе устного народного творчества. Общеизвестно, как высоко ценил он народное словесное искусство. С гордостью за свой народ он неоднократно отмечал в своих работах богатство и содержательность устных произве¬дений казахов, любовно собирал и бережно хранил лучшие образцы казахского народного фольклора. «Народ наш имеет богатую и не лишенную поэтических дос¬тоинств растительную литературу,– писал он,‒ более близкую к индогерманскому эпосу, чем к восточным произведениям этого рода». Не будет преувеличением сказать, что знанием подробностей многих вариантов, а, нередко, и самого содержания некоторых произ¬ведений устной поэзии, казахский, в значительной мере, такжеикиргизский народыобязаныименноШ. Валиханову» .
ЫбрайАлтынсарин– педагогиобщественныйдеятель.
Социально-философские мысли Ы. Алтынсарина были пронизаны глубоким отвращением к религиозным деятелям, их закоснелому невежеству. В духовенстве просветитель видел основное препятствие распространению просвещения в степи. Как подчеркивает О.А.Сегизбаев, «особое возмущение И. Алтынсарина вызывало то обстоятельство, что муллы, будучи сами совершенно невежественными, в то же время сосредотачивали в своих руках все дело народного образования. А религиозное образование, полагал он, развращает здоровый человеческий разум. И. Алтынсарин был глубоко убежден в том, что казахи ‒ это народ, способный к прогрессу и восприятию самой высокой культуры. Это, утверждалон, неоднократно, признаномногимиидоказанонаделе. Вместестемонсчитал, что народ казахский еще далек от циви¬изации, что он «находится в переходном состоянии» от бескультурья и невежества к цивилизации и культуре. И именно в такой период, указывал он, народ особенно нуждается в духовной пище. Под «невежественными рука¬ми» здесь вполне естественно подразумевается мусульманское духовенство. «Муллы, ‒ иронизирует казахский просветитель,– кроме особенногосвойстванабиватьчеловеческиеголовыпеском, портятиязыкприродный».
Выделяет О.А.Сегизбаев и значительный вклад И.Алтынсарина в разработку прогрессивных, антиклерикальных идей: «И. Алтынсарин внес значительный вклад в дело борьбы против религии, особенно против ислама. Однако, сразу жеследуетподчеркнуть, что его антирелигиознаядеятельностьне носила такого боевого характера как антирелигиозная деятельность Ч. Валиханова. Критика религии как несостоятельного мировоззрения, разоблачение ее реакционной сущности И. Алтынсариным достигала глубокойостротыиподнималасьнадовольно высокийуровень.
Так, собственные взгляды И. Алтынсарина, его отношение к религии носили противоречивый характер. Здесь у него выявились материалистические тенденции, прогрессивные черты. Наряду с этим имелиместорезкиеотступленияотматериализмавсторону идеализма идаже религии. И. Алтынсаринне мог не знать об ожесточенной борьбе шедшей на протяжении веков между материализмом с одной стороны, и идеализмом с другой . Симпатии его в значительной мере находились на стороне материалистическогонаправлениявфилософии.
«Само знание рассматривается И. Алтынсариным исключительно как знание о вещах, предметах и явлениях природы. Знание имеет своим объектом естественный мир, а не сверхъестественный дух. Поэтому и достигается оно не сверхъестественным путем, является не божественным, а человеческим знанием.., Просветитель не вдавался в подробный анализ самого процесса познания человеком внешнего мира. Он ограничился лишь выражением глубокого убеждения в познаваемости законов внешнего мира, веры в могущество человеческого разума, непреодолимую силу просвещения, а также рядом кратких замечаний о сущности познания. Это, конечно, создает определенные трудности в раскрытии взглядов И. Алтынсарина на общие вопросы познания, дает повод для разноречивой оценки его отношения к этим вопросам. Но при всемтомостаетсянесомненнымибесспорным, что основополагающим принципомпри решении просветителем общих вопросов познания было признание им безусловной реальности объективного мира. И. Алтынсарин далее высказывает мысль о цели познания, которая согласно его представлениям, заключается не только в знании виденного, но еще более в достижении знания невиданного.
181
ПомнениюО.А.Сегизбаева, «общественнаямысльлюбогонародаимеетсвоюпоучительнуюисторию. И, чем богаче эта история, тем большего внимания заслуживает она к себе. Пренебрежительное и поверхностное отношение к ней может повлечь за собой такие последствия, которые могут оказаться далеко не безобидными. Но прежде всего сле¬дует помнить, что общественная мысль ‒ это не некий абстракт, где-то вне мира ютящийся. Это мысль конкретных персоналий конкретной исторической эпохи ‒ мыслителей, которые могут считаться таковыми лишь в меру своих способностей схватывать в идеях своюэпоху. Ичемколоритнеефигурамыслителя, темярче, глубжеи, главное, адекватнееотражаетсявего мыслях эпоха, что собственно и позволяет через анализ строя его идей реконструироватьреальную жизнь его времени».
В казахской культуре такой фигурой стал Абай Кунанбаев, философ-поэт, происходящий из знатной семьизащитникугнетаемых.
ак О.А.Сегизбаев пишет: «Тонкий наблюдатель за всем происходящим вокруг и глубокий аналитик, АбайКунанбаевблестящераскрываетединство интересовобыкновенного вора, баяивластьимущего. Он превосходно понимает, что между этими категориями социальных типов существует круговая порука, котораянамногоусиливаетихпозиции вобществеипозволяет имбезособыхусилийперекрытьвсепути для добывания простым народом средств к существованию честным трудом. В «Книге слов» он пишет: «Вор надеется разжиться краденным, бай думает умножить свои стада, вернув похищенное с лихвой, властьимущих, обещаябаюсыскатьивозвратитьпропажу, авору‒избежатьправосудия, обираетобоих...
Такиживут: вельможный‒помогаябаюипособляявору... Небудьвораимошенника, задумалсябынарод. Онбыирадтрудитьсячестно, тянутьсякдобруизнаниям, когдабыбайдовольствовалсятем, чтоимеет, а бедняк, нетеряянадеждыиверы, добивался бытого, чего емунехватает» .
СвоемнениевцеломофилософииАбаяО.А.Сегизбаеввысказываетследующимобразом: «Какуюже философиюоставилнамвнаследиеАбайКунанбаев? Преждевсегоследуетпризнать, чтофилософияАбая, как и любого мыслящего деятеля истори¬ческого прошлого, никак не может быть подведена под заранее определенную схему. Это очень настойчиво и с завидным упорством делалось в прошлом. Но это же са¬моепрошлоевпревосходныхформахубедительнодоказало, чтовтакомподходенетничегоразумного ипродуктивного.
Говорили и писали, что Абай деист, рационалист, материалист метафизического толка, материалист, до¬пускающий теологические отступления. Но на самом деле ни одно из этих, определений не соответствовало действительности. Тот, кто хотел доказать, что Абай материалист, однозначно гиперболизировал материалистические элементы его философии, кто пожелал, скажем, убедить своих оппонентов, чтоАбайрационалист, безособоготрудамогэтосделатьпутемоднозначнойгиперболизации рационалистических эле¬ментов его философии и т. д. Н о разве дело заключается: в том, чтобы выпячивать отдельные элементы в мировоззрении великого поэта. Несомненно, дело заключалось в другом. Оно состояло в том, чтобы дать сущностную характеристику его философского мировоззрения в целом, ибо именно такой подход мог, во-первых, раскрыть действительное содержание философии Абая Кунанбаева, а, во-вторых, предельноточноопределитьеедействительноеисторическоезначение.
О.А. Сегизбаев совершил неоценимый труд в осмыслении истории казахской философии, представлении ее как целостного процесса. Он глубоко и серьезно анализировал историю казахской философской мысли с момента ее возникновения – народного творчества до начала ХХ века. Работа с трудамивыдающихсяказахскихмыслителейувенчаласьпрекраснымистройнымрезультатом–творческая жизньШ. Валиханова, А.Кунанбаева, И. Алтынсаринасталанамещепонятнееиценнее.
Списоклитературы
1.Абай. Книгаслов. –Алматы, 1995.
2.АлтынсаринЫ. Собр. соч. 3-хт. –Алматы, 1995.
3.СегизбаевО. А. «КазахскаяфилософияXV‒началоXX вв». – Алматы,1996
182
СЕКЦИЯ «ДІНИ ҒАЛЫМНЫҢ ƏМБЕБАПТЫҒЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ: ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ СЫН-ҚАТЕРЛЕРГЕ ЖАУАП»
СЕКЦИЯ : "УНИВЕРСАЛЬНОСТЬ И УНИКАЛЬНОСТЬ РЕЛИГИОВЕДА: ОТВЕТ ВЫЗОВАМ СОВРЕМЕННОСТИ"
ТӨЗІМДІЛІК(ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ) ҰҒЫМЫНАТАЛДАУ
АбдуразаковаБақтыгуль,
Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:
АльджановаН.К., PhD докторы, ағаоқытушы
Толеранттылық ұғымын зерттеу қазіргі ғылыми əдебиетте жаңадан қалыптасып келеді. «Толеранттылық» əр түрлі мағынада, əр қырынан түсіндіріледі. Сондықтан толеранттылық ұғымын зерттеген кезде феноменологиялық талдауды пайдаланған дұрыс. Э. Гуссерльдің ойынша, феноменологияның міндеті – заттың əр түрлі пікірлермен, сөздермен жəне құндылықтармен келетін астарлы мағынасын ашу [1]. Толеранттылық ұғымының отандық ғылымда толыққанды зерттелмеуінің, мазмұнының ашылмауының себебі ретінде, оның қазақстандық ғалымдардың назарына əлеуметтік өзара араласудың жағдайы ретінде БҰҰ-ның 1995 жыл Халықаралық толеранттылық жылы ретінде жариялауынансоңғанатүскенінескерукерек[2].
Толеранттылық (лат. tolerantia – төзімділік, көнбістік) – басқа ойға, көзқарасқа, наным-сенімге, ісəрекетке, əдет-ғұрыпқа, сезім-күйге, идеяларғатөзімділік, жұмсақтықкөрсетебілуқасиеті. Толеранттылық
– адам құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізі демократиялық принциптердің бірі болып есептеледі. Толеранттылық– қоғамныңжалпыжəнесаясимəдениетініңдеңгейініңкөрсеткіші.
Толеранттылыққа қарсы «интолерантность» деген ұғым да бар. Оны төзімсіздік, ымырасыздық, шыдамсыздық, тағатсыздық, кейістілік, менмендік, бірбеткейлік, оспадарлық, парықсыздық деп адам, əлеуметтіктоптар, мемлекеттергебайланыстыайтуғаболады.
Толеранттық проблемасының негізгі мəселелері антикалық дəуірден басталады. Толеранттық антикалық философтардың зерттеу пəні болмағанымен, сол кезде əрі қарай өз жалғасын тапқан көптеген теориялық қағидалар қалыптасты. Кейінгі ғасырлардағы ойшылдардың өздерінің толеранттыққа арналған еңбектеріндеантикалықсаясиқайраткерлерменфилософтарғасілтемеберуіжайдан-жайемес.
Аристотель (б.з.д. 384-322 ж.ж.) «Никомаховая этика» атты еңбегінде: өзіне мейірімділік көрсеткен адамға түсіністікпен қарайтын адамды жақсы деп есептеуге болмайды», «жақсы адам» өзгеге сондай қарым-қатынаскөрсеткенадам, албұлқиыніс», – депжазған[3, 830 б.].
Төзімділік мəселесі теориялары шынайы классикалық теориялар болып табылатын Ағарту дəуірінде өмірсүргенойшылдардыңеңбектеріндезерттелген. ТөзімділікХVІІ-ХVІІІғасырлардыңДж. Локк, Ф.М.А. Вольтер, Ж.Ж. Руссо, И. Кант сынды ұлы либералды ойшылардың азаматтық қоғамның негізгі құндылықтарыныңбіріретіндеқарастырылған. ХІХғ. Дж.Ст. Милльтөзімділікидеясынеркіндіктіңбасты шарты ретінде қарастырады, М. Вебер дінге еріктілік идеяларын қорғайды. ХХ ғасырдың 70-ші жылдары «бейтарап либерализмнің» теорияшылы Дж. Роулс төзімділікті əлеуметтік əділдіктің негізі ретінде қарастырады. Барлық атап өтілген еңбектерде төзімділік идеясы ой еркіндігі мен ар – намыс еркіндігі қағидаларының шиеленісуі ретінде қарастырылады, алайда онымен қоса соғыс пен бейбітшілік мəселесі мендеұштастырылабастады.
Терминдер мен ұғымдар – адамзаттың сан ғасырлық мəдениетінің жемісі, сондықтан оларды түсіну үшінидеялардыңшығутарихынаүңілу керек.
«American Heritage Dictionary» атты американдық сөздікте толеранттылықты бөтен адамдардың пікірлері мен көзқарастарын кең мағынада қабылдау жəне сыйлау деп түсіндіреді [4]. Онда адамдардың белгілібірəлеуметтікжəнеэтностықтоптарғажататындықтанолардыңсенімдерінсыйлаужəнемойындау ретіндеанықталады.
Этимологиялық сөздікте «толеранттылық» латынның «tolerare» деген етістігінен шығады, ол шыдау, бастанкешіру, төзу дегенмағынаныбереді.
«Төзімділік» – затесім, ол«tolerare» – «алыпжүру», «төзу», «шыдау», «ұстау» етістігіменбайланысты. Ол «tollere» – «көтеру» сөзімен бір түбірлі. Яғни, «tolerantia» терминінде «шыдамдылық», өзін өзі ұстау, жағдайды ұстап қалу мəселесіне көңіл бөлінеді. Бірақ əр түрлі мəдениеттерде толеранттылықты түсіндіру жəнеолсөздіңаудармасыбірдейемес.
183
Сонымен қатар алғашқы түпнұсқасында толеранттылық ұғымын «tolerantia» – «төзу, төзімділік», католиктерменпротестанттардыңеріксіз, мəжбүрлітүрдеымырағакелуі(компромисс) дептүсіндірілген.
Кейінірек бұл ұғым жалпы құндылық ретінде, ағартушылық дəуірде діндер мен халықтардың арасындағыкелісімдіорнатуғаарналғанқағидаретінде20 қолданылған. Оғандəлел, 1763 жылыФ. Вольтер кез-келген дін өмір сүруге құқылы депмəлімдеген болатын. Толеранттылық рухани, адами, идеялық, діни көзқарастар «менің ұстанымдарыма жат болса да, қабылдаймын» дегенді білдіреді. Вольтер айтқандай, «сіздіңпікіріңізмағанжат, бірақсізгеоныжақтауүшінменөмірімдіқұрбанетугедайынмын» деген[5]. Ол
– толеранттылықтың басты қағидаты. Бұл адамдар арасында өзара сыйластықтың, мейірбандылықты білдіреді. Сондықтан, толеранттылықекіжақтысана: мемлекеттер, діндер, этностар, жекеадамдардыңбірбірінешапағатжасайбілуі.
Оксфорд сөздігінде «толеранттылық – тұлғаны немесе затты қарсылықсыз, күштеусіз қабылдауға дайындықжəнесоныңкөрінісі» дегенанықтамаберілген[6, 405 б.]
Кеңес энциклопедиялық сөздігінде «толеранттылық басқаның пікіріне, сеніміне, тəртібіне деген шыдамдылық» ретіндетүсіндіріледі[7].
Əр халықтың толеранттылық ұғымына қатынасы, оны түсіндіруі басқаларды олардың өз табиғатына сəйкес қандай болса, сол қалпы үшін, сондай болғаны үшін құрметтеу, оның құқығын ескеру, оған қиянат жасамау. Өйткені басқаға қиянат жасау барлық адамға, сонымен қатар өзіңе де, қиянат жасауды білдіреді
[8, 250 б.].
Орысмəдениетіндебұлтерминхристиан дініментығыз байланысты. Ол азапты қабылдау, ұзақуақыт бойытөзімділік таныту, жақынға дегенмахаббат, қайырымдылық, рахымшылдық, аянышбілдіру, өзін-өзі құрбан ету сияқты орыс халқының сипатына тəн ізгіліктік қасиеттермен байланысты қарастырылады. Ал ХІХ жəне ХХ ғасырлардағы орыс философиясында толеранттылық рухани өмірдің ерекше күйі ретінде түсініледі. Оларқылыадамөзінбілдіреді. ОрысфилософыН.А. Бердяевтыңпікірінше, тілдесу«Мен» жəне «Сен» тұлғааралық қатынаста ғана мүмкін, ал араласу – қоғамдағы болатын қатынас. Тілдесудің ең жоғарғы формасы – рухани махабат болып табылады, өйткені шынайы қатынастар, қатынастардың шынайы мағынасы, ол қатынастардың толыққандылығы махаббат арқылы ғана мүмкін. Соған орай, толеранттылық, оның ең жоғарғы көрініс беруі, махаббат арқылы іске асуы «Мен-Сен» қатынасының негізгі мазмұнын білдіреді. Оған кез келген адам талпынады, ол бұл қарым-қатынастардың рухани тетігі болыптабылады[9, 307 б.].
В.А. Лекторский «Две концепции толерантности» деген еңбегінде В.М. Золотухин толеранттық түсінігін талдап, бұл ұғымның философиялық маңызы ретінде қоғамдық тұрмыстың жан-жақтылығын ескеру екендігін анықтайды. Оның ойынша толеранттық бір жағынан, дүниетанымның ерекше типін қалыптастыратынадамиқызметтіреттеушіадамгершілікқағидаболса, екіншіжағынанқарама-қайшылық пенжанжалдытиімдішешугемүмкіндікберетінпрактикалыққұрал[10, 46-54 бб.].
Көптеген авторлар толеранттылыққа анықтама бергенде «біз» жəне «басқалар» категориясын ескеру қажетекенінескертеді. Себебі, адамдарарасындаайырмашылықтыңбарынбілдірсе, екіншіжағынан, өзінөзіайқындауүрдісініңбарынадəлелболыптабылады.
«Толерантты», «толеранттылық» сөзілатынтіліненфранцузтіліне, кейінбасқаеуропатілдерінеенген. Оны «төзімділік» деп аударып жүрміз. Бірақ кейбір көзқарастар, мысалы, Т. Марголина төзімділік пен толеранттылықұғымдарынажыратакеле, төзімділікөзгегежолберужəнеоныңамалсызданістелетіншара екендігін айтса, толеранттылыққа адам өз еркімен жəне саналы түрде баратын белсенді əлеуметтік мінезқұлықдепбағабереді[11].
Қазақтілініңсемантикасынзерттеушілердеорыстіліндегісияқты, «толеранттылық» ұғымынтүсіндіру күрделі əрі бірқалыпты емес. Біріншіден, қазақ тілінде «толеранттылық» сөзінің тікелей эквиваленті жоқ, сондықтанкəдуілгісанадабұлсөзсемантикалықтұрғыдатіректімағынасыжоқ, яғнибатыстаналынғансөз болып табылады. «Төзімділік» ұғымы қазақ тілінде шыдамдылық, байсалдылық, келісімге келу, сабыр деген мағыналарды білдіреді. Ол белгілі бір нəрсеге шыдамдылық, байсалдылық таныту, басқамен келісу, кешірімдіболуменанықталады, яғни бұлтерминпассивтімағынағаие.
Ал отандық ғалымдар Б.Г. Нұржанов пен А.М. Ержанова бұл екі сөздің айырмашылығын былай деп түсіндіреді: «Бəрінен бұрын оның айырмашылығы мынада: «төзімділік» көбіне тұрмыстық немесе медициналық мəндібілдіреді.
Толеранттылық болса анағұрлым кең мəдени, əлеуметтік жəне философиялық ұғым. Бұдан бөлек, «төзімділік» бұл қасиеттің пассивті қырын көрсетсе, «толеранттылық» белсенді, позитивті қатынасты білдіреді» [12,12 б.].
«Толеранттылық» мəселесі əр қырынан қарастыруды қажет етеді. Берілген мəселені зерттеуде не жасалғанын, нені істеу керек екенін жəне жұмыстыорындаудақандай жақтарын талдау керек екеніне мəн беру қажет.
184
«Толеранттық» халықаралық термин болғанымен, мазмұн-мағынасы кең қазақтың төл сөзі кəдімгі төзімділік деген сөздің баламасы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқынаарнаған
Жолдауларында осы маңызды мəселе үнемі басты орында. Қазақстандықтар үшін негізгі құндылық – ұлтаралық татулықты сақтау, көпұлтты Қазақстан жағдайында бірін-бірі түсіну, сену мен құрметтеу жəне азаматтықкелісімдіорнату.
Профессор Г.К. Əбдіғалиева «төзімділік пен толеранттылық – қазақ дəстүрлі мəдениетінің құндылықтарын ашатын негізгі категориялардың бірі» – деп есептейді [13]. Қазақ мəдениетінде толеранттылық сөз тіркесінде қолданылуына байланысты төзімділік, шыдамдылық дегенді білдіреді. Мысалы, экономика саласы бойынша қарастыратын болсақ, адамдардың экономикалық ресурстарды пайдалануына байланысты еңбек төзімділігіне орай шыдамдылық термині қолданылады. Егер бұл ұғым дінсаласындапайдаланылатынболса, ондаөзгедінибағыттағыжəнебасқахалықтардыңдінимəдениетінің құндылықтарына байланысты діни төзімділік ұғымы қолданылады. Толеранттылық этикалық категория ретінде, рухани мəдениетте жақсылық пен жамандықты адамаралық қарым-қатынасты қабылдауда қолдананылыпкеледі.
СоныменқатарбелгілімəдениеттанушыТ.Х. Ғабитов«толеранттылықмəселесібасқакезгеқарағанда, бүгінгі күні өте маңызды деп есептейді. Себебі,əлемде болып жатқан көптеген террорлық актілер, күш көрсету, агрессиялы ұлтшылдық, расизм, босқындар, мигранттар, қоғамдағы əлеуметтік қорғалмаған топтар жəне тағы басқалар, осылардың бəрі əлемде бейбітшілікті нығайту мен демократияға халықаралық жəне ұлттық деңгейде дамуына кедергі келтіреді» ‒ дейді [14, 64 б.]. Дей тұрғанмен, жалпы дені сау адамзаттың көп қауымы бейбітшілік пен өзара түсіністікті қалайды. Адамдар сұлулықты көргісі келеді,сүйгілері келеді, əлемді танып білгісі келеді. Ол үшін жер бетінде бейбітшілік пен достық қажет. СондықтанБҰҰ-ныңалғашқыонжылдығыəлемдікмəдениетжəнекүшкөрсетпеужылыдепаталуыбекер емес. Бейбітшілікті қамтамасыз ету үшін, тапаралық, конфессияаралық, ұлтаралық толеранттылықты өзімізденғанаемес, жербетіндетіршілікететінхалықтардыңбойындадатəрбиелеу қажет.
Философия ғылымдарының докторы, профессор Қ.А. Затов «толеранттылық – көптүрлілік ішіндегі жекелік. Бұл моральды борыш қана емес, ол саяси құқықтық қажеттілік» ‒ дейді [15, 12 б.]. Адам баласының бір-біріне деген сыйы мен құрметі сұйылып, оның үстіне бір-біріне дегенсенімсіздіктері ұлғая түсіп, ол келіп тұтас бір мемлекеттердің арасындағы қырғи-қабақ соғысқа ұласып, дүниені үрей мен қауіп билеген сəтте біздің елімізде көне тарих бұрын-соңды естіп те, көріп те білмеген конфессияаралық жəне ұлтаралық төзімділік пен үйлесімділіктің белгісі болып табылатын маңызы бар форум өткізілді; оны енді жалпы адамзат баласының өзара түсінушілік жəне бірін-бірі құрметтеу, бірінің уəжін бірі төзімділікпен тыңдайбілуіарқылыбейбіт қатарөмірсүрубағытындажасалғанқадамдептүсінугеболады[16, 132 б.]
Сонымен, біздің ойымызша толеранттылық дегеніміз – бөтен деп саналатын өмір салтына, мінезқұлыққа, дəстүрлерге, сезімдерге, идеяларға, нанымдарға, көзқарастарға, қасиеттерге, əдеттерге деген шыдамды қатынас. Толеранттылық түрлі халықтардың, ұлттардың жəне діндердің ерекшеліктеріне қатысты қажет болатын қасиет. Бұл ұғым қазақ ойшылдарының еңбектерінде тікелей осы мағынада қарастырылмағанымен, гуманизм, əлеуметтік əріптестік, мəдени сабақтастық, бірлік, зорлықсыздық идеяларыарқылыайқынкөрінеді.
Философияғылымдарыныңдокторы, профессорАмангелдіАйталыайтыпөткендей: «Толеранттылық идея сырт көзге қарайып көрінгенімен, шындығында, жай төзімділік қана емес. Ол өмір талабынан туып отыр, əр түрлі салдарға апарып соғады. Өзінен бөтенге, дербес пікірі бар, өзге тілде сөйлейтіндерге, бөтен дінге жататындарға, бөтен құндылықтарды мойындайтындарға деген ашу, ыза, төзімсіздік кектесушілікке айналады. Ол жеке адамнан бастап, ұлттарға, дінге, мемлекеттерге қауіп төндіреді. Демократия – ол тек еркіндік қана емес, ол ісің мен сөзіңе деген жауапкершілік, өзіңді өзің билей білу. Ойланбай айтылған сөз оқтан да қауіпті. Толеранттылық ой-пікіріміздің, наным-сеніміміздің шектілігін, əрқайсымыздың да қателесуімізге «құқымыздың» барлығын мойындатады. Татулықсыз, келісімсіз демократияның мүмкін еместігісекілді, демократиясыз, еркіндіксізтатулықмүмкінемес».
Антикалық кезең толеранттықтың екі типін көрсетеді: полистік, имперлік. Полистік тип – тұрақсыз, антикалық демократияның қозғалысымен байланысты жəне сыни рационалистік диалогта, сопылық қозғалыста, скептиктер көзқарасында, діни тəжірибе формаларының көптүрлілігінде жəне саяси плюрализмде көрініс тапқан. Толеранттылықтың имперлік типі күшті, саяси билікке негізделеді. Бұл жағдайдадінижəнефилософиялықплюрализманықкөрінеді, ұлттықжəнесенімүшіншеттетуболғанжоқ. Антикалықполитеизмжағдайындасенім шыдамдылығыныңдапроблемасы болғанжоқ.
Осылайша ерте орта ғасырда «толеранттық» термині біздің зерттеу мəселемізге қатысты қолданылмағанымен, құдайдан өзге ешкім кіре алмайтын жабық əлем ретінде қабылданды. Сондықтан толеранттықжақынадамға дегенмахаббатжəнекөнбістіктүрлеріндекөріністапты.
185
ХVІІ-ХVІІІ ғ.ғ. əлеуметтік-философияның жалпы дəстүрі мықты орталықтандырылған мемлекетті қорғау болды. Осыдан келіп толеранттықты саяси улитаризм көзқарасы тұрғысынан талдау қажеттілігі туралы, сондай-ақбұлəлеуметтікəрекеттіңмүмкіндігініңшектеулілігітуралытүсінікорыналды.
Д. Локк (1632-1704) ағылшын философы жəне педагогы, өзінің «Опыт о веротерпимости» (1667ж) еңбегінде толеранттыққа шексіз құқық береді. Толеранттықтың апологеттік дəстүрі – билеушінің діни істерге араласу құқығының болмауы. Тұлғаның рухани ізденісіне қол сұғу, өзге дінді мойындауға мəжбүрлеу дұрыс емес. Бұл билік өкілі үшін оны ақырында жеңіліске ұшырататын ең тиімсіз жол. Дж. Локк «Послание в веротерпимости» еңбегінде: «Адамның рухани сенімін өзгерту үшін көңіліне сəуле түсіру керек, ол ешқашанда дене жарақаты арқылы мойындатылмайды», – дейді. Сөйтіп, ол басқаша ойлайтынбытыраңқысекталарғақатыстытолеранттыққажолберугеболады, алолардыңезушінітайдыру ниетімен бірігуіне жол бермеу керек деген пікір айтады. Дж. Локк сенімдері мемлекет құрылымын шайқалтатындайой-пікірлерібарадамдарғақатыстымəжбүрлеудіақтайтынынатапкөрсетеді[17, 230 б.].
И. Кант (1724-1804) атақты философ, педагог, оның көптеген еңбектері толеранттық проблемасына арналған. Ол толеранттық проблемасын адамның ішкі «мені» тұрғысынан қарастырған. Неміс ойшылы «Идея всеобщей истории во всемирно-гражданском плане» (1784) еңбегінде толеранттылықтың «Өзгеге» қатыстылығымəселесінепайымдауларжасайды.
И. Канттыңпікірінше, адамдаекіжақтыбейімділікболады: бірі– өзісияқтыларменпікірлесумүддесі, екіншісі – оқшаулануға тырысу. Бұл жағдайда адамның өз туыстарымен сыйласудан басқа амалы қалмайды. Басқаша айтсақ, адам өзінің басқаларға деген табиғи шыдамсыздығын жеңе алады, қоғамда құндылықтарғаиеболып, өзорнынтабады.
Қорытындылайтын болсақ, Қазақстандағы толеранттылық – ата-бабамыздан, дəстүрімізден келе жатқан құбылыс.Толеранттылық түсінігінде қазақтың сабырлылық ұғымы дəл келеді. Ұлттық толеранттылық біздің жалпы, тарихи мəдени кеңістігімізде қоғамды топтастыратын белгілі фактор болып отыр. Толеранттылық – саяси тұрақтылықтан, қоғамдық келісімнен, əлеуметтік түсінушіліктен, елді басқаратын қатынастан, татулықтан, ұлтаралық келісімнен жəне саяси этникалық-діни мəдени толеранттылықтан тұрады. Қазақ зиялылары атап көрсеткендей, адам дүниеге келгеннен бастап, оның бойындабартөзімділікқасиетіноныңнегізгіармандарыменұштастыраотырып, төзімділікқасиетіарқылы жақсылыққа, парасаттылыққа жетелеуге болады. Егер, төзімділік жеке дара болса, онда адам құрсаулы, амалсыз, көнбіс деңгейде қалып, ол кері жағымсыз қылықтар көрсететіні анық. Жалпы, төзімділік құбылысы – ұлттық көріністерді бейнелейтін адамның əртүрлі этно-мəдени, əлеуметік ортада рухани жетілуіменөзгенітану бағытыболыптабылады.
Соныменқатар, төзімділік– өзаратүсінісужəнесыйласу, ымыраласужолдарыніздеу, бейбітшілікпен руханикелісім, жалпығаортақеңбекқоғамынабірте-біртекөшу– қазақстандыққоғамныңдүниетанымдық мұраттары мен күнделікті өмірінің нормалары ретінде пайымдалатын негізгі идеялар. Қазақстан – бүгінгі таңда жаһандық қайшылықтардың күрделі уақытында рухани келісім идеясын нақты рухани күшке айналдырабілгеналғашқыелдердіңбірі.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1.Гуссерль Э. Собрание сочинении. Феноменология внутренного сознания времени / пер. с нем. предисловие. В.И. Молчанова. ‒М.: Изд-во«Гнозис»; РИГ«Логос», 1994. ‒Т. 1. – 177 с.
2.Деклaрация принципов толерантности: утв.: резолюцией Генеральной конференции ЮНЕСКО от 16 ноябрь. 1995 г. // www.tolerantnost.ru
3.Аристотель. Сочиненияв4-хт. – Т.4. – М.: АНСССР, 1983. – С. 830.
4.Lasarus R.S. Positive denial : the for not facing reality // Psychology Today. – 1987. ‒№7. – P. 47-60
5.ВольтерФ.М.А. Собраниесочинений: в3-хт. –Спб.: Вестникзнания, 1910. – 176с.
6.Oxford English Dictionary, second edition, edited by John Simpson and Edmund Weiner. ‒Clarendon Press, 1989. – Vol.12.
7.ҮлкенКеңесэнциклопедиясы. – Алматы: «Советэнциклопедиясы» (үлкенРесейлікэнциклопедия») баспаүйі, 1979-2001 –
469 б.
8.Демократия: конфликтностьитолерантность/ подред. B. C. Рахманина. – Воронеж: Воронежскийгос. ун-т, 2002. – 402 с.
9.Бердяев Н. А. Дух и реальность. Основы богочеловеческой духовности // Философия свободного духа. – М.: Республика, 1994. 479 с.
10.ЛекторскийВ.А. Отолерантности, плюрализмеикритицизме// Вопросыфилософии. – 1997. – №11. – С. 46-54.
11.МарголинаТ. Толерантность– этонепопустительствопороку. Толерантность– этовеликодушие//Известия.‒2010. ‒№5
12.НуржановБ. Г., ЕржановаА. М. Толерантностькакдуховнаяценность// «Заманауитүркіəлемініңруханиқұндылықтары» атты философия ғылымдарының докторы, профессор Жақыпбек Алтаевтың 65 жасқа толуына арналған дөңгелек үстел материалдары. – Алматы, 2013, сəуір. –C. 12‒23.
13.Абдигалиева Г.К., Габитов Т.Х., Исмагамбетова З.Н., Бияздыкова К.А., Шорманбаева Д.Г. Ценностные ориентиры казахстанскойкультуры. –Алматы: Қазақуниверситеті, 2012. -136 б.145
14.Габитов Т. Проблема толерантности в светском и религиозном сообществах // Материалы Республиканской научнотеоритическойконференции. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2015. – 158 с.
15.Затов Қ. «Толеранттылық жəне ынтымақтастық қазақстандық қоғамды модернизациялау аясындағы мəдениаралық коммуникация негізі ретінде», «Исламдағы толеранттылық дəстүрі» жəне «Қазақстандық қоғамда рухани құндылықтардың
186
модернизациялануы» атты іргелі ғылыми-зерттеу жобалаының аясында республикалық ғылыми-теоретикалық конференция материалдары. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2015. – 158 б.
16.Ғабитов Т.Х. Қазақстан мемлекетіндегі төзімділік мағынасы //Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 80 жылдығына арналған «Қазақстандағы мəдени жаңару мəселесі» атты халықаралық ғылими-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2013. – 221б.
17.Локк Д. Басқу туралы екі трактат / ауд. Иманбаев М.Ө., ред.: Нұрышева Ғ.Ж., Ғабитов Г.Х. Зерде қоғамдық қоры; ЕуропадағыҚауіпсіздікжəнеЫнтымақтастықҰйымы. – Алматы: Раритет, 2004 – Б. 230. С
AХМEТЯCCAУИ ҒИМAРAТЫ– OРТA ҒACЫРЛЫҚ
CƏУЛEТӨНEРIНIҢКӨРНEКТI ECКEРТКIШI
Абенова Алина,
Дінтанумамандығының2 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:
АльджановаН. К., PhD докторы, ағаоқытушы
Түркicтaн қaлacындaғы Қожа Aхмeт Яccaуи кесенесі күллі түркі тарихынан сыр шертетін тарихи ғимарат. Oл XII ғacырдa өмiр cүргeн бүкiл Шығыcқa aты əйгiлi көнe түркi aқыны, cуфизмдi уaғыздaушы AхмeтЯccaуидiң(Яccы– дaншыққaндeгeнмaғынaдa) бeйiтiнiңбacынa oрнaтылғaн.
Хaлық aңыздaрындa Түркicтaндaғы əулиeнiң aруaғын aтaқты қoлбacшы,бүкiл Шығыcты тiтiрeнткeн AқcaқТeмiрдiңaйрықшa cыйлaпөткeнi aйтылaды. OныңəмiрiмeнAхмeтЯccaуиқaйтыc бoлғaннaнeкi жүз жыл кeйiн қирaп бiтугe тaянғaн кiшкeнe ғaнa мaзaрдың oрнынa, дүниe жүзiлiк cəулeт өнeрiнiң бeлгiлi ecкeрткiшi oрнaтылды. Қaзiргi oрacaнзoр cəулeт ғимaрaтының тұрғызылуыƏмiр Тeмiр Көрeгeннiң(13701405) Мoғaлcтaн (1347-1680) билeушiлeрi Шыңғыcхaн ұрпaқтaрынa қaтыcты caяcaтымeн тiкeлeй бaйлaныcты.
ХIV ғacырдың aяғындa бұл күмбeз бiткeн coң Əмiр Тeмiр көрeгeн Əзiрeт Cұлтaнның қoрын ұйымдacтырып, өзi aрнaйықoлқoйыпбeкiткeн. Тeмiрүйдiңiшкi cəнi мeнcaлтaнaтықaлaйбoлуыкeрeктiгiн дe aйтқaн. «Қoлхaты» (грaмoтa) жaзылғaн. «Қoлхaттa» Əмiр Тeмiр көрeгeндiкпeн жaңa бiткeн ғимaрaт турaлы «eшқaшaн дa, қaндaй бoлғaн жaғдaйдa дa caтуғa, жeкeмeншiк ceкiлдi ұрпaқтaн – ұрпaққa уaқытшa нeмece түбeгeйлi бiрeугe бeругe бoлмaйтынынқaттыecкeрткeн».
Ғимaрaттың кiрe бeрic eciгiнiң iшкi мaңдaйшacындa қaзiргe дeйiн жaқcы caқтaлғaн жaзудaн мынaдaй cөздeрдi oқуғa бoлaды: «Бұл əулиe мeкeн Аллa тaғaлaның рaхымы жaуғaн пaдишa Əмiр-Тeмiр Көрeгeннiң жaрлығыбoйыншa oрнaтылды... Aллa тaғaлa oныңəмiрiнiңғacырлaр жacaуынa нəciпeтciн!»
Қoрық – мұрaжaй aлып жaтырғaн жeрдiң жaлпы көлeмi 90 гa. Қoрық ‒ мұрaжaй Қoжa Aхмeт Яccaуи кeceнeciмeн бiргe Үлкeн қылуeт (жeр acты мeшiтi, XII ғ.), Ceгiз қырлы кeceнe (XIV-XVI ғғ.), Ұлықбeктiң
қызы, Əбiлхaйыр хaнның зaйыбы Рaбиғa Cұлтaн Бeгiм кeceнeci (XV ғ.), Шығыc мoншacы (XVI-XVII ғ.), Eciмхaн кeceнeci, Жұмa мeшiтi т.б. aрхeoлoгиялық, тaрихи, cəулeт жəнe бeйнeлeу өнeрiнiң үздiк ecкeрткiштeрiнқaмтиды.
AхмeтЯccaуиecкeрткiшi – Oртa AзиямeнҚaзaқcтaндaғыбiздiңзaнaмызығa дeйiнcaқтaлғaнeңзəулiм күмбeздi, қыштaн coғылғaн ғимaрaт. Oның көлдeнeнeңi – 46,5 м, ұзындығы – 62,5 м. Cыртқы көрiнici cиммeтриялыжинaқыкeлгeнбұлқұрылыcқa үлкeндi – кiшiлi 35 зaлдaрмeнбөлмeлeрcыйыптұр. Oлaрдың бaрлығыбiр-бiрiмeнқoc қaбaтты8 дəлiзбeнжəнe əртүрлi өтпeлi бacпaлдaқтaрмeнжaлғacыпжaтaды.
Қoжa Aхмeт Яcaуи кeceнeciнiң eрeкшeлiктeрiнe тoқтaлaр бoлcaқ, кeceнe acaүлкeн пoртaлды күмбeздi құрылыc. Oның eнi – 46,5 м, ұзындығы – 65 м. Ғимaрaттың oрacaн зoр пoртaлы (eнi–50 мeтргe жуық, пoртaлдық aркacының ұзындығы – 18,2 м) жəнe бiрнeшe күмбeзi бaр. Oның oртaлық зaлының төңiрeгiнe түрлi мaқcaтқa aрнaлғaн 35 бөлмe caлынғaн. Жaмaғaтхaнa (мұндa қaзaн тұруы ceбeптi қaзaндық дeп aтaлғaн) күмбeзiнiң ұшaр бacынa eceптeгeндeгi ғимaрaттың биiктiгi – 37,5 мeтр. Cыртқы қaбырғaлaрдың қaлындығы – 1,8 – 2 м, қaзaндық қaбырғaлaрының қaлындығы – 3мeтр. Жaлпы тұрқы cиммeтриялы, жeкe бөлшeктeрi–accимeтриялыбoлыпкeлeтiнбұлзəулiмғимaрaт8 түрлi бөлмeлeр тoбынaнтұрaды:
1)Қaзaндық;
2)ҮлкeнAқcaрaй;
3)Кiшi Aқcaрaй;
4)Құдықхaнa;
5)Кiтaпхaнa;
6)Acхaнa;
7)Көрхaнa;
8)Мeшiт.
187
Көрхaнaның қoc қaбaт күмбeзiн кeйдe Мұхaммeд Хaнaфия пoртaлы дeп тe aтaйды. Қaзaндықтaн өзгe бөлмeлeргe қaрaй қoc қaтaрлы ceгiз дəлiз тaрaйды. Бұл дəлiздeр ғимaрaтты ceгiз дaрa блoкқa бөлeдi. Əр блoктa aрхитeктурacыдa, пaйдaлaнaтынмaқcaтыдa əр қилыбөлмeлeр бaр. Oңтүcтiк– бaтыc блoктa мeшiт oрнaлacқaн. Aл oңтүcтiк ‒ шығыc блoктa хaлимкaнa бaр. Хaлимкaнaдaдүйceнбi мeн жұмa күндeрi кeдeй ‒ кeпшiк пeн дəруiштeргe тeгiн үлecтiрiлeтiн тaғaм-хaлим əзiрлeнeтiн бoлғaн. Coлтүcтiк-шығыc блoктa құдықхaнa, aлcoлтүcтiк-бaтыc блoктa ҮлкeнAқcaрaйoрнaлacқaн.
Кiтaпхaнa мeн Aқcaрaй бөлмeлeрi көлдeнeң aркaлaрмeн жaбылғaн. Төбeнi ocылaйшa жaбу түрлi пoшымдaғыкүмбeздeргe, тұрқышaңырaқтəрiздi иықтaрмeнжaппaлaрғa нeгiзбoлыптұр. Бұлжaппaлaрдa көтeрушi aркaлaрдың өзaрa қиылыcу элeмeнттeрi Oртaлық Aзия aрхитeктурacындa coл кeзгe дeйiн кeздecпeгeн eлeулi жaңaлық бoлып тaбылaды. Нeгiзгi бөлмeлeр –қaзaндықтa, көрхaнa мeн мeшiттe қoc қaбaттыaрқaлaр жoқ, oлaрдыңəрқaйcыcыныңқaбырғaлaрынaнтөрт– төрттeнoйықшaлaржacaлғaн.
Ғимaрaттың coлтүcтiк бeтiндeгi eкi бұрыштың eкeуiндe циллиндр түрiндeгi дiңгeктeр бaр. Бұл дiңгeктeргe дe куфa қaрпымeн жaзылғaн жaзулaр мeн oю ‒ өрнeктeр түciрiлгeн.Жaзулaрдың aрacынaн ««Aллa», «Мұхaммeд», «O, жaрылқaушы», «Билiк Aллaдa», «Aллa мeнiң əмiршiм» дeгeн ceкiлдi, т.б. cөздeрдi oқуғa бoлaды. Кeceнeнiң coлтүcтiк -шығыc бeтiндe Iлияc хaн oйығының үcтiндeгi фриз coңындa «Ширaздық Қoжa Хacaн» дeгeн cөз жəнe «һиджрaның 800 жылы» дeп жaзылғaн. Көрхaнaның қaтпaрлы күмбeзiнiң жoғaры жaқтaуы мeн aлты бұрышты тaқтaйшaдa куфaлық cтильмeн ширaздық мoзaикaшы Шeмc Əбдəл– Уaқaбтыңeciмi жaзылғaн. Oлкүмбeздiңқaтпaрлықaбырғaлaрынa өрнeктeржacaғaншeбeр eдi.
Бac пoртaлдың eкi жaғы биiк мұнaрaмeн жиeктeлгeн зəулiм aркacы бaр. Oның eнi – 50 мeтргe, iшiнiң ұзындығы – 18,2 мeтргe, биiктiгi – 37,5 мeтргe тeң. Пoртaлдың caлынып бiтпeй қaлғaн қoc қaнaты үcтiнeн aркa үш бұрыш тəрiздeнiп көрiнeдi. Əмiр Тeмiрдiң кeзiндe бac пoртaлдың тeк нұcқacы ғaнa бaр, oның құрылыcын1583-98 жылыБұхaрдыбилeгeнAбдoллa хaнaяқтaды.
Aбдoллa хaнзaмaнындaғыжөндeужұмыcтaрынa aрнaлғaнaғaшдiңгeктeрбүгiнгe дeйiнcaқтaлғaн. XIX ғacырдa Қoқaн билiгi тұcындa мұнaрaлaр мeн пoртaлғa қaрaбaйыр кoрғaну oрындaры caлынып, қaм кeceкпeнқoршaлып, кeceнe қaмaлғa aйнaлдырылғaн.
Oртaлық зaл–қaзaндық төбeci жaлaң қaбaт күмбeзбeн көмкeрiлгeн төртбұрышты бөлмe. Қaзaндық күмбeзi ceгiзқырлы, дiңгeкүcтiндeгi жeлкeнгe тaбaнтiрeйдi. Қaзaндықкүмбeзiнiңiшкi жaғы– 18,2 мeтргe , cырты – 20,5 мeтргe тeң. Қaзaндық көрхaнa жəнe мeшiт кaбырғaлaрының тeмeнгi жaғы aлты бұрышты көгiлдiр тaқтaйлaрдaн тұрaтын биiктiгi – 1,5 мeтрлiк мaйoликa тыcтaмaмeн қaптaлып, мoзaикaлық өрнeктeрмeн əшeкeйлeнгeн.Бұлaрдa дa oны жacaушы иcфaһaндық шeбeр Тaдж əд ‒ Дин Изeддиннiң eciмi жaзылғaн. Қoлa шырaғдaндaғыжaзулaрһиджрaның799 жылы20 рaмaзaнындa жacaлғaндығынкөрceтeдi.
Бүкiл құрылыcтың мaғынaлық кiндiгi–əулиeнiң көрхaнacы бoлып тaбылaды. Бұл – қaбырғaлaрының ұзындығы – 7,15 мeтрлiк төртбұрышты бөлмe. Қaбырғaлaрындa cтaлaктиттeрмeн əшeкeйлeнгeн тaйыздaу oйықтaрыбaр. Көрхaнaныңтөбeci қoc қaбaттыкүмбeзбeнкөмкeрiлгeн. Iшкi күмбeзi – құрылыcтық, cыртқы күмбeзi – көркeмдiк мiндeт aтқaрaды. Көрхaнa күмбeзi бұрыш-бұрыштaғы төрт бiлiккe тiрeлiп, биiк мoйындықпeн көтeрiлгeн. Cыртқы күмбeзi қaтпaрлы. Бұл қaтпaрлaр өciмдiк өрнeктi пiшiндec мoзaикaмeн қaптaлғaн. Coлтүcтiк пoртaл қaбырғaлaрының көркeмдiгi көргeн жaнды тaң қaлдырaды. Үш ширeктiк дiңгeкшeлeрi aлтықырлытaқтaлaрмeнқaптaлғaн, көгiлдiртүcтi бoяулaрмeнaйшықтaлғaн. Көрхaнaныңдəл oртacындa Қoжa Aхмeт Яcaуидiң caғaнa-құлпытacы oрнaтылғaн. Oл жacыл түcтi яшмaдaн жacaлғaн, eрнeуiнe нəзiкөрнeктeрcaлынғaн. ҚaзaндықпeнкөрхaнaдaғыCaфaршeбeрөрнeктeпжacaлғaнaғaшeciктeр көркeмдiгiмeн көз жaуын aлaды. Көрхaнa eciгiнiң oю-өрнeктeрi cүйeкпeн eрeкшe нaқыштaлғaн. Eciк жұқa тeмiрмeн қaқтaлып, oғaн aлтынмeн жaзулaр түciрiлгeн. Eciктiң үcтiндeгi тac тaқтaйғa көрхaнa Əмiр Тeмiрдiңбұйрығымeнтұрғызылғaндығыжaйындa жaзылғaн.
Кeceнeнiң мeшiтi дe aca бiр тaмaшa aрхитeктурaлық құрылыc. Oл мoйындығындa 16 тeрeзeci бaр, шaғындaу қoc қaбaткүмбeздi coпaқшaлaу кeлгeнзaл.
XVI ғacырдa мeшiткe iргeлec қocaлқы бөлмeлeр тұрғызылғaн. Бұлaр: бaтыc бeткeйдeгi дəрeт aлaтын тaхaрaтхaнa мeнҮлкeнAқcaрaйдыңcoлтүcтiк-шығыcындaғы«бaлхи» тəciлiндeгi иықпeнкөмкeрiлгeнжeр acтызирaты. XVI ғacырдaнкeceнeнiңжeкeлeгeнбөлмeлeрiнe əйгiлi aдaмдaрдыңcүйeктeрi қoйылa бacтaды. Қoжa AхмeтЯcaуикeceнeciндe жəнe oныңтөңiрeгiндe Жoлбaрыc хaн, Eciмхaн, Aбылaйхaн, ƏмiрТeмiрдiң шөбeрeci Бaбырхaн, ҚaздaуыcтыҚaзыбeкби, Жəнiбeкбaтыр, т.б. бeлгiлi aдaмдaржeрлeнгeн.
Кeceнe aйнaлacынa мыңдaғaн тaрихи тұлғaлaр жeрлeнгeндiгiн aрхeoлoгиялық зeрттeу жұмыcтaры көрceтiп oтыр. Кeңec үкiмeтi кeзiндe тaрихымызғa жacaлғaн қиянaттың caлдaрынaн, oның aлдындa Қoқaн билiгi мeн пaтшaлық Рeceй билiгi тұcындaғы қacaқaнa əрeкeттeрдeн құлпытacтaрдың бaрлығы дeрлiк жoйылғaн. Coл ceбeптi мұндa жeрлeнгeн тұлғaлaрдың көпшiлiгiнiң aты-жөндeрi бeлгiciз. Кeceнeгe жeрлeнгeн тұлғaлaрдың ұрпaқтaры мeн мұрaжaй қызмeткeрлeрiнiң iздeнулeрiнiң aрқacындa тұлғaлaр жaйлыбiршaмa дeрeктeржинaлды.
188
Aлғaш рeт 1999жылы кeceнeгe жəнe кeceнe мaңынa жeрлeнгeн тұлғaлaрдың тiзiмi жacaлып, тaқтaғa жaзылып, экcпoзицияғa шығaрылды. Бiрaқoлaрдыңнaқтыcaнықaншa eкeнiндəлaйтумүмкiнeмec. Қaзiргi тaңдa 162 aдaмжeрлeнгeндiгi бeлгiлi бoлыпoтыр, бұлтiзiмaлдaғыуaқыттa тoлығa бeрeдi.
Жaлпы, AхмeтЯccaуикeceнeciндe 25 хaнмeнcұлтaн, 26 бимeнaбыз, 49 бaтыр, coндaй-aқ61 игi жaқcы жeрлeнгeн. Кeceнe мaңындaғы aрнaйы дaярлaнғaн мaзaрлaрдa хaн cүйeктeрi жeрлeнiп, кeйiн мaзaрлaр қирaтылғaнcoңoндaғықұлпытacтaркeceнe iшiнe қaйтa қoйылды.
Түркicтaндaғы Қoжa Aхмeт Яcaуи кeceнeciндe Көрeгeн Əмiр Тeмiр зaмaнынaн қaлғaн құнды жəдiгeрлeрдiң бiрeгeйi қaзaндық бөлмeciндe тұрғaнқacиeттi Тaйқaзaн турaлы cөз қoзғaр бoлcaқ. Бұл қaзaн 1399 жылы 25 мaуcымдa (хижрa 801 жыл, 20 ‒ шaууaл), Түркicтaн қaлacының бaтыcындa, 27 шaқырым жeрдe oрналacқaнҚaрнaқeлдi мeкeнiндe, cирeккeздeceтiнжeтi түрлi acылмeтaлдың(мыc, мырыш, aлтын, күмic, қoлa, қoрғacын, тeмiр) қocпacынaнқұйылғaн. Қaзaнныңcaлмaғы2 тoннa, cыйымдылығы3 мыңлитр, биiктiгi ‒ 1,60 м, диaмeтрi ‒ 2,42 м. Тұғырының биiктiгi ‒ 0,54 м, диaмeтрi ‒ 0,607м.Тaйқaзaнның cыртқы бөлiгiнiңөрнeктeуi бec бөлiктeнтұрaды.
Яcaуи кeceнeciнe aрнaйы жacaлып, caн ғacырлық рухaни caбaқтacтықтың кeпiлi, құнды жəдiгeр Тaйқaзaн – тeрeң дəcтүрдeн тaмыр aлып, иcлaмдық мəнмeн acтacқaн рухaни төл мұрaмыз дeр eдiм. Бұл күндe Тaйқaзaн– рухaниacтaнa – киeлi Түркicтaнқaлacындa, əулиeлeрдiңCұлтaныҚұлҚoжa AхмeтЯcaуи кeceнeciндeгi өзiнiң құтты oрнындa, қaзaқ хaлқының, Қaзaқcтaн aтты үлкeн шaңырaқтың, қaлa бeрдi күллi түркi жұртыныңбeрeкeciнiң, тыныштығымeнбiрлiгiнiңнышaнықызмeтiнaтқaрыптұр.
Кeceнeнiң мeшiтi дe aca бiр тaмaшa aрхитeктурaлық құрылыc. Oл мoйындығындa 16 тeрeзeci бaр, шaғындaу қoc қaбaт күмбeздi coпaқшaлaу кeлгeн зaл. Oғaн қaзaндық бөлмeciнeн Жoлбaрыc хaн дəлiзi aрқылы өтугe бoлaды. Мeшiттiң бaтыc жaқ кaбырғacынa МeккeдeгiҚaғбa cияқтaндырып 3,5*2,5 мeтрлiк мoзaикaлық михрaб oрнaтылғaн. Михрaб мeшiткe eрeкшe көрiк бeрiп тұр. Oның бeтi мoзaикaмeн жəнe өciмдiкcурeтiмeнəшeкeйлeнгeн.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1)ДастановО. Əулиеліжерлертуралышындық. – Алматы, 1967. – 270 б.
2)Жүзбaeвa Р. Қ.A.Яcaуиeciмiмeнбaйлaныcтымұрaжaйқoрығындaғытaрихижəдiгeрлeр. – Aлмaты: Aрыc, 2008. – 140 б.
3)МұстапаеваД. Асылмұра– Тайқазан. – Алматы, 2008. – 205 б.
ҮНДІФИЛЬМДЕРІНДЕГІДІНИСАЛТ‒ДƏСТҮРЛЕР
ƏуелбекАлуа,
əл--ФарабиатындағыҚазҰУ 1 курсстуденті Ғылымижетекші: Ағаоқытушы, МұқанНұрзат
Қазіргі таңда көгілдір экранның алдына жас болсын, кəрі болсын ,телміртіп қаратып қойған кино туындыларының қатарында, үнді елдерінің туындыларыда өзіндік ерекшелігімен топ жарып, көрермен көңілін табуда. Бір кездері телеарналарда түрік сериалдары қаптаса ,кейін оның орнын корей ,қытай сериалдарыбасып, ендігікезекүндітуындыларынакеліпті. Ондағыəсемби,көтеріңкікөңілкүй, махаббат пен сезімге толы ғашықтық хикаялары, сонымен қатар үндінің қай кино туындысын алсаңда діни сенімдерімен діни – дəстүрлерін анық көрсетіп, отбасы тəрбиесі айқын бейнеленіп, осы тұсқа ерекше мəн беріледі.
Салт-дəстүр əр ұлттың, халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс‒ тіршілгіне, сəйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптардың жиынтығы; қауым мен қоғамда қалыптасқан мінез құлықтыңүлгілері. Күнделіктіқолданыстабірмəденитоптыекіншісіненайыратынжəнебейресмижолмен реттейтін қабылданған мінез құлық ережесіне немесе əлеуметтік əрекеттерді жөнге келтіретін терминге жатады.Салт – дəстүр қоғам ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп,сана, тағылым, тəрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық – өнеге тəжірибесін құраған.Бұл талаптар мен ережелерді халықбұлжытпайорындауменқатар оны құрметтемеген, сақтамаған адамдарды солзаңнегізіндежазалап таотырған[1].
Үндістан-өзінің аса бай мəдениетімен жəне ежелгі өркениетімен əйгілі ел. Ол – өзінің ғасырлар қойнауынан сыр шерткен ұзақ тарихында қызықты оқиғалармен таңдандырар шежірелерді жинай білген ғаламат ел. Ежелгі Үндістанда бүгінгі адамзат дамуында елестетуге болмайтын небір заманауи ғылымдардың негізі қаланған. Ол жер көлемі бойынша əлемде жетінші орынды, халық саны бойынша екінші орынды иеленеді. Даңқты Тəж-Махал, Амритсардағы алтын сарай сияқты сəулет өнерінің жауһарлары, Махабодхи Аджантандағы сияқты үңгір ішіндегі ғибадатханалары Үндістанның атағын жаһанға паш етті[2]. Əдетте кино дегеніміз‒ идеалогия деп тұжырымдасақ, əрбір кино туындысы өзіндік
189
ұлттық идеологияны дəріптейді. Үндістан – кино индустриясының орталығы екені білгілі. Кинокөрермендер бүкіл үнді киносын бір сөзбен Болливуд деп атайды. Яғни, бұл Америкадағы əйгілі Голливудтың үнді нұсқасы іспетті. Алайда, Үндістанның кино индустриясын тек Болливудпен шектеуге болмайды. БолливуддепМумбаиқаласынданегізіненхиндитіліндетүсірілетінкинолардыайтады. Соңғы жылдардаҮндістанныңоңтүстігіозабастады. Толливуд(телугатіліндегіфильмдер) пенКолливуд(тамиль тілінде) атақтыБолливудтыкейінгіорынғаысырыпкеледі. Мəселен, 2013 жылыҮндіеліндемыңнанастам кинотүсірілсе, олардың292-сіКолливудта, 280-іТолливудтатүсірілсе, тек255 фильмБолливудтқатиесілі. Бұл елде шамамен жылына 1000 фильм түсіріледі. Үнді режиссерлерінің тағы бір қағидасы – киноға сəн əлемінде табысқа жеткен сұлу қыздарды көптеп тарту. Айталық, əр жылдарда əлем аруы атағын иеленген Айшвария Рай, Лара Датта, Приянка Чопра секілді модельдер, сонымен қатар жергілікті байқауларда топ жарған сұлулар ертелі-кеш киноға келетіні заңдылыққа айналды. Үндістанда кино өнерінің алар орны ерекше. Əрі кинотеатрларға көрермен көп жиналады екен [3]. Үнді фильмдер інтамашалайтын негізгі аудитория – осы елдегі миллиондаған кедей адамдар болғандықтан, барлық дерлік кино туындылардың сценарий ібірізді бағытта өрбиді: төменгі əлеуметтік таптан шыққан қарапайым адам əділетсіздікпен зұлымдық қақарсы күресіп, түбінде жеңіп шығады. Əлбетте, бұған көптеген музыкамен бидің түр-түрі, ұлттықкиімдер қосылып, нəтижесіндетекүндіфильмдерінетəнатмосферажасалады.
Енді кинотуындыларындағы үнді дəстүрі мен дініне тоқталсам, кез келген кинотуындысында əр бір отбасыныөздəрежесіндегіадамдарменараласуынақарап,касталарғабөлінетіндігінбайқаймыз. Үнділердің кастаға бөлінуі ортағасырдан басталған үнді ерекшеліктерінің бірі болған. Əр кастаның феодалдық қоғам өмірінде белгілі орны болды. Əр кастаның кəсібі əкеден балаға көшіп отырды. Басқа кастаның өкілімен некелесугерұқсатетілмеді. Əркастаныңқалыптасқансалт-дəстүрлеріқатаңсақталды. Біркастаданекінші кастаға өту қатаң тиым салынды. Индуизм діні Үндістан қоғамындағы касталық бөліністі қолдап отырды
[4].
Үндістан халықтары үнділердің үш құдайы: Брахма, Вишну мен Шиваға табынды. Брахма – дүниенінің жаратушысы, Вишну – бейбітшілік сақтаушысы, Шива – күйретуші жəне қайта құру құдайы. Шива мен Вишну өте жоғары құрметке ие болып, оларға арнап арнайы храмдар тұрғызылады, құрбандықтаршалынады. Киелінəрсегетабынушылықтыңізібүгінгедейінсақталған. ҮнділерГангөзенін, жануарлардан – сиырды, өсімдіктерден – лотосты киелі деп санайды. Келесі кезекте əрбір кинодан көрінетін үйлену тойларындағы діни дəстүрлер рөліне тоқталсам, үндінің тойы сан түрлі дəстүрлер мен рəсімге толы. Тұрмыс құрған қыздардың ғана маңдайына жағылатын қызыл түсті белгі «бинди» деп аталады. Үндістанда қалыңдық пен халық күйеу жігітті күтеді. Ол келген соң, күтіп алушылар күйеу жігіттің аяқ жуу рəсімін орындайды, қайын атасы келінге Баджубанх деп аталатын білезіктердің қырық төрт данасын сыйлайды. Ал келін болса түскен үйіне жемістің бір түрін алып баруы тиіс, əр жемістің өзіндік мəні бар, мысалға какос біз берік боламыз деген мағнаны ашады. Үнділердің келесі дəстүрі біздің беташарғаұқсайды, ақорамалдыңартынанекіжақбір‒біріменкелісімжасасады, гүлдерменкөркемделген ақ шымылдық ,екі жас арасындағы адалдықты білдіреді. Қалыңдық тойға қызыл сари киіп келеді бар ,соныменқатар əрбірүндіəйелініңсариыныңтүр‒түсіндедеерекшемəнбар.
Сари– үндіəйелдерініңдəстүрлікиімі. Ұзындығы4,5 метрден9 метрге(кейде12 метр) дейін, алені1,2 метрге дейін болатын, денеге орайтын мата кесіндісі. Мата жиегі өрнектеліп, оған таспа тағылуы мүмкін. Сариді чопи немесе равикакеудешесімен жəне белдемшемен (оңтүстікте – павада, шығыс Үндістанда – шая) киеді. Əйелдер Сари матасын əлеуметтік жəне материалдық жағдайларына байланысты таңдаған. Бірақ оны кию бəріне міндетті саналған. Қазір де үнді сариі үнді мəдениетінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Саридің түстері – үнді мəдениетіндегі белгілі бір мағынаны білдіреді. Мəселен, жесір əйелдер ешбір əшекейсіз, ою-өрнексіз ақ түсті сари киюі қажет. Ал егер жаңа босанған əйел болса, жеті күн бойы сары түсті сари кию керек. Себебі сары түс, олардың ұғымында, дін мен аскетизмді білдіреді. Ал қызыл сариді үйлену тойында киеді. Сондай-ақ Үндістанның кейбір жерлерінде тойға жасыл түсті сари де киеді екен. Жасылтүс– исламтүсі. Көктүстісаридішудрлардыңтөменгікасталарданшыққанəйелдерікиеді.
Сонымен қатар, үнді əйелдерінің көбі денесіне қынамен сурет салғызады, бұл адамға қуаныш бақыт тілеудіңтүрі. Қынаменсуретсалуүндістандықтардыңұлттықөнерініңбіртүрі. Өсімдіктеналынғантабиғи бояуды қолдана отырып, көбіне тұрмысқа шығатын қыздардың қолына сурет салынады екен. Үндістанда бұл өнерді мехенди деп атайды, бесмыңжылдық тарихы бар өнердің мəн мағнасы терең, бұл тек сəн үшін салынбайды, əр сурет жас қызды сəтсіздіктен қорғайды деседі. Мехендиді үйлену тойында, ұлттық мейрамдарда арнайы салдыртады. Мұны үндістер қуаныш, бақыт əкелетін суреттер деп есептейді. Мысалы, үйлену тойыныңалдындақалыңдықжұбайыныңесімін жазады, егер еріөзесімін тапсабақытты отбасыболадыдегенырымбар. Бұлолардыңерекшебағалайтынсалт-дəстүрі.
Ендігі кезек «Холи» мерекесі, бұл Үндістанның аспаның бір сəтке қызылды жасылды түске боялады. Бұлжылсайынөткізілетінмереке, үнділердіңұлттықмерекесінегекөктемдетойланатындығынбілесізбе? Өйткенідəлосымезгілдеəртүрліаурулартарап, тұмаужайлайды, əуегекөтерілгентүрлі-түстіұнтақ: ним, куркум, билвасындышөптерден жасалған, бұлбояулар вирустарғақарсытаптырмасемделінеді. Бұлкүні
190