-1-1 у т?

ик ‘сдэнәр төлҗҗ йовад тасрв, 1937 җил, Сталина эркшил дегдлҗ йовсн цагт Нармин Лиҗин Николай тер цагин аюлла харһад хорҗ одла.

Советин йосна нилчәр сән сурһуль сурад эврәнни эрдм-билгәрн олн-әмтнд чидләрн тусан күргҗ йовсн, өсх-босх, улм цааранднь төлҗх зөотә баһ-дүүвр залу тиим һундлта кевәр өңгрлә.

1956 җилин, ноха сарин 10-д Ар-Кавказин дәәнэ округин цергә трибунал Нармаевин үүлинь сергәщ хәләһәд — кесн гем угаднь һар- һад-урдк шиидвринь бурушаһад-Нармин Лищин Николайиг цеврдклә.

Эн баахн бичәч ямаран хәләцтә, ямр күцлтә бичәч бэәсинь терүнә бичсн келврмүднь келнә. Энүнә бичсн зокьялмуд ода чигн чинрән ге- еһәд уга.

НАРМИН НИКОЛАИ.

ШӨВКР

«Буульгсн иңгиг ботхнднь күргж хаңһит,

Бульглсн зүркиг ээжднь кургж ( хаңһит»...

Хальмг дун.

Деер цаһан, дор цаһан, төгәлң цасн. Орҗах цасн шүрүн киитн салькнд үләгдәд кевтсн цасн деегүр дошад, үүмлдәд, ү-түмн цаһаи эр- вәкәс ниссн болад бәәнә. Минь ним цагт күн хол һазрт йовхдан әәһәд, ямаран адһмта керг бәәв чигн юмнд оддго цаг.

Хагсу шар хулста нур кезәнә көрсн бас цәәһәд кевтнә. Хулен заагт, бөгдилдәд-салькнас үрүдәд зогсҗах хойр-негн үкр үзгднә.

Нуурин ар көвәд бәәсн хурл негл үкҗ одсн юмн. Цуһар унтҗ оч. Ә-чимән уга. Хойр, һурвн ноха сүмин үүднә өөр хоңшаран цәвдән чик- чкәд цаснд даргдад, салькн шүрүһәр үләх дутм, улм-улм моһлцград кевтнә. Түнәс даву юмн уга. Салькн бешин турваһар үләһәд уульсн бо- лад бәәнә. Хая-хая холд терзин хааһул салькнд цокгдад җаг-җуг гиһәд ә һарна.

Тиигҗәтл, шуурчах бүтү цасн заагра шамин герл тольс гиҗ үз- гдчкәд унтрҗ одв. Е-е1 Тер-төрл зурхачин өргә. Төрл зурхач өдрәс на- вран ик цухлта бәәнә. Цухлтдг учрнь, нег үксн күүнд умшлһ одҗ кесн тегәд түүнд бичкн бәрц бәрҗ: хоосн хойр үкр, нег мер, нег арат үч. Тер учрар зурхач иим ора күртл унтл уга, нөөрнь күрл уга бәәдгҗигн.

«Уй! Энкхн юумиг альдан бәрхви, бийән яахв, багшиг яахв-ардксан яахв?» — гиһәд төрл зурхач орнасн босад, көл талан бәәсн арат үчиг авад, шамин герлд захаснь бәрәд шүрүтәһәр эргүләд хәләв. Шам «бо- лг» — гисн кевтә унтрн алдад чирмг-чирмг гив. Зурхач чочад шам шүүрхләрн мөч шүүрәд шаман пол дер уңһаһад уңтрачкв.

«Мин одак кишг уга эн шамд тос кел уга бәәхинь үзҗәнт; шам кер- гтә цаглаһан унтрҗаналм!... Чамаг туң кишва» — гиһәд дер дорасн хустг авад шатаһад «одак кишваг» хәәв. «Одак кишва»—гидгнь үүднә өөрк булңд, зурхач унттха гиҗ келх зәрлг күләһәд сууҗаһад нөөртән диилгдәд, сун сууҗ, бөгдиһәд унтҗ одсн зурхачинд бәәдг Шөвкр гидг бичкн-арвта манҗ болҗ һарв. Көөрк, бөгдиһәд юн күн болсинь медл уга, нөөртән сәәхн зүүд зүүдләд, ээҗинни дулан өврт кевтсн болад, әм- тәхн ээдмг уусн болад, гуйр идеи болад, ээҗнь бийинь үмсәд, таалсн болад кевтнә. Хая-хая эн бички манҗин өкәр чирә маасхлзад инәнә. йир, йосндан эс җирһсән, нөертән җирһҗ бәәх бәәдлтә.

— «Хәләһич үүг кишваг, бөгдиһәд, нохан кичг кевтә унтж кевтх бәәдлинь» гиҗ келн зурхач унтҗ кевтх манҗиг ташад оркв. Манҗ чо- чад юу-күүһинь медл уга һарад хурдлв.

3 Альманах № 3

33

«Хәлә зулж йовнчи?!.. Чамаг кен унт гив?» — гиһәд зурхач ардаснь көөһәд, күцәд манҗиг бәрж авад, майгинь шармчкад, өмннь манжин нурһар кесг йовсн сур бүс авад манжиг суг-гитлнь гүвдв.

«Зергәс зулҗ йовхшв!.. Яах-яах!.. А-а-а!..» гиһәд һар көлән деегшән сарвлзулад нурһн деерән элк гедргән кевтж оркад бәәгв.

— «Кишв.а күн, шамд тос юңгад эс кевч?» — гиһәд харңһуд хама- яма угаһарнь, туссарн тусг «күүнә көвүн харм биш» гисн кевтә гүвдәд сууна.

«Уга, зергәс шамд тос келәв... А-а, шай дүүрң!..» — гиһәд манж уу- льн бәәж келв.

Ики өдрәрнь дүүргәд кечксн тоста шам пол дер хәврһәрн унҗ одсн тоснь һоожад асхрад бәәнә; хамхрха шилнь хәврһднь кевтнә.

Таг харңһу. Гелң манҗ хойр харңһуд бөк-цохаи оллдад, негнь уу- ляд, негиь әмсхәд ииглдәд бәәнә.

һаза өмнкәсн икәр шуурһн шуурад. бмнкәсн икәр киитн чацһрад бәәв.

— «Хәләй, худл болтхал, тегәд би чамаг яһдгҗ» — гиһәд зурхач ноолданд һартаснь унж одсн хустган пол деерәс олж авад, шатаһад. шврәһүр өөрдв. Зурхач одак эврәннь хамхлсн шил, хәврһәрн кевтх шам, асхрсн дала тос үзчкәд, эврәннь гемән мсдә бәәси бийнь, манж гемтәч игҗ келв:

— «Чи кишва күн, эн шамин шил юңгад хамхлвч?

— «Зергәс, би хамхлсн угав» — гиҗ манҗ әәсн әрә дууһар келв. Манжнн уханд саак бүс орад одв. Манҗ эн бүсиг кссгәс нааран ксер авч одҗ хайхар седә, зуг эвнь болж өгл уга бәәдг. Зурхач иигән-тиигән юмид йовхларн^һацата тер бүсән оньслчкад йовна. Тер учрар эн бүс эн- др өдр күртл бийинь зовадгнь эн «бүс дәкәд нурһнд ирҗ наалдх» — гипәд манҗ зурхач шаман ясад шататлнь дотран санад, үүднә өөр ба- рун һариннь хомха хурһ амндан авад толһаһан барун эм талан гиль- жнлһчкәд унжж бәәсн нусарн төр авл уга зогсад бәәнә. Манҗин нуль- мста нүднь дораһур, өшрсн өңгтәһәр зурхачур кулиһәд бәәнә. Шил уга шам утатаһар чичрңнәд тиигәд шатв. Зурхач гилс гиһәд манж тал хә- ләв.

«Эн шамин шил тегәд кен хамхлв? — гнһәд зурхач һалзурсн дү- уһар хәәкрв.

«Би мсдсн угав» гнж манж әмнк ксвтән шнмндәд келв.

— «Тегәд үүнд ю хәләһәд бәәнәч, кишва күн?».. гнһәд зурхач дәкәч бүсән авад боев.

Манж һарад хурдлж йовад үүднд бүдрҗ унад зурхачд бәргдв. Зур­хач дәкәд гүвдв. Тер кевтән манҗиг гүвдҗ-гүвдҗ харңһу, киитн чу- ланд майг кинлгинь тәәлж авад дүрәд оньслчкв. Чуланд дүрчкәд зур­хач дәәсән дарсн дүрстәһәр бәрц-мүрцин тускан мартчкад орн деерән, дала көдлмш кеһәд, муурсн күүншңг: «йо ях!» — гнһәд дулан дсвл до­тран эрг-дүрг гиҗәһәд, унтҗ одв.

һазал өмнк кевтән идән-будан болад бәәнә. Гелңд юн төр, дулан девл дор, герт юмн медгдҗәхш. Чуланд юн бәәнә?.. Чулан нимгн.харһа эрстә; ташр тегәд тернь хойр хурһн заагта. Тиим заг һурвн-дөрвн һазрт бәәнә. Тер заагударнь киитн салькн үләһәд цасн орад бәәнә, чуланд бә- әсн суулһта усн, тосн, махн цуһар мөсн болад көрч одҗ. Нам чуланд бәәсн юмн биш кухнгин терз деер бәәсн хальмг цә күртлән көрч. Түдү дүңгә ик киитн. Тер задһа-зәәдң чуланд манж эн сө суув. һаза салькн, шуурһн вҗдь-вҗдь гиһәд шуукрад бәәнә.

«Иг киткахн, мууха киитн юмби... ода бн юн гем һарһад, яһсндан нигҗ суусм энвн?..» гиж маиҗ чичрн бәәҗ келв. Хәрүднь киитн салькн, иасн, үүнүр үләһәд манжин махмудинь кинт урсхаһад оркв. Манж улм- улмар бнинь даарад үг келдгән уурад, шүднь тачкнад ирв.

34

Зурхач дулан өрәдән, дулан девл дор, һаза юн болҗахиг медл уга хорҗңнад унтад кевтнә.

«Пө, пө!.. әмдин зовлң гидгтн эн болхов» гиҗ манж хавжнн бәәж келв. Тиигҗ келчкәд цааранднь: «аав намаг байн зурхачинд аль сан- сари, әвртә кевәр бәәнә» гиҗ санҗахм чавас, аав намаг манж тәвхлә- рн, манҗ гисн юмн йир сәәнәр бәәдг юмн гиҗ санҗ келҗ намаг манж тәвлә; минь эн кевәр дөрвн жилин дунд игҗ зовхим өмнәснь медсн бо- лхнь, намаг аав манҗ тәвх уга билә. Йир кенә манҗ сәәнәр бәәнә?!.. Багшинд бәәсн манҗ бас тер, өдрт хойр-һурв гүвдүлнә, Чемпләд бә- әсн манҗ, хойр-һурв гер талан зулхан хәәв, зулҗ чадсн уга. Тер сәә- нәр бәәсн төләдән зулҗадг болхий?!.. уга, мана бәәлһн йир түрү!.. Но- хад дорхнь дорар бәәнә бидн... Хот гиҗ гесн цадх хотчн уга, сән нөр- хол чигн уга, һарч наадх нег арһчн уга, даң гелңгудин зарцд, даң гел- цгүдин гүвдлһнд-мухлань кевтә бәәнә бидн... Тер тоотарн манд уха ном сурһсн болҗ һарна... Нә, би дөрвн жилин дунд, юн кергтә юм су- рв?.. Сурһсн сән юмнас негчгн юмн уга. Әрә керә гиһәд «аңһрха һа», «темән тавгта та» эн терән сурһхларн кү гүвдә бәәҗ ална. Терви тегәд теднә сурһальнь? Нам бииснь, теднә хоорндк күүндәһәр шинжлхлә, тер умшдг номан меддг уга болҗ һарв. Тер бииснь улан лавшг өмсчкәд, оркмҗ зүүчкәд, җодв хәләчкәд юм медсн боллдад каңкалдад йовна... Ииг, яһдмби? мууха киитмби?!..» гиһәд манж биитәһән күүндәд элвг күсдундур, хойр часд чичрәд суув. һазак киитн улм чаңһрад, шуурһн улм шуурад бәәнә. һаза киитнд даарад, ноха һаңньна.

— «Чавас, аав намаг иим әмдин тамд юңгад орулна?!» гйгәд манж эцгдән һундад ууляд сууна.

Махмуднь царцад, зекрәд, йосндан көрн алдад ирв. Манҗ нудрман амнанни уурар үләһәд дулатхв. Бәәсн бийнь хавжңнад, чичрәд бәәнә. Энд-тендән көдрх юм хәәнә, юмн уга.

— «А, хәәрхн! яһсн аврлт уга әмтс һазр деер бәәдвә; яһсн дуту хүв- тә әмтн би биләв? Аав, намаг юңгад эн аврлт уга улан хувцта адусна һарт өгләт?» — гиһәд деегшән хәләһәд, хойр һаран намчлв.

«Көөрк, ээжм нәмәһән яһтха гиһәд тиим шулун үкәд одень терв?!..

«Ээжән әмд бәәсн болхла, би иигҗ эн хоҗһрт гүвдүлж бәәх билү- ви? Аав нанд дурго болад манж тәвсн болхви?.. Уга, яһад болвчн ода «аавдан күрлһтә» гиһәд, аавдан күрхәр ухалад авчкв.

«Не ода ю өмсҗ һардмби?..» гиһәд тотһс гиһәд невчк зогсҗаһад таг харңһу чулана булңгиг һарарн иләд хәәхлә һартнь эврәнни өдрә тәвсн девлнь харһв; манж амрад одв.

«Чавас, даарад суухар сахндаһа авад өмсхн яһнав, нам мартчкж- ив» гиһәд манҗ үкс шүүрч авад өмсчкәд доран тогляд байрлад биилв.

«Э, көлдән зурхачин хуучн пос өмсхлә дигтә!..» гиһәд манж булңд бәәсн яршгас зурхачин тавгнь цоорха хойр ик һос татад авв.

«Нә, ода девл бәәнә, һосн бәәнә, цугла уга яахви?» гиҗәһәд цугла кех юм хәәв, юмн олдсн уга.

«йа йир, хөңглдңгәр чигн өмсҗ болх... Э-э махла бас уга бишв би... йа йир! Ю эс даасн толһа болхв эн! Иигәдчн йовнав... Нә, ода зуг чу­лана нег харһаһинь сөңглчклә болад бәәснь тер... би белн». гиһәд чим- күр, сүк, оньдин хуралһата бәәдг булңгас сүк авад хойр һурв цокад манҗ нег харһаһинь уңһав.

«Нә, зурхач, ода менд бә, цокдг күүһән олҗ цокжа, даңгин чини да- жрлһ би тевчҗ чаддм бишв. Чамас уха сурх биш нам өмнк бәәсн бич- кн ухам чиләд манун-түнүн болвв... гиһәд келчкәд түрүләд һосн, девл хойран һарһад хайчкад теднәнь ардас бийнь һәрәдәд буув. Хрйр кө- ләрн цаснд булхад тусв. Махмуднь ирвәтрәд одв.

«Нә, ода невчк даарсн гем уга» гиһәд, һосан хөңглдңгәр өмсҗ авад, девлән өмсчкәд манҗ нуурин көвә тал һарад хурдлв. Төгәпң бәәх хур- ла гермүдин үүдднь хаалһата тагчг. Цуһар унтата. Өр сәәнәр цәәһәд

з*

35

уга. Цасна орлһн, салькна үләлһн сөнәкәсн улм ик. киитн улм чаңһ Манж нуурин көвәд гүүж ирәд, энд-тендәи хәләҗәһәд нуурнн хулснур гүүһәд орв.

— «Но, ода ямаран хаалһар йовхла сән болх» гиһәд дотран санв. Нуурин ар көвәһәр йовхла дигтә «Чавчачд» бәәсн үвлзңгүдәр орад ир- хв; тснд дигтә манҗин аавнь бәәдг. Болвчн «Чавчач» күртл зөвәр уу- җм юмн. Элвг арвн тавн дууна һазр.

«Нуурин көвә кедәд йов-ардас.м көөһәд күцәд хәрү авхм. Тср цагт улм ик гүрм буухм. Ода тегәд яһдмб?» — гиһәд манҗ хулсна бүчүр бәрчкәд доргшан хәләҗәһәд келв. Хулсд мөргҗ-бәәх юмс кевтә, һазрт күртлән геклдәд шуугад бәәнә.

«Йа, йир холчн болг, зурхачд бәргдж гүвдүлҗәхәр, нур һатлад, ну­урин өмн көвәһәр йовад, тегәд герүрн орад ирхв, тииклә зурхач нохан иңглә намаг олх» — гиҗ келн хулен заагур улм цааранднь йовв.

Өргндән хойр дууна шаху нур көрәд цаснд даргдад кевтнә. Дсгд ик нигт биш^ шар хулен манҗд зәрмдән йовхднь саалтг болад көлләнь оралдад йовна. Зунднь эн нуурин хулсиг хальмгуд хадж авдг, тср уч- рар зәрм һазрнь төрүн хулен уга, тернь йовхд улм жаңһрта, хадчксн ормд хулсна йозурмуд цаснд дарата бәәсн учрар манҗин улнь хаһрха ик һосар орад көлинь хатхад нам цус һарһад йовв. Зәрмдән һоснь суһ- рад унад йовна. Тер бийнь манжд эврә зовлнган эцгдән медүлх дурп ик бәәһәд, эн ода хаалһд үзҗәх зовлңгар нам төр авч йовхш. Зөндән тиигәд йовад оркв. Тегәд әрә гиҗ хулснас нуурин өмн көвәд һархлань хурл талас дуң татснь манжд соңсгдв.

— «Хәлә гелңгүд серчкж... өрүн мөргүлин дун биший одак... мөрг- цхәтн-мөргцхәтн... таниг мөргтлтн би әрлсв. Ода намаг күцлт» гиһәд манж хурл талан хәләһәд келчкәд, нуурин өмн көвәһәр нарн һарх үзг хәләһәд һарад гүүв. Хаалһ уга бүтү. Төгәлң цасн. Орснь баһ гисн кев- тә цасн улм орад бәәнә. Деер цаһан, дор цаһан; юмн үзгдхш. Манҗ нуурин көвә алдл уга йовна, зәрмдән цаснд белкүсцәһән булхад, кии- сәд йовна. Заяань хаһрха ик һосиг ташр нүцкн көл деер өмсчксн улм хаһрхань икдәд цасн чикгдәд йовна. Салькн девлинни хормаһинь шар- мад, нүцкн махмудинь ил һарһад бас түрәһәд йовна. Хойр һаран хан- цлчкад манж өмнк кевтән даарсан медл уга өмәрән йовад йовв.

Зөвәр йовад орксн цаглань һацата ардаснь үләж йовсн салькн эр- гәд өмнәснь үләв. Киитн, шүрүн салькн өмнәснь: «Бичә йов, зогс!»— гисн кевтә чирәһинь шавдад өмнклә әдл хурдар йовдгинь уурав. Манж өмәрән унн гиж йовх кевтә өкәһәд, чирәһән салькнас хальчлад йовна. Хая-хая нүцкн хоҗһр толһаһан хойр чикән даарад ирхләнь хойр һа- рарн бәрәд, хәрү хәләһәд үрүдәд зогсад невчк дулатхчкад дәкәд йовад йовна. Толһаднь, саакл аавдан шулун күрч зовлцган медүлх; шулун зурхачас хөөһх; шулун күрч аавинь өөр бәәх күцл. Аавинь өөр бәәхлә күн тууг цокшго, аавнь цоксн бийнь хая-хая цокдг; ташр тегәд гем һарһхлань цокдг. Аавнь Шөвкртән йир дурта. Дурго болж Шөвкриг хурлд өгсн угал, зуг күүкднь хорад, эмгнь үкхлә — бас нег дом бол- дим гиҗ гелңгүдин келсн селвгәр өгсн мөн. Аавнь Шөвкриг тиигж зов- лц эдлҗәнә гиҗ медҗәхш. Шөвкрин аав ^урхн-номд ик сүзгч күн.

Салькн теңкән уга үләһәд авч одн гиһәд йовна. Манҗин чирә көкрн улаһад, чикнь невчк цәәсн болад одж, көлнь киит урсад йовна.

Зүн бииднь нуурин шар хулен шуугна, а барун бииднь, негчн үвлзң гих юмн уга, цаснд даргдҗ одсн ил тиньгр, у тсг.

«Зурхач ода босчкси, чулаһан секәд хәләж бәәдг болх...» гнһәд манж дотран санад, зурхач һартан бүстә гслң-өргә болһнд, катг болһнд орад хәләһәд хоосн һарад йовсиг дотран үзәд «ха1 ха! олад авчквзач... нохан иңглә олхч!..»—гигәд Шөвкр наад бәрәд инән чаңһур хәәкрв.

«Пуф! тер бүсәрнь бийинни майгинь шармчкад гүвдхинь!...»—гнгәд Шөвкр хәәкрн, бичкн нудрман атхв.

36

Тер дууһинь шүрүн салькн хавлҗ авн, шуурһила хутхн цааран да- вад одв.

Тиигж хәәкрн манҗ девлинни шармгдж йовх хормаһан ясчкад өмә- рән Гювв.

Ут-турштан өрүнәс авн манж арвн дууна һазрт йовад оркв. Цань ода нег дөрвн-тавн дуунад йовхла аавинни герин тус өмн ирәд, тус өмнәснь орад ирхмн. «Аавнь ямаран кевтә байрлх! Хулс түләд һалин көвәд дулан девләр цуглад суулһх... Ямаран һәәвһә юмн-тиигәд суух- ла!.. Хәврһднь дүүнрнь төгәләд суучкх... Цуһар шуугад буда уухла яма­ран кецү юмн...»—гиһәд манҗ дотран тоолад йосндан ааван үзсн бо- лад байрлад инәв.

Тегәд эрк бит аавинни герин тус өмн одҗ амрчкад, тегәд герүрн өм- пәснь орад одхар манж зууран дәкҗ амрл уга һарад йовв.

һурвн-дөрвн дуунад йовад орксн цаглаһан манж төрүн даардган уурад, халу дүрсн болад, бүтәд ирв. Көл һарнь сулдсн болад дару да- рунь киисәд игәд ирв.

Аш сүүлднь йовдг арһпь тасрад ик көр иасна өөр дәәвләд, нурһарн көр тулад, хойр келән җииһәд сун унв. Толһань һалдһлзад өрч деернь унҗ одв. Хойр нүднь анята, чирәнь әрә тиигәд инәсн өнг һарна; чикпь цаһаһад, урлнь көкрәд ирв.

Цасна шуурлһн, салькна үләлһн улм чанһдад бәәнә.

«Аава, би Бадмта цанар одж нааднав... Ух!.. һәәвһә дулан девлви... Түлтн... түлтн... Уга... уга... хурлд одхшв... Керва... Аав, чини өөр бәә- нәв! Ай, зергәс би бишв!.. Әәнә!.. әәнә»... гиһәд манж ааван, дүүнрән, зурхачиг үзсн болад тенәд-зүүләд цасн дор даргдад, арһнь тасрад кевтв.

Ора болв. Цасн зогсв. Салькн номһрв. Манжин суусн ормд ик һара көр хурсн бәәнә; зүн бийднь нур, барун бийднь тег: нуурин цаад биид күс-дундур дунад манҗии аавин гер

Хавр ирхлә Шөвкрин эцг Нарн өвгн: «Манҗан санад бәәвв»— гиһәд йовһар бальчгар төр келго хурл орад һарна. Өрүн эрт һфад йовсн өвгн асхнднь ора хурлд әрә гиж ирв. Өвгн ирн бийәрн шуд зурхачинүр од­на. Зурхачинүр орад ирхлә, зурхач бәәнә, дәкәд нет бичкн манҗ үзгд- хш. «Юмнд одҗчхн» — гиһәд өвгн орн йовж дотран санв. Зурхач өвгиг үзн бийәрн ю келхән белдәд авчксн күүнә бәәдлтәһәр сууна.

— Зурхач, тиньгр бәнт?— гиж өвгн үүдн хоорнд сун сурв.

— Бәәнә. Танахн цуг амһулң бәнт?— гиҗ зурхач мел төрүн гем һарһсн дүр үзүлл уга ик төвшүн дууһар келв:

— Цуг менд—гиҗ энд-тендән ормлзад юм хәәсн дүңгәһәр өвгн келв.

Ю хәҗәхинь медчкәд зурхач келв:

— Шөвкриг шаҗң лам таасад бийләһән Чөрә тал авч одла. Ламин өөр бәәсн йирдән гертән бәәсилә әдл. Нам гертән бәәснднь дорхнь эс- вго деер болхов...

— «Аавдан одх болвзгоч» — гихлә, «аав нанд керго» гиһәд уульна...

— йа, йир хама болвчн йовг, зуг әмд-менд йовад уха суртха. Олн деедсин хәәрн бәәхлә бас олнд туста нег күн болж һарх... гиһәд өвгн һаран намчлад дотран зальврсн өңгтәһәр келв.

— Тиим, тиим... Әмд менд хама йовснь йилһл бәәнү? гиһәд зурхач, өвгн иткҗәсиг үзәд байрлад-келв^

— Манҗм йирдән кенд болв чигн таасгдх манж болҗ бәәнә... Уха- та көвүн,— гиж... манҗан таалсн дууһар өвгн келв.

— Манжтн нанд эс бәәсн болхла, ламин хормад багтш уга болжа- хгов?!— гиҗ зурхач ачта күүнә дууһар келв.

— Тиим болл уга. Зергәс танд йир ханҗ бәәнәв-—гиһәд дегд икәр байрлад келдг үг олҗ чадад өвгн, үзүлсн ачинни дүңгә юн сән юм

37

кесв гиҗәһәд, кесг-кесг жилд, хадһлҗ йовсн һанцхн хәләсн тавна ал- тан, дотр шалврин хавтхасн һарһад зурхачд бәрәд әдс авчкад, хәрү ор- мдан одад суув.

— Не өвгн, ора болҗ йовна һарад цахрт таньдг күүнәнни герт одж унттн.

— Тиик-тиик. Та зуг Чөөрә хама бәәхинь келчкит эс—гиҗ би өрүн- дән эрт хәрхв.

— Т^а Чвөрәд одхарий? Ха-ха, өвгн таниг, негдвәр Чөөрәд орулш- го, хойрдхла, Чөөрәд күрнә гидгтн хойр һурвн җилә юмн... Ик холд бәәдг юмн тертн...

Нә тиклә манҗ бийнь сулдхвр авад нег цөн хонгар хәрҗ ирж чадхий?

— Хә! ирж чадлта биш!.. тәвх уга.

Уга. эцгнь нег үзхәр седҗәнә гиһәд та ламд бичәд орктн... тиклә тәвх болвзго?

— Сән, сән бичх... гиж өвгиг үүднәс һарһн йовж зурхач келв.

Өвгн гертән ирчкәд одал манҗм ирх—гиһәд һаза ноха хуцхла һа- рад гууһәд хәләһәд бәәв. Нег өрүн ноха хуцад бәәхлә, өвгн гертәсн һарад хәләнә: нуурин көвәһәс нег күн үкн гүүхәрн аашна. Өмнәснь өвгн тосад әдв. Допҗ сәнж.

Н^аР^н- Шөвкр нуурин өмн көвәд кевтнә... Би оңһцар шар хуле хадж йэвад... нег юмн борлад бәәхләнь одад хәләхлә тана Шөвкр бә- әж... Ик увлә укҗ кевтә—гиж Дорҗ әмсхн келв.

Доржин үгин хөөн Нарна ухань будн болад одв. Келинь күн соң- гләд авчксн мет ду һарч чадл уга доран менрәд Дорҗур: «ю келҗә- нәч?» — гих бәәдлтәһәр хәләһәд бәәв. Зөңдән тиигәд бәәжәһәд, Нарн сана авсн кевтә генткн: көөрк-көөрк Шөвкр мини... хәәрн көвүм—гиһәд Дорҗин күзү теврәд уульв.

— Нарн бичә уультн. Түүнь орнд хурл орад Шөвкр яһҗ үксинь соң- схтн...

— Нег манҗ үвлә хурлас хааран-яаран уга орһсиг соңслав... Зуг Шөвкр мини—гиҗ санҗасн уга биләв, бәәхд хату болад орһсн бол- хугов...

— Ода би бийм меднәв... Чама тун, зурхач. Чамас өшәһән авч болх! Нә, Дорж, би зәәсңд одҗ зарһ бәрнәв. Зәәсң яһв-кегв маниг тол- һалжах күнлм—гиһәд Нарн шуд зәсңһәг орв

— Зәәсң, зурхач манҗим алчксн бәәнә, тегәд зурхач деерәс танд зарһ бәрж ирүв...

— Аава! хурл-ховргла зарһцх чи юн көгшн зүгдг биләч? Кишва күн! Бурхнла зарһцх болвзач нам?! Зәәсң өвгиг же гитлнь гүвдж-гүвдҗ тәвб

Нарн гертән ирәд гемнәд кевтв. Бичкн йистә көвүһән наар—гиҗ авад: «Кукн, тер өлгәтә бурхд, жодвиг цугтнь нанд авч ас —гиж авхулад шачасн һалд шуулад түлчкәд келв: «Кукн, ода аавчнь күн болдгасн һаоув, ахичн хурл-ховрг алсн бәәнә, зәәсң мана сә хәәҗ йовх кун бит сәнҗ... Хурл ховргт шүтсмдн ода болтха... Хәрнь чи, кукн, аав, Шөвкр хойринни өшәг теднәс цугтаһсань ав... Нанд ода арһ уга... гиһәд сүл үгән көвүндән келәд Нарн өңгрв.

1927 м;.