Деед бийдк булңд шуурһн зклхин өмн өдр Саңһҗин авч ирсн нег мишг һуйр билә. Терүг хучсн хуучн девл дор, нег сул мишг бәәсиг Альма өцклдүр үзлә. Энүг санчкад Альма адһҗ хувцан өмсн, хадад өлгәтә бәәсн альчуран шүүрч боов. Тер суулһта үсән авад һархар седв, врүнә Альман малтад һарһчксн үүдн хәрү цаснд даргдҗ одҗ. Шин көр малтхла удан болх гиһәд, Альма көвкр цаснд белкүсцәһән булхн йовж хашан үүднд күрв. Үүд дарчксн цасиг хойр көләрн әрәд, секгдм чигә заг һарһчкад, бәрүләснь бийүрн татв.

Герлтә болтха гиһәд хашаннь үүдән сул үлдәчкәд, булцгд ора күртлнь овалһата бәәсн өвснәс хойр һарарн суһлад мишгдән чикв.

Дигтә эн цагла күн орж ирсиг Альма медв.'

— Невчк күләҗәтн, би эн мишгт өвс кеҗ авнав. Тана нег сүүв өвсн тер туһлмудт юн хот болхв,— гиҗ, Матрена Семеновнаг орҗ ирв бол- һад, Альма ардан эрглго орсар келв.

— Колхозин малмуд гиһәд гертк; һазак угаг халцхалад бәәх яма- ран баавһавчи! Эн шивгчән ю һарһҗахинь, Саңһҗ һарч хәлә!— гиж эцсж, һалзурҗ Цаһан чишкв.

«Генн баһ насндан герин эзнәсн хаһцад, кенз хойр үрән секәд үлд- сн төләдән эврәннь хүвдән цөкрәд, заңгнь эвдрснчн болх»— гиҗ Аль­ма санад, Цаһаниг кедү дакҗ бийүрнь дәврсн бийнь, хәрүцдго билә. Дакад хальмгин хуучн үлгүрәр: «Мод зорхла—зорһсн һардг, үг сөр- хлә—керүл һардг»— гиҗ санад терүнә керүлиг эс соңссн болад давул- чкдг билә. Эндр бас келсн үгднь хәрү өгшгон кергт хооран эргҗ хә- ләлго мишгдән өвсән чикәд бәәв.

— Чикинь цоксн элҗгн мет, тагчг бәәхинь хәләһит энүг! Яһлав, яһлав, Сацһҗ яһҗ одлачи?— гиһәд Цаһана дун улм доңһдад бәәв.

— Юн болҗахмб?— гиҗ һазаһас орҗ ирсн саңһж сурв.

Тер хоорнд мишгән дүүргҗ авсн Альма босад, аминь боов.

— Герин эзн күн, һазаһас ю болвчн орулхар седдг билә. Эн герг- нчн болхла, гертк, һазак угаг, хогинь таслхар седҗәнә!— болҗ Цаһан шатҗах һалд тос асхсн мет, ховдг чееҗтә, хармч Саңһжин седклинь сергәж, өвдкүртә һазрарнь маажв.

— Өвсим бичә квндә! Тер үсән авч әрл цааран!— гиж, Альман һардк мишгиг булаж авхар Саңһҗ бийүрн татв.

— Иим дала өвсн бәәтл харһнад үкҗәх туһлмудас нег мишг өвс хармнхдан ичхнтн!— Альма мишгтә өвсән өгсн уга.

— Тәв гинәв! Үкхәр эс бәәхлә!—гиһәд Саңһж, улм уурнь буслҗ, нег өнцгәснь бийүрн татжасн мишгтә өвсәрн Альмаг угзрад түлкв.

Санамр бәәсн Альма гедргән унсн. бийнь һартан бәрҗәсн мишгтә «всән һарасн алдсн уга. Эн хойрин цүүгәг эрҗәсн Цаһан:

— Залуһинни авч ирсн зөөриг зальврад эдләд суулго, орчлң тет- кхәр седәд бәәдмн биш энчн! Кишгчн зааляд одвзго!— гиҗ бергн Аль­маг хөрсн болад, Саңһҗин түүмр мет дәрвкҗәсн ууриг үләһәд улм падрулв.

— Би, танла әдл, залуһин зөөр сәкәд суушгов. Эврәннь күч-көл- әсрн гесән теҗәхлә болх!— гиһәд һартан бәәсн мишгтә өвсән тәвлго бийүрн татлдв.

Тер хоорнд, һазаһас орҗ ирсн Матрена Семеновна хальмг кел мед- дго бнйнь эднә хәәкрлдсн дуунас, бәәх бәәдләс юн болҗахинь кирцж медв.

— О, танад өвсн дала кевтәм! Көлг илгәһәд ачж автн гиж ахлачд келлһтә,— болв.

Тер үгинь сонссн Саңһж тесж бийән бәрж ядад Альмаг түлкәд уң- һачкв. Энүг үзсн Матрена Семеновна, хар нохан арсар ноосинь һаза- ран һарһад кечксн хойр ик бееләһән суһлад үүдн хоорнд шивчкәд,' үкс гүүж ирәд, келдүр мет өргн, күрәд авсан алддго, шүүрад атххларн

4 Альманах № 3

Шүүсинь һарһлго бәәдго шуург мет ут һаринни шүрүн ик альхарн Саңһҗин барун ээмәснь.шиглж атхад келв:

— Иим дала өвстә бийнь, нег сүүв өвснә төлә кү гүвдәд бәәх, ичр уга күмбчи!

Сацһҗин хойр нүднь уутьрад, өргн шар мишгин өнцгәс бәрҗәсн һариннь хурһднь эврән сулдад алдрад одв.

— Залу баавһа хойрин хоорнд талдан улсин төр ута. Игҗ Цаһан орсар келчкәд:— «Эргү күн—эр эм хойрин хоорнд» гидг эн темой болен орс баавһачн яһҗ йовхмби—гиҗ хальмгаһар келв.

— Юн гинәчи? Чи, тиим сән күн, юңгад эс хөрәд авчквч!— болад Матрена Семеновна Цаһан тал эргхлә, түүнә зөргнь тавг талнь орж, салькнд ниссн хамхул мет, хоосн орман үлдәһәд, агчмин зуур уга бо­лад одв.

Саңһҗ татлдҗасн мишгтә өвсән һартасн алдчкад, шурд гиһәд һар- хар үүднд күрчкәд, ардан гергндәи келв:

—- Гер дотркан тараһад бәәдг күн нанд керго! Дакҗ герүрм ша- һаҗ ирдг болвзгоч!

Кемрҗән хаҗуһас күн эднә хоорнд эс орлцсн болхла, Саңһҗ бйй- инь яһҗ засглх бәәсинь Альма ода шинкн ирҗ медв. Тер хойр тиим шулун һарад әрлсн учрнь чигн Альмад ил медгдҗәнә.

Залу күн мет күдр ээмтә-далта, зун зурһа татдг, мишгтә буудяг өрәси һарарн авад көлгн деер шивчкдг ДАатрена Семеновнан тускар олн зүсн, нег-нсгнәсн үлү соньмжта зәцгс селәнд келгддг било... Дән экләд хойр җил болен наг било. Залу улс угаһар кәгшд, күүкд улс болн бичкдүд һурвдгч урһцан хураҗала. Эн җил колхозин правлеиь Матрена Семеновна? «Зелен рощ» гидг һазрт токи и толһачд батлв. Нернь «Зелен рощ» болхас биш, эн һазрт рощ биш нам иегчн урһа модн уга било. Ики кезәнә Олуй һолин цаад амнд бэргден, Кошкин гидг селәнд бәәдг Макаровинхн ах дү һурвн энүнд бәәсмн.

Бичкн дүнь Макаров Илья хойр ахасн өнчән авад, эн рощд урһдг тевр күршго бөдүн цаһан хусмсиг чавчҗ уңһаһад, дурсинь авч хаг- саһад, ик хаалһин амнд, өөдм деер хойр амбар боли буудян хагсадг риг кесмн. Рощин дунд урһсн һол уласн моднас бййдән гер, малмудтан хаша кеж авсмн. Тер гер урднь бәәсн учрар эдн эн селән Макаров нер авсмн.

Терүнәс нааран зуи жил болад уга, болв нег герин хаҗуд бүкл се- лән бүрдв, бүтү модна ормд негчн урһа модн үлдсн уга, зуг «Зелен рощ» гидг нернь ода бийнь мартгдад уга. Эн урднь роща бооен хотх- рин дорд бийәрнь һарси зо деегүр ик шоссейн хаалһ һарна. Кеог жил хооран хаана йосна цагт эн хаалһар Алтан уулас көлгәр Барнаулур төмр руда зөөдг боосмн. Ода эн хаалһ крайни кесг райод керчж һарна.

Тер хаалһин амнд колхозин буудя аехдг ток бәәнә, толһачнь—Мат­рена Семеновна. Эн жил тәрә хуралһн оратад ток деер хаврин экнэ буудя үлдлә. Буудя цеврлһнд көдлжәен улс бүрүлин гегән таерхла хэрж одцхав. Матрена Семеновна сөөһин ток манач өвгиг селәнәс ир- хиг күләһәд, һанцарн үлдв. Болв, эн асхн манач евгн гемнэд ирж чаден уга. Матрена Семеновна кенз дөрвн күүкдәи гертән хэлэвр уга үлдәси бийнь, буудята ток хайҗ һарч чадад, сөөни дууси бәәв.

Сөөни өрәл давен чнгә цагт Олуйск талас нег машин һарч ирчкәд, токур өөрдн шаман унтрачкв. Матрена Семеновна зогсж одв гиж медв. Болв, машин герл угаһар токур ирәд тал дунд овалһта бәәсн буудян өөр зогсв.

Овалһта буудян.уру бийднь кевтсн. Матрена Семеновна ахлачнр ирв болһв. Тер бас учрта. Тәрә хуралһи эклснәс авн районас, крайас да^лһврта улс өдр, сө уга хәрглдәд бәәдг билә. Тегәд, адһм угаһар ор- масн босхар седхләнь, машин деерәс бууж ирсн хойр күн догшар закв: 50

— Манач, әмнчнь кергтә болхла көндрлго кевт!

. Аанач бийән наадлҗана болһад ормасн босхлань, өрчднь хойр ам­та хавал зөвлв^ .

— Көндрлго дор ормдан кевт гннәв! Эс гиҗ хачкнав!

Иим юм эс күләҗәсн Матрена Семеновна, хойр көлинни әмнь тас- рад, доран унв.

Ток деер негхн манач, ташр деернь бу селм уга күүкд күн бәәхинь лавта медсн улс санамрдад бууһан машин дотран оркчкад, дотраснь саван буулһҗ авцхав. Овалһата буудяһас савдан кеҗ авчахнь Матрс- над соңсгдна. 1үрүн авгтан әәчкәд, ю-күүһән медлго, уиҗ одсн манач суулпар сард-сард гиһәд савдан буудя кеҗәх әәһинь соңсад, ямаран кергәр ирсн «гиичнринь» медж, яһҗ харш болхин арһ хәәв.

Хар седклтә нрсн хулхачнр улм амтшдж:

— Эй манач, энүнәс цевр буудя угай? Энчн бузр бәәдлтә юмб’— гиҗ дамбрлцхав.

<Яһҗ эднд харшлдг болхмб!— гиен тоолвр Матрена Семеновнам толһан экиг көлврүләд бәәнә. Хойрхн күн бәәдлтә...

Эн саамла хойр хулхачин негнь хәәкрв:

— Эй, ээж, күрнһәд кевтлго, манд ирҗ нөкд бол1 Хара зөңдән ^өДм_г иддг күунд чидл дала болх! Манд удан бәәдг цол уга!

Тигҗ келхләнь Матрена Семеновна седклнь сегән орсн болад одв. Ьолв, дотрк седклән эртәс медүлшгон кергт дакн нег дуудтлнь эс со- ңссн болад, кевтв,

Эи, соцсҗанч, угайч, көгшн адусн!— гиҗ наадк нет хулхачнь дөөглв.

— Ях-я.х — гиҗ худлахар зөвүрләд әрә цогцан көндәсн күүнә бәә- длтәпәр, маңнапан ик альчурарн бултулҗ бооһад, девлиннь захан дее- гшән босхн, ормасн боев.

Ээҗ бичә манас о! Бидн буудя авхас биш, чамд юм кешговдп. Удмгин карточкар өрк-бүлән балһснд асрж болшгоһинь эврән меддг болхч!— гиҗ негнь цәәлһв.

— Бичкн күүкд кевтә бичә эвләд бә1— гиҗ наадкнь нөкдән гем- шәв,- ьөрк модн күрзәрн эн мишгт буудя ке! Тер Матрена Семенов- над күрз өгв.

Матрена Семеновна селмдәп күрсн салдс мет байрлад одв. Мишгт күрзәрн нег цөөк буудя утхж кежәһәд Матрена Семеновнад зөрмг ши- идвр авб. «Не, ода нег цөөк кечкәд... Дакн нег кечкәд, хойр, һурвн »— гнһәд, мишкд буудя кех болһндан, дотран тоолад бәәнә. Тиигә бәәтлнь мишг дүүрәд ирв. «Күч-көлсән әрвллго урһаж авад, хавртан тәрәнә эк кехор үлдәсн буудяг ичлго ирәд авчах анддудиг би яһад хармнх би- лов.»— гиҗ тоолн һардк күрзән угзрад даладҗ бәәһәд мишгин ам оәрҗ өгчәсн залуһин зулаһарнь өгәд оркв.

Көлгн деерәс һазрт шивчксн мишгтә буудя мет күрд гиһәд, негчн ә парлго, залу нуһрад унв. Хаҗуднь буудя кежәсн залу, нам юн болсинь медлго, алң болад, саван хайчкад, нөкд деерән ирв. Уйн бәәдлтә, хат- мл залуг зурпан дундур пуд татдг цогцарн Матрена Семеновна дее’рэснь дари унпав. Залу күн болад, зөвәрт авгдлго бәәв. Түргүр кевтсн залуг хумхарсн хулен мет нәрхн көл-һаринь мошкад-молҗад нурһнднь авад ирв. Цааранднь яахан медлго, зөвәрт деернь дарад кевтҗәһәд, оһтрһун цәклһн мет тольс гиһәд седвәр энүнд орв: «Эндр, асхн шидр негдгч бригадас буудя цеврлдг маши авч ирлә. Терүг дарулсн ут арһмҗ то- кин захд зогсжасн тергн деер бәәхмн. Ода яһҗ тер десснд күрдг бо- лхмб? ^г

— Бос, кишго ноха!— гнҗ закад, һаринь нурһнднь үүрүләд токнн захд бәәсн тергнүр тууһад авч ирв.

Ээҗ, намаг тәвчк, би чамд мөңг өгсв, болад хатмл залу эгзңну- ләд уульн алдад бәәнә. ¹

4*

51

— Би мөңгнд хулдгдг кун бишв. Бичә ду һар,—гиж Матрена Се­меновна уурлв.

— Буйн, болх намаг тэвтн. Би гем угав! Тер кевтсн күн кучэр ма- шитәһим дахулад һарла!— гиһәд залу шугшад ууляд ирв. Бийиннь уйн урһц-цогцарнь, борхшж залушргдад уга дууһарнь: «Ода бийнь хер ку- род уга болна билтэл эн» — гиж Матрена Семеновна дотран санв. Тер- гн деер кевтсн арһмҗиг Матрена Семеновна шуурэд авхар седхлэ, ке- вүн бийән цокхар бәәнә болһад, чирәһән халхлад, бөгдиһәд одв.

— Бичә ә! Би чамаг цокшгов.

Арһмҗин нег үзүрәрнь көвүнә хойр һаринь арднь күлв, талдан үзү- рәрнь наадк залуг күлв. Цусн һооҗжасн барун цохинь иләд хәләхлә, көндрлго кевтсн залу түңшәд бәәв. Хулха кен гиж амтшдсн, түүрмәс хөөһдго, нертә хулхач-рецидивист күүг тигж Матрена Семеновна бә- рсмн.

Терүнә хөөя, Саңһж Цаһан хойр биш, бүкл района әмтс Матрена Семеновнан тускар меддг билә. Тер хамгиг сонсад, үзәд бәәсн эн хойр бийән саглж цогцан авч зулцхав.