47
.pdfЖалпы музейлерде ағаш бұйымдары, сүйек пен тастарды өңдеу, кілем тоқу, зергерлік бұйымдар, жүн өндіру, тұрмыстық құрылғылар, интерьерлі киіз үйдің құрылысы сияқты қолданылған әртүрлі қолөнер заттарының қалай пайда болғаны көрсетіліп, қазақтардың материалдық мәдениетіне жататын барлық құндылықтары сақталған.
Отан ғалымдары, этнографтар мен жергілікті тарихшылар материалдық мәдениетті жинаумен ғана шектелмей, шет елге таныта бастады. Олар Санкт-Петербург, Мәскеу, Орынбор, Омбы, Екатеринбург, Ташкентжәнебасқадақалалардатанымалэтно-өнеркәсіптікбағдарламаларғақатысып, бүкілРесейлік, сонымен қатар халықаралық аренаға шыға бастады. Ежелгі қазақ мәдениеті, этнографиясы және ғасырлар бойы алдыңғы қатарлы ресейлік демократиялық зиялы қауым өкілдерінің назарын аударды. ОрысИмператорлықГеографиялыққоғамы, Ғылымакадемиясы, Көші-қонбасқармасы, статистикалық комитеттер және басқа да мемлекеттік органдар аймақты зерттеу үшін көптеген ірі экспедициялар ұйымдастырды. Олар өз алдына Ресей империясының өңірлерінде географиялық, этнографиялық, статистикалық ақпаратты жинау, өңдеу және тарату міндеттерін қойды.
Осыміндеттердіорындаумақсатында, сақтауға, жинауға, ғылымиөңдеугежәнежүйелеуге, сондайақ оларды көпшілікке көрсетуге болатын орынды қажет етті. Өлкетанушылар осындай орын музей болуы тиіс деп шешті. Сондықтан, жергілікті аймақтағы музейлерге қажеттілік пайда болды, кейінірек тарихи-өлкетану музейі атауыналды. НәтижесіндеОрынборда, Семейде, Жетісудамузейлер ашылып, қазақ жеріндегі музейлер туралы алғашқы еңбектер жариялана бастады.
Әдебиеттер
Равикович Д.А. Из истории организации Сибирских музеев в XIX в. // История музейного дела в СССР. – М., 1957. –
Вып. 1. – С. 159-191.
Даль В.И. Об Уральском казачьем войске. 3-е издание. – М.: Ленанд, 2015. – 280 с.
Даль В.И. Толковый словарь русского языка. – 2-е издание. – М.: Русский язык, 1955. – Т. 1. – 723 с.; Т. 2. – 807 с.; Т. 3.
– 576 с.; Т. 4. – 704 с.
Алиясова В.Н. Музейное дело в Северном и Восточном Казахстане в конце ХІХ – первой половине ХХ века // Edu.e- history.kz – 2019. – №1 (17).
Ахметова С.Ш. Историческое краведение в Казахстане. – Алма-Ата 1932. – 139 с. Алма-Ата – столица Казахской ССР. – Алма-Ата, 1960. – С. 32.
Кайназарова Б.Е. Музейное дело в Казахстане (1831-1925 годы): Автореф. дис. канд. ист. наук. – Алматы, 1995. – 24 с. Cборник стат сведений о движении населения, скота и уражаев по КазССР с 1880 по 1922 гг. – Оренбург, 1925. – C. 44-
45.
Ионова О.В Саздание сети краеведческих музеев. – Алма-Ата, 1960. – С. 103.
Ведерникова Г.И. Музейное дело в исторической и архивоведческой литературе 1920-1930-х годов // Историография и источниковедение архивного дела в СССР: Межвузовский сборник. – М., 1984. – С. 90-111.
Чистотинова С. Федор Иванович Шмит. – М.: Дело, 1994. – С. 208.
Каспаринская С. А. Государственная музейная политика в России в XVIII-XX веках / С. А. Каспаринская, В. И. Златоустова, Г. А. Кузина. – М.: НИИК, 1992. – 68 с.
Закс А. Б. Источники по истории музейного дела в СССР (1917 -1941 гг.) // Очерки истории музейного дела в СССР. –
М.: МИИМ, 1968. – Вып. 6. – С. 5-54.
СӘУКЕЛЕНІҢ СИПАТЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
Абайқызы Жансая
«Археология және этнология» мамандығының 1 курс студенті
Ғылыми жетекші: т.ғ.к., профессор Қартаева Т.Е.
Сәукеле – ұзатылатын қыздың өз үйінен киіп шығатын бас киімі. Есік алтын адамы, Үржар ханшайымы, Сармат ханшайымы мүрделеріннен табылған киімнің құрылымы сәукеле прототипінің ерте кезден қолданыста болғанын, өте ертеден келе жатқан бас киім екенін дәлелдейді. Оның негізін ақ киізден не болмаса, бірнеше қабат матадан биік конус тәріздендіріп жасайды. Сәукелелердің биіктігі бір кезден асқан, қызыл шұға, масаты, мауыты, мақпал, барқыт маталардан тігіліп, милығы айнала құндыз, кәмшат терілермен айналдыра жиектеліп, алтын, күміс шытыралармен, тиындармен, інжу, маржан, ақық, перезе, жақұт тастармен көмкерілген. Сәукеле төбесіне үкі қауырсынан басқа, саудагерлер алып келген тауыс, түйеқұс қауырсындарын қадау кездескен [1; 3, 51 б.].
Сәукелені зергерлер мен тігіншілер алдын-ала тапсырыс бойынша жасаған. Қымбат сәукелелер зерлі жіппен сырылып, алтындалған алтын, күміс күлдіреуіштермен көмкерілген. Сәукеле күлдіреуіштерікейжерлердесәукеле шұбыртпасыдептеаталады. Сәукеленіңбиіктігіқыздыңшыққан тегінің дәулетін білдірген. Алтындалған, күмістелген күлдіреуіштерін барған жерінің ұрпағын көбейітсін, бала-шағалы болсын деген мағынада мол салған. Алтын, күміс құймалармен қатар інжу,
221
маржан, ақық сияқты тастарды да молынан салуы, өсіп - өркендеу» идеясымен, тіл-көзден қорғану, пәле-жаладансақтану сияқтынаным-сенімгетолыдүниетанымменбайланысты. Үкініңмагиялықкүші бар санаған. Сәукеленің екі жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы тәріздендіріп бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтары сәукеленің бетмоншағы деп аталды [2, 198 б.]. Бетмоншақ жас қалыңдықтыңбетін жартылай жауып, жұртназарынанкөлегейлеген (қазақта қаттыұялып отырған қыз балаға «бетмоншағың үзіліп тұр ма?» дейді).
Маңдайша – сәукеленің маңдайына тағатын асыл тасты күміс әшекей; Төбелдірік – сәукеленің төбесіндегі тәж сияқты әшекей, бергек; зере – өзі ұзын, іші қуыс, сәукелемен бірге, ішінен киетін бас киім (ертеде бір қабат киім сыртынан киетін сауыт та «зере» деп аталған). Зеренің ғұрыптық мәні бар депсанап, көпбалалыболғанәйелгетіктірген. Жырға– 1. Асылтас, моншақтартізіп, көпсалпыншақты етіп жасаған әйелдердің сәнді бас киімі, сәукеленің бір түрі. 2. Ертедегі қазақ әйелдерінің бас киім әшекейі. Дәлірек айтқанда, жырға – сәукеленің, бергектің, кейде сырғаның төгілме моншақтары, сәнді салпыншақ шұбыртпасы. Сәукеленің сырғасы – салпыншағы мол, өзі ұзын да ауыр болғандықтан тек салтанатты кездерде сәукелеге байлайтын сырға. Мұны Батыс Қазақстанда сабақ, сабақты сырға деп атаған. Оның мәнісі: ауыр сырғаларға жіп байлап, шашқа, сәукелеге бекітеді (қазақ қолөнерінде сабақ «жіп» деген мағынаны білдіреді) [2, 197-199 бб.].
Сәукеленің әрбір деталі ұмтыла сүйірлене біткен пішіні мән-мағынаға толы. Сәукеленің пішіні мен ою-өрнегініңөзі-ақкөшпеліөмірсүргенқазақтардыңмифологиялықтаным-түйсіктерініңқаншалықты терең де бай болғандығын айқын аңғартады. Ою-өрнектер айналадағы кеңістікті, дүниенің жаратылысын, адамзат қоғамының қалыптасуын бейнелейді.
«...Қарамақпалсәукеле, Шашыңбасар жар-жар-ау...», - деген«ау-жар» әнініңмәтініндесәукеленің артқы құлағы немесе желегі арқылы шашты көрсетпей басып тұратындағы айтылған. Бізге келіп жеткен деректерге сүйенсек, ұзатылған қызға жасалған сәукеле мұрагерлікке өтіп отырған. Қыз қайын жұртында дүниеден өтсе сәукеле қызының белгісі ретінде төркініне қайтып отырған [2, 198 бб.].
Сәукелелердің негізгі денінің төбесінде алтынмен, күміспен әшекейленген бергек деп аталатын қатырғы болған. Бергек қатырылған сәукеленің бір түрі Астана қаласындағы Президенттік Мәдени орталықтың этнография залында қойылған. Осы бергекке көбіне ақ жібек желек орнатылды. Бергекке бекітілетін құстың қауырсындарын қарқара деп атаған. Осы бергекке көбіне ақ жібек желек орнатылды. Қазақ халқында «желек астында, бергек астында» деген көне сөз бар. Себебі сәукеле желегін қалыңдықтың келіншек болғанда басына орамал етіп сала берген. Сәукеленің алдыға түсіп тұратын екі құлағы мен белге дейін жететін шашқап тәрізді артқы құлағы да маржан, ақық тастармен әшекейленді. Сәукелені жас келін той өткенше киген, той өткен оны қадірлеп жоғары жерге іліп қойған [3,4]. Бір жылға дейін көш кезінде де киген, бұл қазақтардың көшке «бір киер» киімдерін киіп салтанатпен шығуымен байланысты [5].
Қалыңдық сәукелесі дайын болғанда қыз жеңгелері күйеу жігіттен сүйінші сұраған немесе қыз жеңгесі күйеу жігітке киіп барып көрсетіп, байғазы алған. Жас жеңгерінің бірі жаңа дайын болған сәукелені киіп қыз ағаларынан да сүйінші алған [3, 31 б]. Cәукелені ұзату тойы алдында немесе жақындағанда қалыңдық өз туыстарын аралап, қоштасу үшін, ағайындарының үйіне киіп бару дәстүрі болған. Сәукелемен ағайындарын аралауға қалыңдық жеңгелерімен, құрбыларымен бірге шыққан. Ағайындары қоштасуға келген қызды сыйлық беріп, сәйкелесіне байғазы беріп қайтарады [4]. Сәукелеге алынатын кәде-байғазы «сәукеле желек» деп аталған [2, 199 б.]. Неке қию рәсімі өткен соң, ұзатылар күн келгенде, қалыңдық тақиясын шешіп, сәукелені кигізу рәсімін орындайды. Сәукеле киюден қалыңдықтың өз туыстарымен сыңсу айтып қоштасуы басталады [5].
Сәукеленің құны. Сәукеле иесінің материалдық жағдайынан, әлеуметтік дәрежесі туралы мәлімет берген. Қазақ қоғамында сәукелелер қымбат бағаланған. Қыз әкесі ауқатты болса ұзатылатын қызының сәукелесінен байлығын еш аямаған. Сәукелеге күйеу жақ қалың малдан бөлек «сәукеле құнына» кәде берген. Жазба деректерге сүйенсек, сәукелелердің Бөкей ордасында кездескен бір түрінің құны күміс ақшамен 1000 сомға бағаланған. Семей өңірінде сәукеле құны 2000 сомға [1,198 б.], ал, ХІХ ғ. орта шенінде Жетісу атырабында жасалып, Петербургтегі Антропология және этнография музейіне сыйланған бір сәукеленің жүз жылқының құнына бағаланғаны белгілі [5]. ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында өмір сүрген кіші жүздің Байсақал атты байының қызының сәукелесін Кенесары ханның ағасы Саржан төре 500 байталға бағалаған. Әрине, мұндай қымбат сәукелелер сирек кездесті. Қазақстан музейлерінде сақталған қымбат сәукелелердің саны саусақпен санарлық десе болады. Музей қорларында сақталған сәукелелердің озық үлгілері олардың аса қымбат бағаланғанының айғағы.
222
Пайдаланылған әдебиеттер
1.Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 5 том. – Алматы, 2014.
2.Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 2-том. Дүниеге келгеннен озғанға дейін (отбасылық әдет-ғұрыптар ертеректегі авторлардың еңбектері бойынша. – Алматы: «Арыс», 2006. – 416 б.
3.Алтынсарин И. Очерки обычаев при похоронах и поминках у киргизов Оренбургского ведомства // Машинописная рукопись. Отдел рукописей и редких кних Национальной библиотеки. – Оренбург, 1870. – 5 лист.
4.Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек. – Алматы: «Өнер» баспасы, 1987. – 128 б.
5.ҚРМОМ-ның этнографиялық коллекциясы. Қазақтың дәстүрлі киім-кешегі. – Алматы, 2009.
223
СЕКЦИЯ №7
МУЗЕЙ ІСІ ЖӘНЕ ЕСКЕРТКІШТАНУ: ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕМДІК ОЗЫҚ ТӘЖІРИБИЕЛЕР/МУЗЕЙНОЕ ДЕЛО И ПАМЯТНИКОВЕДЕНИЕ:ОТЕЧЕСТВЕННЫЕ И МИРОВЫЕ ПЕРЕДОВЫЕ ОПЫТЫ/MUSEUM AND MONUMENTAL STUDIES:
DOMESTIC AND WORLD ADVANCED EXPERIENCES 8 сәуір 2019 сағ.12.00-15.00(408ауд).
МУЗЕЙ В СОЦИОКУЛЬТУРНОЙ АДАПТАЦИИ ИНВАЛИДОВ (НА ПРИМЕРЕ ГОСУДАРСТВЕННОГО МУЗЕЯ ИСКУССТВ ИМ. А. КАСТЕЕВА РК)
Нурахметова Эльмира
студентка 3-курса специальности «Музейное дело и охрана памятников»
Научный руководитель: к.и.н., доцент Шалгинбаева С.Х.
Внастоящее время в Казахстане особое внимание уделяется социальной поддержке инвалидов, количество которых составляет 9,2% всего населения. В настоящее время в динамике состояния здоровья детского населения возросло число рожденных детей с инвалидностью. Как и во всем мире,
вКазахстане стоит та же проблема реабилитации людей с ограниченными возможностями. Особое внимание следует уделить детям, ведь за последние годы на 16 процентов возросла инвалидность среди детей. В республике проживает около 58 тыс. детей инвалидов. Среди факторов, провоцирующих возникновение инвалидности у детей, можно выделить следующие: биологические - высокий уровень хронических, врожденных и генетических заболеваний у родителей, патология перинатального периода; медико - организационные - позднее выявление заболевания, продолжительность периода от выявления заболевания до установления инвалидности и начала реабилитации; социально - средовые - ухудшение экологической обстановки, социальное неблагополучие семей [1].
Целью данной статьи является выявление возможностей музейной институции, направленных на социокультурную адаптацию инвалидов с сенсорными нарушениями. Для решения данной цели я анализируюприменениевмузееинклюзивногоподхода, отвечающегоконцепцииобществавключения
– формулирует представление о возможностях использования технологии универсального дизайна как совокупности технических приемов и принципов организации музейного пространства – описывает опытвнедрениявпрактикупрограммы«Светлыймир», направленнойнасоциокультурнуюадаптацию инвалидов музейными средствами.
Встатьеопределяютсяспецифическиевозможностимузеякакфеноменакультурыврешениизадач социокультурной адаптации инвалидов. Статья раскрывает содержание понятий «общество включения», «инклюзивный подход», «универсальный дизайн». Приведен и осмыслен опыт авторской программы «Светлый мир» Государственного музея искусств им. А. Кастеева Республики Казахстан. Программа реализована в соответствии с основными принципами общества включения, декларирующими равноправный доступ инвалидов к объектам социокультурного пространства.
Всоответствии с представлениями концепции общества включения усилия институтов социума должныбытьнаправленынапреодолениесуществующихсредовых(архитектурных) иотношенческих (психологических) барьеров. Это предполагает эволюцию учреждений социокультурной сферы в целях удовлетворения интересов всех сегментов общества в вопросах доступности культурнообразовательного пространства.
Вмузейной среде такие возможности предоставляет позитивно зарекомендовавшая себя совокупность технических приемов и принципов организации пространства – технология универсальногодизайна[2], учитывающеговозможностиразличныхкатегориймузейныхпосетителей. Согласно С. Уоллеру и П. Д. Кларксону, концепция универсального дизайна возникла как в результате появления новых технологических возможностей, так и вследствие формирования новых социальных приоритетов, «предполагающих расширение инклюзивности и предотвращение дискриминации в обществе» [3]. Долгосрочная программа «Светлый мир» Государственного музея направлена на социокультурную адаптацию инвалидов с нарушениями зрения. Она создана с учетом современной концепции инклюзивного общества, предполагающего наличие безбарьерной среды, что обеспечивает равную для всех членов общества доступность культурных мероприятий и услуг в музейной сфере.
224
Реализация программы стала возможной благодаря осуществлению в музее реэкспозиционной деятельности, основанной на принципах доступности музейной среды для инвалидов.
Эффективным фактором, повышающим уровень социокультурной адаптации инвалидов музейными средствами, является использование инклюзивного подхода, являющегося ресурсом для развития личностных качеств каждого члена общества и обеспечивающего равноправное участие инвалидов в социокультурном диалоге. Важнейшей составляющей инклюзивного подхода в музее является наличие тьюторов, которые координируют взаимодействие между экспозицией, музейным педагогом и посетителями с инвалидизирующим заболеванием. Коммуникационные процессы, возникающие между инвалидом и его нормотипичным сверстником при моделировании среды, интересной всем участникам, имеют пролонгированное действие и высокий адаптивный потенциал. Обращение к инклюзивному подходу при реализации программы [4].
Список использованной литературы
1.Статья 6 ЗРК социальной защите инвалидов от 13 апреля 2005 года N 39
2.Ваньшин С. Н. Доступность для всех // Музей. 2012. № 2. С. 5−6.
3.Уоллер С., Кларксон П. Д. Использование универсального дизайна для расширения доступности продукта
[Электронный ресурс]. URL: http://www.unic.ru/sites/default/files/%23Toolkit_Complete.pdf (дата обращения: 14.05.2014).
4.Зорина Е. А. Программа тренинговых занятий в рамках психологического сопровождения людей с ограниченными возможностями здоровья (инвалидов) в условиях реабилитационного центра [Электронный ресурс] // Комплексная реабилитация людейс ограниченнымивозможностямиздоровья в Самарскойобласти: опыт, практика инновации: материалы областной научно-практической конференции. URL: http://www.psy.su/psyche/projects/942/ (дата обращения: 14.05.2014).
МУЗЕЙ МЕНЕДЖМЕНТІ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГІ
Белибаева Дана
«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 3 курс студенті
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент Баудиярова Қ.Б.
Қазіргі уақытта еліміздегі музей мекемесінің алдында тұрған өзекті мәселелердің бірі – экономикалық жүйеге арнайы модернизация саласына енуі. Бұл мазмұнның негізі музей жұмысын басқару және ұйымдастыру үшін қазіргі замануижолдар іздестіру, бұл ұғым арнайы әдебиетте «Музей менеджменті» деп аталады, сол сиқты музей мекемесімен қосымша қаражаттық меңгере алушылық, музей экономикасы жақсы дамыған елдерде «Музей маркетингі» деген атауға ие болды. Музейлердің қызметі туралы кезінде халықаралық музейлер кеңесінің жарғысында «Музей – жәдігерлер жинақтаумен, сақтаумен, зерттеумен, насихаттаумен айналысатын бұқара қауымға ашық қоғамның дамуына тұрақты қызмет ететін табыссыз мекеме»-, деп қарастырылса, бүгінгі таңдағы музейлердің қызметі заман талабына сай өзгеретіні айқын. Бұл музей саласында «Фандрейзинг» (ағыл. «fund» - ақшалай жабдықтау, «raise» - табу) деген терминнің туындауына әкелді. «Фандрейзинг» - коммерциялық емес жобаларды іске асыру барысында қаржымен қамтамасыз етуді ұйымдастыратын кешенді жұмыс түрі болып табылады. Бұл істе шет елдегі ірі музейлерде маркетинг саласын жақсы дамығанын көруге болады [1]. Менеджмент (ағылшынша «management» немесе «to manage» - «басқару») – мекемені және сол мекемеде қызмет істейтіндерді басқарудың теориясы мен тәжірбиесі. Қазіргі кезеңде музей мекемелеріндегі менеджмент пен маркетингтің мәні ерекше болып табылады. Музей маркетингінің басты мақсаты – музейге келушілердің қажеттілігін сараптау; музей ұсына алатын, перспективті қызметтерін анықтау; келушілердің төлеу қабілеттілік деңгейін және музейдің табыс табу мүмкіндігін қарастыру. Кез – келген музей маркетингі қызметінің міндеті – музей аудиториясын анықтау, зерттеу. Сонымен қатар, маркетингтік зерттеулерге мәлімет жинау, оларды өңдеу, талдауүрдісіжатады. Музей– коммерциялықұйымемес, сондықтаноныңқызметітабыстабуға арналмаған. Дегенмен заманауи музейлер менеджмент пен маркетингтің механизмдерін пайдалана отырып, нарықтық қатынастардың талаптарына жауап беруге міндетті. Музей менеджменті ережелер топтамасын нақты жағдайларда қолдануын қажет ете отырып, тиімді сұрақтарды дұрыс қоюға үйретеді: - Музей қызметінің мақсаты қандай? - Қызметтің тиімділігін қалай анықтайды? - Музей қызметінің тұтынушылары кімдер? - Тұтынушы үшін музей қызметтерінің ерекше құндылығы неде?
Іскерлікті дамытудың бір жолы ретінде қоғаммен тығыз байланыс орнату технологиясы енгізіліп келеді. Осыған орай, PR-технологияның және жарнаманың рөлі барлық салаларда ерекше. PR қызметі сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Ішкі PR қызметі мекемеде жақсы климат, шығармашылық атмосфера тудыруға арналған. Сыртқы PR қызметі мекеме жоспары бойынша PR шараларын өткізу
225
болып табылады. Оның негізгі мақсаты – музей туралы ағымды ақпарат тарату, музей беделін көтеру, әртүрлі музей бағдарламаларын жүзеге асыру, ақпараттық баспасөз құралдарымен жұмыс істеу, прессконференциялар, дискуссиялар, презентациялар, әртүрлі жарыстар өткізу [2, 110-117 б.]. Сонымен бірге музей менеджменті және маркетингінің толыққанды жүйеленуі натижесінде, заманауи талапқа сәйкес компьютерлік технологияны музей саласында да қолдануға тиіспіз. Қазіргі кезде үйде отырыпақмұражайларментанысыуғаболады. Мысалы, РесейдегіМемлекеттікДарвинмузейінайтуғаболады. Музейдіңсайтыбірнешебөлімдердентұрады. Мұндазалдыңпанорамалықбейнесінкөругеболады. Әр экспозициялық залға арналған блоктар, ойындар, тесттер, викториналар бар.
Мұндай нәрселер мұражайға адамдарды көптеп тартуға әсерін тигізеді. Өздеріңіз білетіндей Қазақстанда 2008 жылы «Мәдени мұра» бағдарламасы кешінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстан жаһандақ мәдени мұраның ажырамас бөлігіне айналыуы тиіс. Ол әлемдегі түрлі халықтардың мідени құндылықтарын қабылдау жүйесінде нақты танылуы керек» -, деп ерекше атап өткен болатын. Осы бағытта Астана қаласында Қазақстан Ұлттық мұражайы ашылды [3, 244 б.].
Қорытындылайкелеайтарболсақ, музейісіндегіменеджментпенмаркетингтекғылыминегіздеуде ғанатворчестволықізденістеталаптыболады, әриненарықзаманындақомақтықаражаттықажететеді. Музейлердің күш салуы мәдениет және білім мекемелері арасындағы ынтымақтастықты іздеуге бағытталған. Бұл қоғамдық өмірдің дамуына жаңа серпіліс береді. Қазіргі жағдайдағы музей ісінің дамуы – мәдениеттің дамуы іспетті десек болады, адамның жетілуіне әсер ететін, оның дарынының, оған берілген мүмкіншілігінің жан–жақты ашылуына ықпал етеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.www.gylymordasy.kz
2.Б.Ш.Солтиева. «Музейтануға кіріспе». – Алматы: Қазақ университеті. – 2017. – 151 бет.
ЭКСКУРСИЯНЫ ЖҮРГІЗУДІҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
Өмірзақ Арайлым
«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 3 курс студенті
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент Баудиярова Қ.Б.
Жалпы еңалдымен«Экскурсия» терминінетоқталакететінболсақ, «Экскурсия» сөзінің түпкі мәні латын тіліндегі «excursіo» терминінен алынады, ол бүгінгі күні «сапар», «серуендеу» деген мағына береді. Басында бұл сөз «әскери шапшаңдық», кейіннен «серуенге шығу», «жорық» деп белгіленген. Экскурсия – жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі. Яғни бір тәуліктен аспаса онда жасалынған сапар«экскурсия» деп аталады. Ал экскурсияны жүргізуші экскурсовод, тыңдармандарға сол нысан жайлы тарихи құбылыстардың барлығын әңгімелеп береді. Қысқаша қайырғанда, «экскурсия» деген адамдар тобына берілетін білім жиынтығы және оны жеткізу қызметінің белгілі бір жүйесі болып табылады [1].
Қайсаланыалыпқарасақта, өзіндікпринциптері, мақсат-міндеттеріжәнеәдіс-тәсілдеріболады.Сол секілді экскурсия жүргізудің де белгіленген әдіс-тәсілдері бар. Экскурсиялық объектінің танымдылық құндылығы – объектілердің белгілі бір тарихи оқиғамен, белгілі ғылым және мәдениет өкілінің өмірі, шығармашылығымен байланысы. Объектінің танымдылығы – экскурсиялық объекттің фонмен, қоршаған ортамен және халық арасындағы әйгілілігі [2].
Экскурсияны жүргізу негізіне «көрсетуден әңгімелеуге дейін» принцпі жатады. Экскурсия негізінде басты ролде көрсету принцпі тұрады. Экскурсиялық практика мекемелерінде көрсетудің келесідей түрлері таралған: алдын-ала көру; көзбен анализдеу; көзбен реконструкциялау; көзбен монтаждау; жағдайдылокализациялау; көзбенсалыстыру; тапсырманықабылдау. Алдын-алакөру. Бұл методикалық қабылдау экскурсанттар ескерткіштің жанында болған кезде қолданылады. Экскурсавод ескерткішпен таныстыруды экскурсанттар обьекті көріп болғаннан кейін бастайды. Алды ала көруге 1,5-2 минуттай кетеді. Экскурсиялық талдау. Обьектіні көрсетумен байланысты. Топтың алдында тұрған обьектіні талдайды. Экскурсиялық талдаудың түрлері: өнертану, өнер туындылары, архитектураларды көрсеткенде, тарихи – тарихқа қатысты ғимараттарды көрсету кезінде, табиғиғылыми табиғат обьектілерін көрсету кезінде қолданылады. Экскурсиялық тексте әртүрлі дәйексөздер қолданылады: көркем әдебиет шығармаларынан үзінділер (проза, өлеңдер), соғыс кезіндегі үкімдер және т.б. Экскурсовод әңгімесінде сонымен қатар тарихи құжаттардан дәйексөздер қолданылады. Мұндай дәйексөздердің мақсаты – болған оқиғаның барлығын ауызша жеткізу. Бұл түрдегі дәйексөз
226
сирекқолданылады. Әдебиеттікмонтаждау әдісі. Әңгімебелгілібірәдебишығармаүзінділерінен, еске алулардан, басылымдардан құрылады. әдебиеттік монтаждау әдісі болған оқиғаның суретін қайта қалыптастыруға, бөліктерденмағынасыбарбірбүтінжасауғакөмектеседі. Әдебиеттікмонтаждаужәне дәйексөздерге экскурсанттарға айтылып жатқан әңгімелерді көз алдына елестете алатындай әсердегі үзінділер болуы керек [1].
Қорытындылай келе айтар болсақ, экскурсияның жоғарғы дәрежеде сапалы өтуі тек қана жақсы дайындықтан, жекетекстіңжақсыдайындалуынан, әдістемелік өнделуден, жәнеәрбір экскурсоводтың жақсы өткізуі әсер етеді. Экскурсия-туристік қызметтер құрамына кіретін туристік өнім болып табылады. Экскурсиялық өнімді жасап шығару – күрделі, көпсатылы, кешендік жүйелік талдауды қажет ететін процесс болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Райымханова К.Н., Қатран Д. Музей ісінің теориясы мен практикасы. –А., 2001. -120 бет.
2.Савина Н.В., Горбылева З.М. Экскурсоведение: Учебное пособие. – Минск, 2004.-225 стр.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ МУЗЕЙ ІСІНДЕГІ ӨЗЕКТІ ПРОБЛЕМАЛАР
Нуркапарова Азиза
«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 3 курс студенті
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Бейсегулова А.
Бүгінде Қазақстан егемендігін алып, әлемде дербес мемлекет ретінде мойындалғалы 27 жылдың жүзі болыпты. Бұл уақыттың ішінде біздің қоғамымыз барлық саладағы өзгерістерге ұшырады. Олардың басы психологиялық-моральдік өзгерістер болса, соңы тарихи-экономикалық, әлеуметтік факторларға келіп тірелді. Ресей патшалығы кезінде, кейіннен Кеңестік кезеңде болсын біздің тарихымыздың қаншалықты бұрмаланғандығын және теріс көзқарастарға ие болғандығын айтпаса да белгілі. Міне, осы аталмыш факторлар бүгіндегі Қазақстанның мұражай ісінде өз ізін әлі де болса жоя қойған жоқ.
Өкінішке орай осыдан біраз уақыт бұрын құрылған экспозициялар ғұмыры аяқталды, олар ескіріп, бүгінгі күн талаптарына сай келмеуде. Экспозициялардың барлығы дерлік тарихи оқиғаларды біржақты ғана сипаттап, көптеген проблемаларды ашып көрсетпейді және белгілі бір уақытта халқы үшін еңбек еткен тарихи тұлғалардың, қоғам қайраткерлерінің іс-әрекетін жасыруға ұмтылады. Бұл немен байланысты? Ең алдымен, музейлік мекемелердің қазіргі заманға, бүгінгі мемлекетіміздің әлеуметтік-саяси статусына сай өздерінің жеке концепцияларын жасамауы. Екіншіден, кеңестік кезеңнен қалып қойған дайын сызбалар мен әдістерді пайдалануы. Бұның барлығы шығармашылық тың жұмысты, сондай-ақ қол жеткізілген ғылыми жаңалықтарды дұрыс синтездеуді және мемлекеттің бүгінгі қоғамдық, саяси және мәдени жайын ескеруді талап етеді. Заманауи өмірде, менің ойымша, мемлекеттегі арнайы немесе ерекше құрылғыларды, экспозиция құруға арналған түрлі материалдарды өндіретін өнеркәсіп орындарына көбірек көңіл бөлу қажет және олардың нәтижелі жұмыс істеуі үшін бәлкім бірқатар жеңілдіктер жасау тиімді болар еді.
Қазақстан музей ісіндегі тәжірибелік аспектісіне келетін болсақ, бізге әлемдік музей ісінде болып жатқан үрдістерді барынша тезірек қабылдау және оларды пратикада дұрыс қолдану қажет. Меніңше, біздің мұражай ісі саламызда ғылыми, жинақтау және халықаралық форум ұйымдастыру немесе тәжірибе алмасу секілді жұмыстар мемлекетіміздің санаулы музейлерінде ғана мақтануға тұрарлық деңгейде жүзеге асуда. Олардың қатарында: ҚР Мемлекеттік Орталық Мұражайын, Ә. Қастеев атындағы Мемлекеттік Өнер Мұражайын және Астанадағы Ұлттық Мұражайды атап өтсек болады. Қазақстанда 200-ге жуық түрлі профильдегі музейлердің бар екендігін ескерсек, әрине, аталмыш музейлер саны күлкі келтіреді. Бұл проблеманың себептерін дұрыстап талдасақ, «балық басынан шіриді» деген мақал ойыңа бірден келеді екен. Облыс-аудан, кішігірім қалалардағы музейлерді аралайтын болсақ, ондағы музейлерді басқару ісін бұл салаға мүлдем қатысы жоқ, «өнер адамы» деп, әнші-биші, күйшіге беріп қойғандығын байқауымызға болады. Бұл жерден проблеманың басты тұсы – квалификацияландырылған, осы салада білімі бар, яғни компетентті мамандардың жетіспеушілігі екендігін меңзеп отырғанымды біліп отырған шығарсыздар. Ал жоғарыда «балық басынан шіриді» дегенім, музей ісінен мүлдем хабары жоқ «бастық» осы саланың дамуына, өркендеуіне және әлемдік деңгейде мойындалуына қандай үлес қоса алады?
227
2003 жылы Елбасы Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында арнайы «Мәдени мұра» мемлекеттікбағдарламасынжүзегеасырудытапсырғанболатын. Бағдарламаөзкүшінеенгенсоң, 2004 жылдың өзінде-ақ 51 тарихи-мәдени ескерткіштер реставрациялық жұмыстан өтіп, 39 қалашық пен қорғандарға археологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілген екен. Осындай мемлекеттік деңгейде қабылданған бағдарламалар жайлы естіген кезде, осындай толық тұжырымдалған, бас-аяғы бар тек мұражай ісін дамытуға арналған арнайы бағдарлама қабылданса, Қазақстанның музей ісінің дамуына сөз жоқ маңызды үлес қосар еді деген ой еріксіз жетелейді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.www.madenimyra.kz
2.www.zakon.kz
3.Қазақстанның қызыл кітабы. – Алматы, 1978-2010.
ҚАРАҒАНДЫ ОБЛЫСТЫҚ ТАРИХИ-ӨЛКЕТАНУ МУЗЕЙІНІҢ МӘДЕНИ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
Смагулова Жанар
«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 4 курс студенті
Жетекшісі: т.ғ.к., доцент Мейірманова Г. А
Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану музейі Қазақстандағы ескі музейлердің бірі болып есептеледі. Музей тарихы 1932 жылы негізі қаланған Қарағанды облысының тарихымен тікелей байланысты. Музей РСФСР Наркомкөмірінің бұйрығымен 1932 жылы 7 қарашада политехникалық музей ретінде ашылған. Оның ашылуында Мәскеу политехникалық музейінің әсері зор болды: Ленинградтан тау-кен техникасының моделі әкелініп, жергілікті материалдармен толықтырылып, экспозицияға қойылды [1, 1 б.].
Музей қызметтерінің ішінде маңыздыларының бірі – музейдің мәдени-ағартушылық қызметі. Музей тарапынан өткізілетін мәдени-ағартушылық шараларға тақырыптық дәрістер, семинарлар, конференциялар, кездесулер мен кештерді, экскурсиялар мен жылжымалы көрмелерді жатқызамыз. Мәдени-ағартушылық қызметтің мазмұны музей аудиториясымен жұмыс істеуді ұйымдастыру формалары мен білім беру жүйесімен өзара байланысты әрекет етумен сипатталады. Музей арсеналында жоғарыда аталған формалардың 100-дей түрі бар, солардың ішінде негізгі 10 форманы атап көрсетсек болады: дәрістер, экскурсия, консультация, ғылыми оқулар, кружоктар, студиялар, клубтар, әдебикештер, киносеанстар, концерттер, белгіліадамдарменкездесулер, мерейтойлар, тарихи ойындар, конкурстар мен викториналар. Сондай-ақ, бұл формалардың сипаттамалары бар: дәстүрлі – жаңа, динамикалық – статикалық, топтық – жеке, белсенді – пассивті, қарапайым – комплексті, бірреттік – циклды, коммерциялық – коммерциялық емес және т.б. [2, 270 б.].
Қазіргі заманның шарттарына сай мәдени-ағартушылық қызмет потенциалды және шынайы музей келушісінің жеке тұлғасына бағытталған. Осылайша оның келесі негізгі бағыттарын анықтауға болады: ақпараттандыру; оқыту, үйрету; шығармашылық бастауларды дамыту; әңгімелесу, араласу; демалыс. Егер әр бағытты жекелей алып қарастыратын болсақ, онда ақпараттық бағыт – музей ақпаратын игерудің бірінші баспалдағы, яғни музей туралы, оның коллецияларының құрамы мен саны немесе жекелеген музей заттары туралы, музей профиліне және оның қызметтік бағыты туралы алғашқы мәлімет алу. Бұны жүзеге асыру үшін дәріс пен консультация сияқты дәстүрлі формалардың қолданған жөн. Ақпараттық бағыттың бір көрінісі - мектеп оқушыларына арналған музейлік сабақтар. Солардың бірі 2018 жылдың 13-ақпанында өтті. №20 орта мектептің 5-6 сынып оқушылары үшін жалпы тарих, археология және этнография бөлімінің аға ғылыми қызметкері г.ғ.м. Жүсіпов Д. «Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі» тықырыбында сабақ жүргізді. Сабақ барысында сақ тайпалары, Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті туралы ақпарат берілді. Дәріс барысында Қызылту, Тасарал қорымдарынан табылған темір дәуіріне тән археологиялық артефакілер көрсетілді.
Экскурсиялық-көпшілікқызметібөлімініңқызметкерлері«Музейжәнебалалар» аттыбілімберетін арнайы бағдарлама ойлап тапты. Бағдарламаның басты мақсаты музей мен балабақшалар, мектептер мен университеттер арасында өзара қарым-қатынас орнату жүйесін қалыптастыру және сол жүйе аясында музей педагогі мен балабақша тәрбиешісі, мектеп мұғалімі мен жоғары оқу орнында тәлім берушілердіңэстетикалықжағынандамыған, өлкетанулықжәнетарихибілімментәжірибегебайтұлға қалыптастыру мақсатында бірігіп жұмыс істеуін қамтамасыз ету болып табылады. Шығармашылық
228
бастауларды дамыту – музей ақпаратын игерудің үшінші, жоғарғы сатысы. Шығармашылық қабілеттерді дамыту тұлғаның шығармашылық қабілеттерінің бағытын анықтау мен оны ашуға негізделген материалды және рухани мәдениет ескерткіштеріне дең қойған музей потенциалын қолдануды көздейді. Музейде шығармашылық процесске ынталандыру үшін арнайы жағдайлар қалыптасқан. Олардың ішінде маңыздысы – өткен ғасырлардың мәдениет үлгісін, дәстүрлерін зерттеу мүмкінді. Бұл бағыт студия, шығармашылық зертхана немесе фестиваль, викторина, тарихи ойындар мен тағы басқа формаларда жүзеге асуы мүмкін. Мысалы, «Музей түні» акциясын өткізу барысында театрландырылған көріністерге жоғарғы сынып оқушылары мен колледждер мен университеттердің студенттері де қатыстырылады. Шығармашылық бастауларды дамыту мақсатындағы іс-шаралардың бірі «Жарқыраған жас нұрлы, жаса Наурыз дәстүрі» атты театрландырылған этнографиялық мейрам болды. 2017 жылы наурыздың 17-жұлдызында жүзеге асырылған шарада сәндік қолдаңбалы өнер туындыларының, киіз үй мүліктерінің көрмесі ұйымдастырып, қазақ халқына тән салт-дәстүрлер мен ырым-сенімдер, ұлттық киімдер мен зергерлік бұйымдарды насихаттайтын көріністер қойылды. Келушілер қазақтың ұлттық тағамдарының дәмін татты.
Келесі саты – тіл табысу, әңгімелесу – музей тақырыбы, оның коллекциялық құрамымен байланысты ортақ қызығушылықтар негізінде өзара кәсіби және достық қарым-қатынас орнату. Музей тек музей ақпаттарымен ғана емес, өзара тілддесуге де мүмкіндік жасайды. Ол кездесу, клуб, олимпиадалар немесе басқа да дәстүрлі есем формада болуы мүмкін. Клуб – музей және оның мазмұныменбайланыстыбелгілібірбағытталғанқызығушылыққаиеадамдардыңтілдесуінемүмкіндік беретінқоғамдықрегламентталған ұйым [3, 432 б.]. Мысалы, бірнешежыл бойы музейде«Не? Қашан? Қайда?» интеллектуалды ойынының мектептің клубы қызмет етті. Оның мақсаты жастардың интеллектуалды-шығармашылық мүмкіндіктерін жүзеге асыру болды. Клуб Қарағанды қаласының мектептері арасында үлкен табысқа жетіп, аймақтағы интеллектуалды ойындардың дамуына әсерін тигізді. Жоғары аталған бағыттарды жүзеге асыру үшін музейде көптеген жұмыстар атқарылуды. Солардыңбірі«Предпоследнийрубеж» аттыжасақындардыңклубыболыптабылады. Клубаймақтағы жас ақындар тобынан құралған және музейде әдеби кештер өткізіп отырады.
Музейдің мәдени-ағартушылық қызметінің келесі бағыты – музей аудиториясының қалауы мен үміттеріне сай бос уақытты ұйымдастыру түріндегі демалыс; демалыс барысында музей ортасын пайдалану [4, 256 б.]. Бұл демалыстың көптеген формасы әртүрлі жастағы аудиторияға бағытталған. Мысалы, «Музей түні», жәрмеңкелер, Ашық есік күндері, музей акциялары және т.б. Бұл шаралардың бірі 2018 жылдың 24-25 ақпан күндері «Ашық есік күні» формасында өткізілді. Бұл күндері келушілер музей залдарын тегін тамашалап, тегін суретке түсуге мүмкіндік алды. Музей тек өздігінен іс-шаралар өткізіп қана қоймай, көршілес елдермен де бірлесе отырып мәдени-ағартушылық бағытындағы ісшаралардың өткізіп отырады. Мысалы, 2005-2006 жылдары музей «Дешт-и-Арт» орталығымен бірлесіп Халықаралық музей қызметкердерінің форумын өткізді. Форумға Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан музейлерінің қызметкерлері мен Гамбург кунстхаллесінің директоры Н. Циммер қатысты. Форумдар «Ашық Азия – Ашық музей», «Ашық қала – Ашық музей» тақырыптарында жүргізілді. Соның бірі «Ашық қала – Ашық музей» атты Республикалық музей фестивалі 2006 жылы өткізілген болатын. Фестивальге Қазақстанның 8 облысынына, Ресейден барлығы 26 музей қызметкері қатысқан болатын. Көріп отырғанымыздай, Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану музейінің мәдениағартушылық қызметі музей қызметінің жетекші салаларының біріне айналған және даму жолында. Бұл бағыттағы музей директоры мен музей қызметкерлерінің ерең еңбегін айта кеткен жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Абишева Н.М. История музея в прошлом и настоящим. –Караганда, 2017.
2.Музееведение. Музеи исторического профиля. – М.: Высш.шк., 1998.
3.Нагорский Н.В. Музей в духовной жизни общества. – СПб., 2004.
4.Новожилова В.А. Методика и содержание культурно-образовательной работы в музее. – М., 2003.
229
«СКИФСКОЕ» ЗОЛОТО В ЮВЕЛИРНЫХ КОЛЛЕКЦИЯХ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЭРМИТАЖА
Бояринцева Ксения
студентка 3-курса специальности «Музейное дело и охрана памятников»
Научный руководитель: к.и.н., доцент Шалгинбаева С.Х.
Ювелирное искусство представляет собой изготовление художественных изделий - особых предметов искусства, которые помогают лучше и глубже понять особенности быта каждого народа, проследить эволюцию развития общественной культуры, как в целом, так и отдельного периода истории государства и этнической группы населения. Материалом для изготовления ювелирных изделий служат преимущественно драгоценные и цветные металлы в сочетании с драгоценными и поделочными камнями, а также стеклом, перламутром, костью [1,441]. Коллекция ювелирных украшений Эрмитажа – гордость музея. Историю ее становления делят по периодам. С переездом русского двора в Петербург начинается первый этап коллекционирования произведений искусств в России. К этому времени восходит и история формирования Галереи Драгоценностей Эрмитажа. Первоначально, она зарождалась, как личная царская коллекция. Можно наметить основную тенденциюееформированияиразвития: отсугуболичной, кчастномудворцовому, ноужедоступному элитарной публике собранию, и до императорского публичного музея, где экспонировались лучшие образцы изделий из различных материалов [2].
Частичные сведения о формировании ювелирной коллекции можно получить из публикаций М.И. Максимовой «Императрица Екатерина II и собрание резных камней» (1921) и И.Г. Спасского «Очерк истории Минц - Кабинета - Отдела Нумизматики» (1970), посвященных сложению эрмитажных коллекцийглиптики и нумизматики. Первыенастоящиеискусствоведческиеисследованияколлекции драгоценностей Эрмитажа появляются в начале XX века. Упоминания о размере собрания, творчестве отдельных мастеров и анализ их произведений можно найти в «Путеводителе по Галерее Драгоценностей» Г.Э. Ливена (1902). Составление «Описи серебра Двора Его Императорского Величества» (1907) и исследования вопросов, связанных с применением в искусстве различных материалов (19071916) принадлежит руке А.Е. Фелькерзама. [3, 50]. На данный момент Галерея драгоценностей является одним из крупнейших собраний произведений ювелирного искусства. Две экспозиции Галереи (Золотая и Бриллиантовая кладовые) знакомят с шедеврами, созданными мастерами разных стран и народов, культур и эпох, начиная с древнейших времен до начала ХХ века. В «Золотой» и «Бриллиантовой» кладовых галереи представлены золото скифов, сокровища стран Древней Греции, Востока, Западной Европы и России [4].
Основу эрмитажного собрания скифских древностей VII-IV веков до н.э. составили находки, полученные в результате раскопок курганов Прикубанья, Поднепровья, Крыма, проводившихся в период с XVIII по XX век. Наиболее широко в коллекции представлены бляхи, датируемые VII веком до н.э. и выполненные с использованием техник чеканки и пайки. Бляха в виде фигурки лежащего оленя – одно из наиболее известных произведений скифского искусства, своего рода его древний эталон и современный символ. Представленная в коллекции бляха была обнаружена при раскопках Костромского кургана в Северо-Западном Кавказе, под руководством Н.И Веселовского в 1897 году. Для данного типа характерны удлиненность пропорций и поза оленя – с поджатыми ногами, вытянутой вперед шеей, поднятой головой и стелющимися вдоль спины рогами, отростки которых оформлены в виде S-видных завитков. Поверхность фигуры моделирована плоскостями с резкими гранями (характерным признаком следует признать продольное ребро на шее), что является одной из выразительных особенностей раннескифской художественной традиции.
В данной работе воспроизведена поза лежащего животного. Именно так изображались в древнем искусстве, и не только в скифском, животные священные или жертвенные. Изображения лежащих оленей помещали на различные предметы, в том числе и на оружие. Предпочтительной следует считать версию, что подобные предметы украшали скифские налучья или гориты, так как она находит убедительное подтверждение в археологическом материале. Сейчас стали известны два подобных изображения (оленя и пантеры) именно на горитах, представленных на оригинальных скифских каменных скульптурах VII–VI вв. до н. э. Другая бляха, выполненная в виде фигурки кошачьего хищника (пантеры) является не малоизвестным шедевром раннескиффского искусства и датируется VII веком до н.э. Обнаружена она была в 1903 году при раскопках под руководством Д.Г. Шульца в Первом Келермесском кургане.
230