җахмт? Нанла бичә зөвшәртн, цуг әмтнә тоолвриг, медвриг бас буру- шаҗахмт? Энүндтн хәру өгхшив. Эврән ухалтн. Газет умштн... Эндр культурин университетд занять болхмн. Иовх кергтә,— гиҗ келәд Дөпә босв.

Дорҗ саак үйән имрәд кесгтән суув.

— Уга. Би чамла чигн, әмтнлә цугталань зөвшәрхв. Зөвтә юмн зөвтә...

...Цөн хонг өңгрв. Гемнәд больницд орсн авһурн ирсн Дөнә, энүнә халхд бәәсн үйе уга болж одсиг үзв.

— Бааҗанчнь халхд бәәсн одак... гиҗ келәд Дорж өвгн урдк кев- тән ахрхн-ахрхн хурһдарн халхан иләд, инәмсклв.

— Терүнәнтн ормнь иим түргн эдгҗәдгж, — гиж Дөнә соньмсв.

— Эрүлдсн махмуд шулуһар әмлх зөвтә болжанал,—гиж Дорж ашлв. _г

— Та авһан авхар ирсн болвзат? Автһн эрүл. Дахулад хәрҗ чад- жанат,— гиҗ эднүр өөрдж ирсн эмч күүкд күн келв.

...Ач, авһ хойр өөрән бәәсн улсла мендләд хәрх болад һарцхав. Ху- рин хөөн мандлҗах нарн эн хойриг эврәнни халун толярн тосв. Цевр аһар киилгдв. Эмин үнр шиңгрсн серүн аһарта, бүтңкү гертәс һарсн Дорж өвгнә толһа диинрси болад, нүднь эрәлжләд одв, болв дарунь гилтә эн бийән залад ачиннь ардас дахлцад уульнцд һарад ирв.

Эмнлһнә герин өөрәһәр ииргәд йовҗ йовх кесг баһчуд үзгдв. Эд- нәс негнь Дөнәһүр өөрдәд: — чамаг альд күләхмб? — болв.

Баһчудин күүндж йовсн үгмүдин анчар, хойр көвүн— хәләцәр мед- сн Дорж овгн: — Дөнә, йов, үүрмүдән дах. Зуг... Зуг тутрһин сән, ик урһц автн...,— гиж һаран өгҗ йөрәв.

Хойр көвүн адһмтаһар һарад йовв. Эдниг күцәд, өөгәрнь давҗ һарч йовсн нег өвгн иим күүндвр соңсв:

— Халхднь бәәсн үйе мана авһиг тенүләд, төөрүләд бәәсн болхий? Йир акад Ю-Мн...

— Тиим юмн альд бәәх билә? Үй кенд болвчн бәәнәлм... Үйе эс болвчн, үйлә әдл талдан нег тиим хар мөртә хавдр энүнә дотр бәәсн болҗана...

Э, яһдг болв-чигн халх деернь бәәсн үй, харш-болад-седкл-уханднь суусн-урдкас үлдсн үй хоюрн хусгдж,— гичкәд Дөнә авһинни ардас хәләһәд инәв.

МУУТАН ДОРҖ

Әрүн седкл

Келөр

Бадм. Кеемә хойр арвн һурв күрсн һанцхн үртә. Зина эркәр өсв. Ямаран хот иднәв гинә, ямаран хувцн таасгдна, дуринь сунһж. эк- эцгнь авч өгдмн. Тиим эркәр өсдг болв чигн, эк-эцгин сурһмҗар, Зина әмтнлә, ээлтә, өр-өвч, хувацңһу, үүрмүдләрн йир ниич болҗ өсв.

Бадм, Кеемә хойр җил болһн күүкнәнни һарсн өдринь темдглҗ сән белг авч өгдмн. Эн җил чигн Зинан һарсн өдрин темдглхәр эдн бел- дцхәв.

— Урднь би һанцарн одад, чамд таассн белгән авч ирдг биләв. Ода йоста гиҗгтә күүкн болад ирвч. Эндр хамдан магазинд одхмн. Чамд бишмүд кех тааста эдән бийчн шүүҗ ав,—гиҗ келәд күүкән Кеемә дахулв.

28

Магазина орҗ ирхлэ, полке деер, иевтх олн зүсн эрәтә тов эдмүд, эднә өмнәс «намаг хулдж ав, намаг хулдж ав» — гисн болж, эк-күүкн хойриг дуудсн болад бәәв. Эдн кесгтән эргҗ хәләв.

— Мама, эи эдәс авхмн,— гиж Зина эдүр заав.

— Тадн кендән керглҗәнәт? — гиҗ хулдач сурв.

— Эн күүкндән авхар седләв, маңһдур һарсн өдрнь,— гиҗ Зинан экнь хәрү өгв.

— Эн эдин зүсн чамд зокхмн. Наснчн баһ болвчн, эдин кирцәһинь меддг бәәҗч,— гиҗ, хулдач эдиг меерлв.

Нег бишмүдт күрхиг керчж орксн цагла, Зина экүрн хәләһәд:

— Мама, эн эдәс дәкәд нег бишмүдт күрхий авий,— гив.

— Нег зүсн эдәр хойр бишмүд уяд яһнач, нсгнь болхмн болвзго?— гижәһәд, күүкән дегд сурад бәәхлә — экнь зөвшәрв.

Күүкнәнни хувцинь бийнь уйдг Кеемә, авч ирси эдәрн хойр биш- мүд уйчкв. Экинни уйсп, кесн тоотнь Зинад оньдинд таасгддмн. Эн уй- си бишмүднь чигн таасгдад, Зина икәр байрлв.

Лсхнднь эдн өрк-бүләрн гертәи бәәцхәлә.

— Маңһдур чини һарсн өдр. Цуг мана өрк-бүлин байр. Чи, Зина яһж темдглхәр ссджәнәч? — гиж эцгиь сурв.

— Тадн бийстн эврән сансарн темдглтн. Зуг, нанд хойр-һурвн су- рвр бәәнә,— гичкәд, Зина эк-эцг хойрурн болһаҗ хәләв.

Нег агчмин зуур Бадм Ксемә хойр нег-негнүрн гилс гилдҗ хәләлдв. «Күүкн күн, яһвчн, экдән өөрхн болдг, экнь медх зөвтә»,— гиж дотран санчкад, Бадм гергп талан, «Чи медҗәнч ю сурхар бәәхинь? — гих бәәдл һарһв.

— Ю сурхар седләч, кел, — гиж экнь арһул сурв.

— Негдгчнь, мацһдур мини сансн, сурсн тоотиг тадн күцәнт?

— Хәләх кергтә. Теңгрәс од авч ас гиҗ суршл уга болхговч?— гиж эцгнь хөкрлв.

— Мини хойрдгч сурврм болхла, хамдан нег класст ордг үүрмүдән герүрн дуудхар седләв. Тадн көдлмштән одхт. Бидн үүнд невчк биил- нәвдн. Зөв өгчәнт?...

— Кедү күн ирхмб?

Дала биш. Нанта зурһан-долан болх.

— Гем уга, би хүв тустан буру гижәхшв. Үүрмүдәрн үүрлсн сән,— гиж эцгнь амрар зөвшәрв,—Дәкәд ю сурхар седләч?

— Наила нег класст сурдг Валяг тадн меддг болхт. Намаг дахад. манаһур кесг ирлә. Валян экнь школын гер ахулач болж көдлнә. Эцгнь магазина манач. Валяд дөрвн дүүнр бәәнә. Нөкәдүр Валян һарсн өдрнь...— гичкәд, Зипа невчк түдв.

— Не, тегәд? — гиж эцгнь сурв.

Күүкән ю санжахинь, ю келхәр бәәхинь экнь тааж медв.

— Папа мама хойр, тадн намаг.шоодх гиж санжахшив. Тер хойр бишмүдиннь негинь Валяд белглхмн гиж санжанав,— гичкәд, хәрүһинь күләсн хәләцәр эк эцг хойран селҗ хэлэв.

— Би буру гиҗәхшив, — гиҗ эцгнь, күүкән дөңнв.

— Не би чигн буру гиҗәхшив. Валяг герүрн дахулад авад ир,— гиж экнь бас зөвшәрв.

Зина өдрәрнь үүрмүдләһән цә ууһад, торт идәд, радиол татад, би- илдлв. Зинан белгт үр күүкнь Валя икәр байрлв. Асхндңь Зинан эк- эцгнь өөрән бәәсн элг-садан, таньлмудан дуудад, күүкнәнни өөнинь темдглҗ, тедниг тооцхав...

Сүл җилмүдт Кеемән толһань өвдәд, зүркнь зәрмдән чаңһар цокад бәәдг билә. Тер дотр эн сүл сард бийнь эвго болвчн эн араһан зууһад, «өвджәһәд уурх»,— гиҗ санад йовла.

Нег сө Кеемә, шалтгтан даагдад, эмч дуудулв. Эмчнр иртл Зинаг бий талан дуудад, өөрән суулһад, эңкрлгч нүдәрн күүкән хәләв.

29

— Зина, соохн иным, би күпдор шалтглж бәох ксвтәв. Намаг боль- ницд орулх боәдл һарчана. Эцгән холәжоһич, хот-хоолаи хоюрн кеҗә- тн. Зуг айстан гүүһәд, ксрг угаһар цаган бичо үрәһод бооһич,—гиж арһул келн, Кеемо тагчгрв.

Ухаһан гееси Кеемәг тер сөөни бийдиь больницд орулв...

Эцкр күукон, жирһлин иньг залуһаи үлдәһод, Кеемә өцгрв. Өрк-бу- лип җолач болжасн иньгосн хаһцсн Бадм икор һашудв. Школд үзсн байраи келҗ, даңгин сүв-селвг авлцдг, ксзәд чигн цаһан седкл зүүлһ- дг эцкр экнь өцгрснд Знна уульҗ, урудж —һундл тәрв. Дурндан, эр- кәр өссн арвн һурвта күүкно ээмд гер дотрк цуг көдлмш ачгдв. Зина эцгдән чигн йир эңкр. Ода эцгән улм күндлҗ, терүг тевчдг болв.

Йирин олн үг уга Бадм ода улм номһрв. Көдлмштән бәоһод, цуг кергүдон кеһә йовж, оньдинд күүкнонни тускар эн ухалдмн: Зина ода бийнь баһ. Архвн дорвто болв. Күүкд эк угаһар үлдхло, күчр бәож. Ке- әркүм, гсртән эзн болад, герои ахулад, хот-хоолан ксһод боәно. Герои ахулн бәоҗ сурһулян дасх кергтә»...

Көдлмшин хөөн герт талан эн адһдмн. Гертой ирод, герин аху кел- иод, герт өггдсн даалһвр келһнднь күүкндән дөц болдмн.

Зинан һарсн өдрнь ода бас өөрдод ирв. Экнь эн өдрт яһҗ белддг било, тер метәр кехәр Бадм бас тагчгар чирмож белдв. Бадм бас хойр одл белг авад, тагчгар дүрчкод, байрин өдрлон харһулҗ, күүкдт бсл- глв...,

Күүкнә сурһульд герин көдлмш ацан болжахнь Бадмд медгдод бәәв. Бадм школур кесг докж одад, күүкнонни тускар багшнрла күүидж, сүв- селвг авлцжав. Оньдинд сәонәр сурҗ йовсн күүкн герин көдлмштон даргдад невчк мууһар сурдг болв. Арвн класс төгсохләнь, күүкон эмчин сурһульд орулнав — гиҗ тоолҗаһад, күүкм ода деерон даңгджана, бипдм бас жирһлин нөкд кергто — гиж Бадм шиидв.

Төрскон харслһна дәонд залунь хорсн Цаһан, Бадмин сананд орад боәв. Школд хамдан эдн сурч йовсмн. Цаһанла харһх седкл зүүһод, те­руно бәосн селәнүр нег субботла Бадм одад, санан-седклон хоорндан күүндәд» хәрҗ ирлә.

Хөөннь өрол сар дүңго болен цагла, Цаһан Бадмин бәосн поселкүр ирв. Терүно ирсн герүрнь Бадм одад, Цаһаниг дахулад авч ирв. Па- Иан ирснд Зина төртән чигн авсн уга.

Терүно хөөн, бас цөөк хонсн цагла, Бадм одад, Цаһаниг дахулад хәрҗ ирв, Цаһан Зннала таньл метор харһв. Альд боохон, ямаран ко­дл мш ксдгон күүкно сурсар эн келж өгв.

Маңһдуртнь Бадм көдлмшосн ирдг кемлорн хорҗ ирв. Эндр күүкн- лоһон эрк бит күүндхор эн шиидв. Дсгтр умшҗасн күүкноннп өөр одад суув.

— Зина, эн гер ахуллһна көдлмш чини сурһульдчн ацаи болжахпь нанд медгдҗоно...

— Би көдләд дасчкув. Ода нам муурхшив,— гиж күүкн адһҗ келв.

— Чн урднь даңгин тавн гих темдгор сурдг бнләч. Шидроһо чини та- бельд дөрвн гих темдгүд элвгор үзгджоно. «Дорви» — гих темдг бас сон, болв «тавнас» тату,— гиҗ эцгнь мусхлзв.

Куүкнь бий талнь хәләхло, терүг ним ик болж әсжохиг эи цегон хойр хар нүднь экинни нүд дурасн нүднь Бадмд сәәнәр ода медүлв. Кеемән дун генткн Бадмд соңсгдсн болад бәәв: «Чи, Бадм, Зинала юу- на тускар күүндхәр седжәнәч? Шин герг буулһхар бәәнчи? Терчнь Зи- наг нанла әдләр хәләхий? Тоол... ухал...» — гиен болад одв.

Бадм босад, т.ерзүр, һазаран, карңһу уульнц хәлоҗоһәд: «уга», эндр күүндж болшго, маңһдур, нөкәдүр...» гиж санҗаһад, хору эргод, Зи­нан өөр зогсв. Зина дегтрән умшж сууна. Бадм барун һарарн күүкнән- ни толһа илод:

-- Гем уга... Күүкм өсҗоно,—-гиҗ таалв.

зо

Күүкн генткн бир-тәвәд, арһул уульв.

— Болх, болх! Иим ик күүкн уульдви? Альков, нааран хәләлчн... Мини күүкн ямаран болж өсҗәхинь хәләһит! Эн нульмсан арч,— гиж келәд, Бадм хавтхаси цаһан альчур һарһад, күүкнәнни нүдинь арчв; «ксрсү күүкн мини дотрк тоолвр мсдҗәнә» — гиж эн зсрвк санв.— Ча- мас эцкр күн нанд уга.

Тер асхи Бадм кесгтәм унтж чадсн уга. Энүнә уханд кесг олн тоо­лвр орв. Төрскнән харсгч дон. Бадм авиационн частьд, истребитель са­молетам летчик болҗ йовснь, хортна иәәмн самолет хамхлснь, нань— чиги кесг юмн энүнд сангдв...

Дәкәд нег сар давҗ йовсн цагт, амрлһна өдрлә, Бадм йовад, Цаһа- ниг герүрн дахулж ирв. Эцгин шиидвр күүкнднь таасгдсн бәәдл һарсн уга. Тер асхн Зима эврәпни өрәд орчкад, тагчг суув. Бадм арһул үү- динь секәд, орҗ ирн, хувцтаһан орн дсер толһаһан хойр дери и хоорнд тәвчкәд, уульҗасн күүкән үзв.

— Зина, юңгад уульҗаначи? Нәкд угаһар чамд йир күчр болжана, нанд чигн амр биш. Ода чи сурһулян сәәнәр сурхч, гер дотрк көдлмшиг Цаһан кех. Төрүц му болхн уга, эврән үзхч, Зина! Альков, нааран хә- ләлчн,— гиҗ келәд, эцгнь мацнаһаснь үмсв.

— Папа, чини дури...— Зуг таньгдго, күүнә күүкд кү авч ирхләрн, мини экпм мартжанач! Мамам бәәсн болхнь яһна!— гичкәд, Зина дакн экрәд уульв.

— Уга... уга... мартжахн угав. Мамадан хоюрн дурта биләвдн... Зуг би чини сәәг бас хәәжәнәв.

Мацһдураснь авп хөөт экнь Цаһан, күүкиг бий талан татж, ижлдү- лҗ авхар, ик көдлмш кежәв. Тер хамгинь Зина медх седкл угаһар, хо­там уучкад, цагинни нкднь школ да И бәәһәд, экдән дөц болл уга бәәв. Бийинь дегд икәр хәләһод, хувцинь ясад, бел кечкод бәәхләпь, хәөт экнь бийднь зуһуджана гиҗ күүкн сапдг болв. Зуһу күүнд эн дурго бол- дмн. Тиигх учр чигн бәәсмн. «Күүнд зуһудхмн биш, тедү мет, үлү үзхм бит» — гиж Кеемә Зинад сурһмҗ өгдг билә. Хойр-һурвн дола хончк- сн цагла, герин даалһвр күцәҗәсн күүкнә өөр сууһад, Цаһаи сурв:

— Не, Зина, доладгч класс күндий? Ямаран темдг авчанач?

— Мини яһж сурсн танд юн болжана?!

— Зина, юңгад модьрун үг келнәчи. Бидн хамдан бәәнәлм. Тиигч- кәд, би чини экин орчд...— гиж келж йовхлань күүкн күцц келүллго;

— Та нанд кен чигн бишт. Би һанцхн эцгтәв, һанцхн эктә биләв... Зуг мини эңкр экм уга,— гиҗ келн, күүкн ууляд өрәһүрн гүүһәд орж одв...

«Уга, Зинад нег чигн үлү үг келх зөв угав. Энүнлә эвәр күүндх кс- ргтә. Эи модьрун, шүрүн үг чигп келг. Цагнь. нрхлә, мини седкл эн ме­дх» — гиж. санад, Цаһан гүүнәр саналдв

Эдн и г невчк өөрдүлхәр седсн эцгин седвәр, Зммала күүмдсп күүнд- вр чигп дөцгән күргхш.

— Би хувц уһаһад дуусжанав. Нурһм өвдад бәәв, чи герин пол уһаж оркхнчн,— гиж Цаһан нег дәкж Зинаһас сурв.

— Би танад баахшив, та манад баанот! Эврән уһатн — гиж келч- кад, Зина гертас һарч одв.

Экләрнь әдләр хәләҗ, килмжән күргхәр седгч әрүн седклинь эс медснд, Зинад өөлсн Цаһана хойр нөднәс нульмсн заядар асхрв...

Өдриг сө, сөөг өдр соляд, цаг уралан йовад йовна. Сурһулин жилим негдгч дөрвнәнь төгсв. Нег асхн Зина эцгдэн:

— Папа, мацһдур эк-эцгнрнн хург болхмн. Чамаг иртхэ гилэ,— гив.

— Нанд мацһдур цол уга. Экчн одад ирг,— гиж келод, Бадм Ца- һан тал хэлэв.

— Нанд эк уга. Мини экм өңгрҗ одла! — гичкәд, саак кевтән кү- үкн ууляд, өрәһүрн гүүһәд одв.

31

Тер өдрәс авн Зина йосндан оңдарҗ одв. Күүнд олн үг келдгэн уурв, Күүкдлә үүрлдгән чигн баһлв. Хотан уучкад, дегтр умшхас тал- дан ю чигн кехш. Школ дан олна торт баһар орлцдг болв гих зэцг чиги ирв.

Тиигэд, зурһан сар шаху болен цагт генткн нег асхн Бадм күндәр шалтглв. Сөөни бийднь эмч дуудулад, Бадмиг больннцд орулв.

— Та дахад больницд күргтн,— гиҗ эмч Цаһанд келв.

— Доктор, би эцгэн эврэн дахнав,— гиж келн, Зина машинур орад, эцгинни өөр суув.

— Бидн хоюрн йовад ирнэвдн,— гиж Цаһан чигн машинд орв.

Дөрвн өдр Бадмд ухан орсн уга. Долан хонгт Цаһан Зина хойр се- лҗ амрад, Бадмиг сән болтлив өөрнь сууцхав. Зинан бәәдләр болхла, һазр деер хәләсн һанцхн эцгнь, эцкр эцгнь, эклэнь эдл бас өңгрәд, бийинь эн күүнә күүкд-күүнә өөр үлдәһәд орквзго гиҗ санад, йир икәр әәсн бәәдл һарв. Болв, бүкл долан-нәәмн хонгт хамдан эцгинни әмнә төлә, нөр-хол уга суусн хөөт экәп үзәд, терүг күүнә күн бишинь медәд. «мини эк бәәсн болхла, бас иигҗ папан әмн— төлә ноолдх билә» — гиҗ сансн Зинан зүркн невчк хәәлв. Эцгнь гемтснәс нааран Цаһанд модьрун үг келдгәи уурад, Зина герин көдлмштнь нөкд болдг болв.

Эцгин шалтгас көлтә Зина школас кесг өдр дутв. Эс медсән дасх- днь, Цаһан бас дөц болҗав. Эн хамг йовдл эи хойриг хоорнднь өөр- дүлв.

Бадм йосндан эдгхин хаалһд орад, босад суудг, хотан бийнь уудг р^олаД ирв. Эннь Зинан ик байрт хүврв. Эцгин эдглһнд эврәнни болн Цапана хәләмҗ орлцв гиж тоолад, хөөт экнь хойранпи сө хәәҗәхинь күүкн ода лавта медв.

Нег дәкж эцгүрн һанцарн одсн Зина герүрн ик байрта гүүҗ ирв.

Мама!.. Мама!., мана папа эндрэс авн босад йовҗана,—гиҗ ке- ләд, эврәнни байран экдән эн мсдүлв.

— Минь эн үгичн күләһә биләв. Чамаг тиигҗ келх гиҗ санав. гиҗ келн, Цаһан күүкнә толһаг хойр һарарн бнй талан шахад, бүлән нульмсан асхрулв.

Экнь яһад уульҗахинь түрүн авгтан медлго:

— Та яһад уульҗахмт? Ууульх биш, бидн байрлх зөвтәвдн! — ^гиҗ Знна инәмсглв.

— Байрлад. Энчн байрин нүльмсн, сәәхн иным,—гиҗ Цаһан келәд, күүкнә үсинь илҗ, «мама» — гисн, кесг сардан күләгдсн үгд ханв. «Әрүн седкл диилв» — гиж, эн байсв.

Нармин Лиҗин Николай

Хальмг таңһчд нернь һарсн сурһулин багш Нармин Лищин-көвүн, Москвад, Тимирязевы Академд сурад төгскм; йовад шалтглад, сүл курсаснь һарад хәрҗ ирәд, «Таңһчин зәңг-» — газетд, радиокомитетд көдля( йовла.

Тер цагт хальмг улс дунд ховр сурһульта эцгинни нилчәр Коля орс, хальмг хойр келиг тегшднь ик баһасн дасад төлҗсн, әвртә хурц кел- тз бер-тегш билгтә күн билә. Орс келәр бичсн келврмүднь, зурсн зур- гуднь, кесн лепкснь олн эмтнд оошаг&җ,—ик чинртэ үүлддврмүд болц тоолгдҗ йсвсмн. Үлгүрнь келхд хальмг таңһчин музейд Нармин Лиҗин Николайин кеснл «Элст балһсна бәздл,—1927 җ» — гиҗ бәздг билз.

«Ха.гьмг улсин бзэдл-хаана цагт» — гиоу бас лепкзр кесн байн, уга- тя хойран бзәдл-үзүлгдсн бээлз. Нармин Лиҗин Николайин билглән 32