Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Теегин герл. Хальмг урн-үгин альманах, №1. Элст, 1957.pdf
Скачиваний:
7
Добавлен:
21.04.2023
Размер:
11.04 Mб
Скачать

Нарман Морхадж

АЛТН ГАСН

ӰДЛ уга Баснъ Уята темӓ 6ocxb, Эв-рӓннЬ ӱкрин ӧӧр Ӧвс хайдж ӦГВ.

Ордж Хӓрӱ ирӓд Ӱӱдн тад суув, Гиич задуГ кӱнддӓд Гадур ӧӧрдтн гив.

Тиитӓд-ииГӓд суутл Темӓч Дсрдж ирв, АрдаснЬ бас даХЛдад Ӱкрч Дамб ops.

Зӧвӓр суудж Оркад ЗӧвинЬ задус сурлдв, ӦВГН залу иджлдӓд

Ӧсдӓн гарч суув.

(П o э м ӓ с)

А, дӓрк ӒӓдрХНтн Арзтърас ямаран дӱнЪГӓв Дсрдж Тиигдж сурад

Дамджад гиичӱр Хӓлӓв.

АрзгърТ неГЛ Одлаз, Ӓӓдрхид кесг бӓӓлӓв,

АрзГЪр xoiip ЧОнджТа, ӒӓдрХн ХӦрн ЧОНДЖТЗ.

АХЛГЧ чОнджин сранЬ Агъарт кӱрч теедрнӓ, Тӱнӱн Тад Хӓлӓ.хнЬ,

ТОлтъагъас ма.хла унна.

Арин задус ӧврлдӓд Аман анЪгьаЛддж ХӓдӓЛДВ, «Иткв-бӓӓХВ» — бОЛдж Ичдж-башрддж суулдв.

ӒӓдрХн ГидГ балгьснас

Ирсн ГИИЧ

ХЗЛЗД

Ирдж ЙОВнав,—бОЛВ,

ИткХ ӱгӓн

ТООЛВ,

Ӓрӓсӓн

ик дсгдлгънд

Кецӓлддж

суудж Оркад

Ордж

ЙОВсар келв.

Kecr Туудж кедв...

3*

35

Ик Ӓрӓсӓ ДӓӓвлӓД

ОкТЯбрИН реВОЛЮц ӦОЛДЖ, Цагъан Хан бууХЛа, Цевӓсн Харчуд судддж.

УГа-ядуГ ХарсдГ Удана ЙОсн бӱрдцж,

Баячуд-НОЙдуДин закан БуураД сда Хуурч.

ЗӱӱДн бОЛСн МОСкваД Зӧрггӓ Ленин сууДГДЖ, Хар кӧддмшч удсин ХарсВр бОЛДЖ бӓӓдГДЖ.

ӰЛӱдӓД Орквт?—гиДЖ 'Ӱкрч Дамб сурв...

НОЙн-зӓснъГ уГЗГЪар

НуТг нургьн яяхмб?

Хӓӓмнь Дамб минЬ, ХӓЛӓгьӓД ТООЛХ кергтӓ, Уяана СОветин йссан Эврӓн ХагьЛад суухмг.

Ам ЗЛДЗД Орквт, АХЛач биДн бОЛхмб? Инӓд уга кеднӓт ИигДж маниг ДӧӧгЛнӓт.

Минь Тана нутгт Минъгън ӧрк бӓӓнӓ, БрОгад ганц бииДнь Бӱкл Буурл заргДна.

Угатнр, яльч удс

Одарн цуг ниилхлӓ, Боогатн чидл биш, Болзг ӦГЧ ӦОЛХМН.

Узтхӓ метхӓ гигӓД Ӱлгӱр авч келджӓнӓв, Ухан сетклдӓн ОрулДж

Оларн кӱӱндхиг сурджанав.

7" Боога зергин ӧмнӓс Ьосна гисн юмб? Большго ӱг энтн

Бидн тӱӱнлӓ чадхмб?

36

Мана ХарнЪГЪуд нӓӓдӓД Манд ТууЛЬ кеЛджӓнӓТ, Наад бӓрХӓр седӓд Насна ТӦрТ кӱрчӓнӓТ!

Тиитдж Дсрдж кедӓД Тиирчӓд уурлад 6ocb, Ирсн заду ТОТХагъад Иитдж Хӓрӱ ӦГВ.

— Ӓрӓсӓд реВОЛЮц бОЛСНЬ АЛДЛ yra меДТН, Ленин-Баатр бӓӓдГИНЬ ЛавТа уХандан медТИ.

— ИТКЛТӓ Ленин бӓӓдтинь Ӱнн, Тадн иТКТ.н! — Орн тадас тииГДЖ Ӓрӓ _дун СОнъгсГДВ.

Ормагьад задус ОдцХав, Орн Тад ХӓдӓцХӓв, КӧнДЖЛ-девЛ ДОрас Кӧндрӓд Бадм акрмдв.

БаДм батш, сервТ?— БаснЪ ӧсрӓд 6ocb,

Серӱв, сӓн бОЛуВ, Сеткддӓн бичӓ ЗОВ.

Тана кӱӱнцсн ӱритн Такчкар сснъсад кеВТЛӓВ,

Ӱнӱт худд гиХЛӓ, УХаган бӓрДЖ ЯДув!—

Хучагъан авч Хаяд

Хурцар 6ocxap седв, ЧиДЛнь Кӱрч ЯДЗД, Чавас, хӓрӱ кевтв.

Укс заЛус бсслДад,

Ӧргӓд Бадмиг авцхав,

Галин ӧӧр суугъад Гейурсн хӓЛӓдддж зОксддв

Хӓӓмнь Бадмийчи?—гиД>к Хӓрин заду сурв,

Хаадгъ, Хамагъасвчи? _

ӦОЛДЖ

Хӓрӱднь Бадм кеЛв.

Эн xoiip залус

Экн ХадьмГ кОммунистнр, __

Нугга ХОТН деер Нуучин кӱр кев...

— Ганцхн Ӓрӓсӓ биш, Газр uyr дОгдлджана, Аддр Ленин мана АвТО'НОм ХадьМ'Гг ӦГчӓнӓ.

ХааЛГЪ ТИИГДЖ кедӓд Хӓрӱ Хансн бОЛВ, Гссан ӱкс Тӓӓдӓд

Гартъад цуГЛагьасн збв.

«ХалЬМГ ахнр-Дӱӱнр» — Хӓӓргӓ Ленинӓ бичг, Тер цугладнЬ барЛГддж Тӱӱмр-гадар падрдж.

Чидд ТЗТу Бадм ЧиКрӓд ӧндӓгъӓд ’суув, Чичрси Гарарн бӓрцж

Чеедждӓн Оруддж умшв.

Залус цуГ ӧӧрдӓд Зальта бичг чинънддв,

Багшин эм деегӱр

Баснъ бас — Хӓлӓв.

Теегт тенсн ХадьМГиг Тсдлад Ленин ӱздж,

«АХнр-дӱӱнр»—-гидж Аддр батш кеддж.

Энъкр axac давугьар ^зсн зОвднъГ меддж,

ДаджрЛгьн, муХЛагьас

гарХиг

Дасхдж зааДЖ ӦГЧ.

Арӓсӓн коДЛ.мш-ч-крестья-нсиг

АлДЛТО ДЗХТН гидж, Бичкн дӱнь 6ОЛДЖ Бийӓн ӰЗЛХИГ дуддж.

Улана цергт мсрдад ЦагъачудЛа ИООЛдХиг сурцж, СОВвТин сӓӓХН йсс, СОциализмин ХааЛ'Гь-заадж.

Ленинӓ бичсн ӱгмӱд бОлгън

Лукшдж зӱркнд Хадгдна,

Кех-кӱцӓх ХамтуД Кӱн бОЛГънд ТОВЧЛГДНЗ.

Кӧкшн ЭЭДЖИ'Н биЙНЬ Кӱӱкн цатан санв, Хурняста манъгань Тинидж ХумХарсн чирӓнь улав.

Тууль биш, тууджинь Тер залус медцхӓв, Алдр Ленинӓ йссиг УХандан Оруддж авцХав.

ТееГин агьугьар эргӓд Тер зӓнъГ гӱӱв, XoTHac-xoT кедӓД

Хар гермӱдт ирв.

Ленинӓ бичГ Бадмд

ЛавТа эм бОЛВ. Шавнь Тӱргӓр эдгӓд ЧидЛнь улмар opB.

Бадм, Хаалгъ ХОйр Бичкн Отряд бӱрдӓв, Баснъ, Дсрдж, Дамб Бас тӱӱнд мОрдв.

ДОЛДалсн цагъан цаасншнъ ДОрас Отряд ӧӧдЛв,

XoTH-xoTHac иадӓД ХОртна ДЗрНъХ бОЛВ.

* * *

ӧӧрддж ирӓд Хӓлӓхнь, ӦнДр занЪГЪ ӱзГднӓ, ХудГас ус тачаснь

Хӧӧч Мандж бОлна.

37

Дӧнъкӓсн ут ОнъГциг Дарцлдж Хӧд дарна, ШаВХдж усинЬ уугьад

Шар нӱдӓрн ХӓдӓЛднӓ.

Мандж шӱрӱлиӓд Тагна, МанънатъаснЬ кӧдсн асХрна, Чидлнь чидӓд ирнӓ, ЧирӓнЬ цӓӓгьӓд Одна.

Занъгъ тӱшдж зОГсад^ ЗОВЛнЪГан Мандж санна, СаЛЬК Хавлдж Киилӓд СанарХдж кӧӧрк ТООлна:

— МуулЬ кезӓ чиддж Мандж кӱн бОЛХмб? ЗоВЛыъг кезӓ Хӓрдж Залу бийӓн мсдхмб?

Будн кезӓ ТОЛЬрдж БӓӓХ ЗОВЛҢЪГ ХОЛДЖХ.мб? Чеедж кезӓ терлтдж Чидл кӱӱнд ОрХМб? —

Тиим canа сандж Тиирчӓд уйддж уулЬВ, Бӓӓсн чидлӓн гаргьдж Бас усан тагв.

Кӧлсн ииӓр асХрад

Кӧл чичрӓд ирнӓ, СуулгЪ уЛМ кӱндрӓд СуТцн ТасрХдан кӱрнӓ.

ГОлин эКн Талас

Гӓӓхм дун СОНЪГСГДна,

Ӧнчн хӧӧчин чирӓнЬ Умсн-ТООСн ӦОЛНЗ.

Кӱӱкн куӱцӓ дӱрстӓ,

1\ень-янь медгдхш, -пдрсн кӱӱнӓ бӓӓдлТӓ, Уханас тарч ӧгхиш.

-— Мандж, Хӓӓмнь, Манцжм

Мснък сӓӓХн иным! _ Газр деер Хӓлӓсн Ганц Мандж мини.

Кермнич кӱн ЗОВЗВ, КӱзӱГЪИНЬ керчдж тОНЬЛГЪ. Эддӱ ичр ДЗЛДЛДЖ, Энькр Кермнӓсн геТЛгъ.

Мини ЗОВлнъгТа ӧшӓт МарТЛГО неккичн, эрджӓнӓв, Цагъан махдата Хазтиг ЦаЛмд авхиГ сурджанав. —

Кӱӱкн инЬГӓн ӧртӓд Кӧвӱи тазрТ суулгЪВ,

ТОЛГъагъинЬ чседждӓн ша.хаД

ТсдЛад кеЛСинЬ СОнЪГСв:

Цагъана цертӓ удс

Царнъгас тарч ирлж, Кермнӓ ХОТНд буудж КесГТӓн Эдн ӧдкӓдДЖ.

Бара буТхаддж Хайад,

Бӓӓсн ӧдгипЬ авч, Куӱкл/ берӓдинЬ йиЛгьлГО Кӱч кесГ ӱзӱЛДж...

Гашуга yr сснЪГсад,

Галзурдж Мандж чишкв, Ӧрчин зӱркн буЛЬГЛад, Амар rapxap зӱТКв.

«Ягъда хаЛГ, яяХмб?

ЯгЪдж ӧшӓгьӓн авХмб?» — Тиигдж арагъан зуудж Тӱӱмр бОЛдж суув.

ХӓрӱгъинЬ ӧкиГ сурдж Хӓӓргӓ нньгӱрн хӓдӓв, Хӧн reHTKH ӱргдж

Худгур эртӓс Орв.

Ӱкс Мандж бОсад Эрт деер Гарв, Хара биш удс ХудГт ӧӧрдӓд ирв.

ШсрТа-буута удсит ШинджЛдж ХӦӧч Хӓдӓи, Цасн бОлсн чирӓТӓ Цагъан маХЛЗТиг Хӓӓв.

38

— МенД, Менд Мандж,—

МӧрТӓ кӱн кедв, Эс тӱӱг тӓнДЖ

Эн Хӧӧч башрДВ.

Баснъ мӧрнӓсн буугьад BaaxH хӧчӱр ӧӧрдв,

— ТӓньДжӓхшийт? — тидж сурад

ТсЛгъач тадан зааВ.

Бадм маасХЛЗДЖ инӓгъӓД Бас мӧрнӓсн буув, Манджин rap атХад Мӧргӓ пӧкдмӱдТӓн келв:

— Мандж иньГ-хӧӧч,

ААана ясТа кӱн, ТанЪЛ цугЪар бОЛтн, Таарта, сӓн йсвтн!

Barm БадмиГ Таняд Ӱкс Мандж киисв, КоЛднЬ мӧргх санагъар Кӧлврдж ГОСНдНЬ ӧӧрдв.

7~ Ax нОЙн-батш Ӓм та аврдат,

Кесн Тана ачиГ Кезӓ гичнЬ марТХШВ.

ШӱрӱТӓ xoftp гар Сӱӱгьӓснь ӧртӓд авв, Мандж бОсад зогсдж Башрддж инӓсн бОЛВ.

«Зерт-нОЙн улс Зедӱ даХсн йОВна, Бадм багш-бОЛХла,

БОЛЬшевик бОЛДЖ Гарна».

Эн ӱтӓн кедӓд ..........

ИнЬГӱрн Баснъ Хӓдана, Ээмӓснь аВЧ эрГӱлад Ирсн задусу^ заана.

«Удана йОсна церг, Vra ядугъан харсна, Хаалгь, Бадм xoiip

Хӓлӓдж, гарддж йовна».

Харнъгъу сӧ ТОльрад Хаадяд Одсн бОлв,

Алтн гасн падрад

Ар заХдан дОЛьвк'В.

ГенТкн Мандж чишкӓд Гедртӓн тӱӱдж ops, Хӓӓртӓ инъгӓн Теврӓд Хӓрӱ гарад ирв.

«Хазгуд, кишгО Hoxac, Хӓдӓсн. инъгим ЗОВадж, Цагъачудас ӧшӓгъӓн збх ЦагнЬ Ода ирдж.

Бадм Батш намат Бийлӓрн дахулдж ЙОвтн, Баячудас ӧшӓ некхд Бас дӧнъГ бОлтн».

Зӧвшӓя КОмандирӓс авсан ЗОвньсн иныдӓн кедв, Цагьана ОТряд xaaxnr

Цань угагъар сурВ.

Удан цертӓ залус УХандан Орулдж тсдлцХав, КишгОнриг-кӱцх ӦОЛДЖ Кермнд андгъаран ӧгцХӓв.

ф

Харнъгъу сӧ ГенТкн Хсйр баран ӱзгдв.

«Кемб?»—гиДЖ сурад Кеерӓн Бадм ЗОГсав.

«Бив, БасиЪГв!»—бсдад; Баран ӓӓгъӓн ӧгв, «Зсксти!—бОлдж КОмандир Зака ОтрядТ гарав.

ЗӓнЪ ямаран бОЛв,

Зедӱн-банд ӱзГднӱ?» Тиигдж Бадм сурад, Теднӱр ӧӧрдӓд ирв.

«Хӓлӓгъӓд ирдж йовнавдн,

Хазгуд ХОл биш, ХОЙр ТОЛГЪЗН-ХОТНд XoHxap эдн бӓӓнӓ.»

39

«Зсксл yra ЙОВЗД Сӧӧнь бииднь кӱрХмн,

ЗсвЛнъГинь гартнь бӓрӱддж Сана ӦГЛГО цОккмн».

Халуч Хаалгъ ксмандир Хӓӓкрӓд тииГдж азддв, Тӱӱнӓ ӧмнӓс сӧрдж Тӧвшӱн Бадм келв:

«ӦМНК ХОТНД кӱрХ

ӦӧрХН бишинЬ медцХӓтн,

Ӧдрин дуусн эмӓдӓн Авад угагъан саңцХатн.

КӱЛГӱдтӓн амрл ӧгч Keep невчк ЗОгсХмн, Хо-ӧрӱ ДЗХДЖ

Хсртнур дӓврдж opxMH»...

Ӧдрин терл унад,

Ӧрӱн цэГ бслв; Сӧ кӧӧгддж гарад Сӧг цӓӓдж ӱзгдВ.

...Отряд гурВ ӓнъгрӓд

'Орх бОЛдж КӱӱндцХӓВ,

АмсХл ХОрТнД ӧгд уга ӒминЬ таслх бОЛДХав.

Her ӓнъгинь аХЛад Нертӓ Хаадгъ гарв, Барун ӱзгӓс ОрХинь Бадм даХуддж МОрдв.

Дакад Her ӓнЪГинЬ Дольгн БаснЪ тОлгъаЛВ.

■ЭДН заагт бас Эгл Манджнь ӱзгдв.

ДОльвксн шар нарнь

Дорд ӱзгтӓн тӧрв ^еерин xap садьк^ь

Сер-сер кӧдлВ.

Чашк-ӱЛдӓн сугълад Чишкӓд Баснъ хӓӓкр.в,

«Улана ЙОсна ТӦЛӓ Уралан ортн!»—бОлв.

СОнЪГСДЖ цертчнр ДураЛДЗД Сугъдад ӱЛДӓн авцХав,

Дайддж нарнД гиЛкӱЛӓД

ДаХЛдад ардаснЬ гарцХЗВ.

Амрад Оксн кӱЛГӱД

АсХрад-асХрад тӱӱнӓ, Дел деернь наалддж Дӓӓнӓ цергчнр нисдднӓ.

АарГЛад аашсит ӱзӓД

Ӓӓмсдж ХОртн сӱрдВ, ТОЛГъачнран СОНЪГСЛ yra. ToOMCp уГЭГЪЭр ХЗЛДВ.

ӰЗДЖ ХОрТИГ Оркад УХагъан Мандж сергӓв,

Ӧшӓгъӓн авХ цагнЬ — «Ирдж,—ГИДЖ ТООЛВ.

Бӓӓсн чиддӓн Гаргъдж Байрддж Мандж чаВчна, XopTHa мӧрнӓ сӱд

Хурц ӱлдӓснЬ тасрна.

Цертчнрин ХООрндагьур дамТраД

Цагъан маХЛат зудна,

АрДаснЬ даХдж кӧӦЛДӓД Адгъцж Мандж хана.

XopTHa унХиг кӱдӓДЖ Хсрцдж Мандж Хӓдӓнӓ. Хасн сумнЬ ишкрДЖ ХОлагъур гарснь меДгцна.

Цагъан маХЛат ТасраД Цаардж ЙОВХнь ӱзгДнӓ, КӦӦЛДСН УЛС ХОЛьДЖЗД КерӓД-керӓД ӱЛДнӓ.

«ДжингрӓД ОДХ бӓӓДЛ Джиггӓ xopTH гарчана, Хар минЬ кӱчЛич Хазгт кӱрГӓц ӧГич».

Мӧрнцӓн ииГДж кедӓД Мандж буугъан ОЛГнӓ, ГанзгътХ цаЛман гаргъаД ГарТан эвкӓд авна.

40

Хар сунад гӱӱнӓ,

ХазГ ӧӧрдӓД ирнӓ, Хӓрӱ эргдж Хӓлӓн ХагъаД тер сркна.

Гиинӓд, чикнӓ ooryp

Гӱрмтӓ сумн энлднӓ, Эртӓ кӱдг эргӓД Ӧӧрдӓд кӱргӓд ӦГнӓ.

Нарта сӓӓХН Делкӓгъӓн Нам Мандж маргв,

Хсртна цагъан маХлад Хсйр нӱдӓн ӦГВ.

»

ЭрГӱлдж-дуГЪруЛьдж ЙОВЗД Эвлӓд цалман шивб, ТӧӧлГ тӦГргрддж ирӓд ТОЛгьаДИЬ Одад тусВ.

Дассн xap эртӓд

Дуг тусаД ОДВ,

Дорӓлдж цалмиг авад ДанЪГддж МанДЖ чирдӓв.

ЦзГъан маХлата ХОртн Цалмд бӓргддж эндб, ^мсн мет бОЛДЖ Эмӓлӓс аВЧ ШИВГДВ.

Хадад оксн Мандж Хӓрӱ гарЧ доВТЛВ,

Хаалгъ газрт ӓрдддж Хсртн арДнь чиргдв.

ХОртан манаХс Дарсн XoTHyp ирдж ЙОвна, Тедниг кӧӦДж кӱцӓд Теркӓ Мандж ирнӓ.

Одн церГчӱд дстр Иньг Баснъ ӱзгднӓ.

Шамдад 6ooch тОЛгъаДнь Шава цусн улана.

Мӧрнӓсн буудж киисн Мандж цалман тӓвнӓ, Ӧшӓгъӓн абув,— бОЛдж Ӧсдж инытӓн кеднӓ.

Цалмд бӓргдсиг ХӓлӓХлӓ Цагьана Офицер бслна, Ӓмнь кезӓнӓ гарсн Алтн шӱднь ярзана.

ӧӧрддж Мандж ирӓд ӧкӓлж ХОртиГ шинджлнӓ, «Мана зелЬма»—гиГӓд Менрч, хӱврДЖ келнӓ.

Барун талас ӧӧрдӓд Бадм аХтань аашна,

Кӧшсн бӓрӓнӓ Хазгудиг

КӧӧгъӓД ирдж йсһвна.

Эдн ДОТр Мандж Андрей аХЛачиг ӱзн Баанд цуг бӓрГдсиг Бас эн меднӓ.