—10мб? гидж задунь сурчкад, бичкдӱдиг Хӓлӓлдж,— зӓр.мнЬ Таныдна,— гиб.

—Тер xap ӱстӓ, хар нӱдтӓнь Нарушин кӧвӱн Андрюш, тер цаГьан кӧвӱнь, дӓкӓд тер бичкн кӱӱкнь Димкин. Наадк бичкн

хсйр ХармуднЬ Бадин Шевдӓн кОВӱд, Одаи, саак мал Хӓрӱлдг Шевдӓн. Keep Халунда наршад, нарнд щжулдж гемтдж Онъ-

—Кенӓд эдн бӓӓдв, кен эдниг асрдв, кӧӧрксиг?

—Таня Дима ХОйр мел шуд эврӓннь ӱрдӱдлӓ ӓдл асрад

бӓӓгъӓ.

— Тагьяна ЕфремОВна ӓврТӓ цагъан саната, буйнч reprH эн. Тиигдж йирин цугъар келцХӓнӓ. ӧнчнӓ Хӱвнь ӧвртнь гишнъ, эн буйнч берГНЛӓ Харгьсн эн ӧнчн бичкдӱд бас чигн Хӱвтӓ.

Гууджмулмуц мет бичкдӱд ДрючкОВ Дмитрин герин газаДОта шуугдж наадсинь ӱзсн хоша кӱӱтрмӱдин болн ӧӧр-шид- Рин улс ӧврдж Хӓлӓддӓд, Хальмг, орс, баддр цугтан бӓӓдгджнь Гидж шОглцХадг бОЛВ. Эдниг арсдж ӧсгдг буйнч, цагъан седклтӓ Татьян Ефремов1на залутагъа'н„ эднӓрн бахмдж .кедж

ӧндин Тиньгр, байрта бӓӓцХӓдг бӓӓсн мӧн.

* * *

1915 джид, экӓн ӱкӓд xoftp джид болхла, Анджа хаана церГТ авГДВ. Анджан арласнЬ дахддн ӱӱрмӱднь ШевДан Тӱма,

Джсн газрарн, Салин медлӓ газрарн эргад курӓд ирв.

Нег куӱтрЙн ӧӧр, хавр шидр, кесг олн ковуд, хазгуд чигн, орсмуд чигн, хальмгуд чигн цуглрцхасн, шуугдж гувдлддж

бӓӓцхӓнӓ.

— Эм тлн болджахмб.

- Кануков Харти ирсн, партизавд орх дурта-улс бичдж йовна тегӓд багъчудин зӓрмснь партизанд орхмн гилдад, зӓрмснь цагъачуд Дахкмн гилдӓд, терун деерас авн гувдлдан

бОЛК?нукомнИбӱрдӓДжӓх партизанск цергт Анджа бичкдӓд,

Советин Хӓ седклӓн ӧгч, ӓмӓн аргълдан угагъар ноолдв. «ӧндр ула^ тугин» туск дууг буурл уста Анджа ода чигн

ДууЛна.

БУЛГ

119

киигъӓр экрнӓ. Кӧдӓн хааЛгъ кӱӱг кӧТЛӓд, чирӓд ЙОВна. Кӱӱнӓ чинӓн-чидднь, ягъад ӓрвдӓд йовдг бОдв чигн, багъ-сагъар харӓд, цсгцнь джиирӓд салдагъад ирв. Эргмдӓн бОЛгьас ГИДЖ зӓрмдӓн хӓлӓнӓ: джирдгън яжир-Джир, Гӱвр-Гӱвр. гидж touix-

лдж кӧӧлДсн бОлна. Кӱӱнӓ амнь Хаксад ирв. Зусн мет ӧткн

санагъинь эзлӓд ирв. Эн ӓӓмшгтӓ седид кӱч-авх дуТМ нӱднӓ

кӱн меТ цанъгьджаХ дӱрТӓ. УндасЛгънд эн удм нӧкцл боЛХньяяхв» гидж санад, тер Таслдж авсн ӧвсӓн амндан аВЛ уга хайчкв.

Цӓӓдж—цанъгъдж ЙОВХ кӱӱнӓ нӱднд цагъан, удан, ценъкр, кӧк кесг Олн—зӱсн акад джигтӓ ӧнъгс цӧс-цӱс гидж ӱзгдцхӓсн болад йовна. Тамтрдг, дӓӓвлдг бодв чигн эн кӱн уралан йсваДЛ йоВна. Xoftp кӧлнь бас: «усн... усн... усн...» гисн бслдж шарклдж кӱндрнӓ.

Гев-генткн xoTxp iraapyp ХааЛьгъ авад ирв. Йсва ЙОВТЛ Тернь зӧвӓр гӱн сада бОЛдж rape. Зӧнг бОЛсн кӱн тамтрн, бӱДрн, салан гӱнӱр срв. Салан йсралднь утуднъ ургъсн никТ нОгьан

кӧкрнӓ. «Ой, дӓрк, усн бӓӓвзгс» — гидж санн, эн кӱн зӓдврв. Ногьан ДОтр Орад ирХЛӓ, чиитин ӱнр гарсн бОЛв, дарунь газр

невчк чииггӓнь медгдв. «Усн... усн... усн... бӓӓдг бОЛхв, дӓрк минь!»

Ногъана тал дунднь ӱкс ирХЛӓ, xap бӧиӱнс ХурЛГЪВ, ӱннхудлнь медгдхш, гилс гидж усн ӱзгдсн болв.

Амндӓн кӱрч йовх кӱн, бӓӓсн сердӓн цуггнЬ гаргъад, xa-

«Амд» кӧндрджӓХ ус ормадж эн халӓв. «Ээ, усн лавга мӧн, эн ӱзджанӓв... усн... усн джиргьлин экн...» гидж урдан кӧндӓгъӓД,

залыдж аршалад, гаран уснд дӱрдж авад, чирӓгьӓн нОрГъаД,

120

Эрнджана Констпантин

ДУУЧ ШАР ХӦӦЧ

«Укх гисн уксмн уга,

Унгн девлт укдж»

БАТА ГЕРТӒН

Ӧргн -кӧк тееГин шавшсн нОгъана ӧнъгнь Хӱврӓ'д, бӱрӱлин £егӓ дахдж ишилдг бичрмӱднь бӱргӓд, шар nooxp ,кевс бОлна.

авилдсн беткс saarac чимГлдг бадм цецгӓсинь эрт ургъснань ^амчн аддрад, Онъгнь цӧлдӓд ирдж. Оратдж ургъсн — тевкрсн НиКт кӧк ЛОГъан заагур джирмӓхӓ бслдж шагъалдна.

Хаврин xap балчгнь Халун нарна герлд Хатад, шаВр болад, ^аврасн mopa бОлдж бӱргнӓ. Хамг олн xopxa, мекдӓ хумст *адун Нарнд ээврлдж бигшдднӓ.

Хая Хая xap пювуд, Халунд идгшлсн зурмд гетӓд, менъг-

Харвад нислдснь ӱзГднӓ. Эн ӧргн кӧк Ter таг-танъХ дӱлӓвр, Салгрсн сӓӓХ'н тӓр'мр модар xosp, мелтглзсн булг усар хатяр*

Хӓлӓвӓс ТинъГр у тег. Эргӱдӓд энд-тендӓн ХӓлӓХнь, саласУдлмудин белчрӓр, ГОЛин булнъгудар толгьагъан газрла наал- ^Улчксн идшлдж hobx укрмӱд, эргин сӱӱдрӓр шоОгьад (балгРаД) ЗОГссн Хӧд ӱзГднӓ. Teerac xyarap open цувт хаалгъар ТиирнънӓД Хатрлдсн мӧрд тӱрГлднӓ.

.КӧнтрГн болсн эрггӓ, амар усн уга, Худг усТа, эргнинджирн 3Ургьая шиир Гидж нерӓдги«н негнь «Оватин гол», сала судлму-

Дан сарсалгъад дедчксн, шуугсн зуни Хадун салькнд саалтг

болад, харлад уняртна.

123

КӧНТргн 60ЛСН кӧк цОНЪХ деернь ГӓраД хӓлӓхлӓ, ца 30 Дее- •рӓгъӱрнь уулас урсгсн усна дОЛыан мет-хотлр монцх-р, сада— суцлмудиг ламджн-дамджн гӓрӓдсн джирЛгьн джирс-джирс гиснь ӱзгднӓ. Цань 30 деер бӓӓх гурвн ик хар толгъас цжирд-

гънд ссвр-СОвр гигъӓд Хатрдж ЙОВХ кӱӱкнӓ Хадмгин зада

бОЛдж сексХЛЗнӓ.

Наатк хсйр ташугъин нимтр цагъан ӧвсн саЛЬкна айу дахад, сугъЛмр торгън уццн бОЛдж танЪХна. Хсдас хӓдӓсн кӱӱнд кииТН xap садькнд аман цОкад дОЛыаЛджаХ кӧк Тенъгсин

кӧӧсТсн усн мет цӓс-цӓс гидж дӓӓилсн ӱзгднӓ. «ХарнЪГу» Дӱлӓвр бОлдг болвчн, Хадьмгин эн ӧргн тег ХЗВр-зунд ХӓЛӓХД басд баХМДЖТа сӓӓХн бОлна. ТӱӱгинЬ даХудад удн-удасн, гемснӓ МОДД ургъагъад, уудьнцЛад, Олн давхр гер.мӱд бӓрӓд дӱнъгӓЛГъӓд оркхла, улм сӓӓхрХмн.

ГОлин ӧмн амнднЬ «чОнин царнъ» даХаД бӱӱрЛсн, ӧмнӓн нег ик цагъан гертӓ зӧвӓр ик xoth бӓӓнӓ.

ДОргшанднь урудулад ХӓдӓХЛӓ, зӧвӓр ХОЛ opc селӓнӓ темснӓ моддуд, хаша-Хаацнь джирлгънд ХОЙрнь-гурвн, гурВИЬдӧрвн бОЛдж кӱринӓ.

Нарн асхн ӱд кецӓгъӓд Оч. Уӱдн уга медткр кӧк Тенъгрӓс, ӧнъгтӓ шар нарн, ца-цаагъан цОнадж Хадулна.

ДОргшанднЬ нарн rapx тадагшан Хӓлӓхлӓ Тенъгр-газр ХОЙрин ниилврӓс кӧӧгтӓд му ӧнъг гарад бӓӓнӓ.

Ирвлзгсн халун салькн зӱн ӧмн бийӓс ӱдӓтЪӓд ӧнъгнь цӓлдӓд ирсн ОВСиг Хурдзулад, ӧргӓгъӓд бӓӓнӓ.

„Газрин халун элсн, ӧвснӓ ур деегшӓн гарад деер халун-кииТн Хойр авлцад, хӱ салькн бслад иигтӓ уццн мет Дугърна. Эндтенд тарсн хотна зӱн ар заХин бичин xap Герит дӓврӓд, xoth дунд сальк ЯДДжасн кӧвкр шар тоосиг ОгъТртьуд кӱргдж танз-

гърулад оркв. Гер дотркиг будгърулал хамг аагъ, шангь ХӓӓсиГ нюрагъар бӱрӓд, арсн-кӧрсн, Хӓӓснӓ бӱркӓс Хӓргӱдӓд, салврха

хар гериг шигджнӱлӓд барун талагшанднь ДаЛджиЛгъаД ДаваД дугърад одб.

Тиитад гер ширджнгнӓд одлгънла, шилвинь хӧвӓцӓ xap лан.к хувцта, ӧгрӓД бӓӓсн axpxH Тӱрӓтӓ далджнъ госга, герин

124

Цагъана келсиг кӱцднв СОнъсчкад Муузра кедв:

— БатаГ бичкн тидж эс ГОЛХЛа НсОнинд бӓӓдгъӓд чигнһ op.KXOB, Her иим Хӧӧч Хӓӓджӓнӓ,— тидж ӓмтн кеднӓ гив.

Цагъан Муузраг кӱцц келӱл уга: Бичкн бОЛХ бида эн. Данъ ягъаД бичкнӓр ЙОвад ЙОВХмб?— тигӓд цӓкӓд Оркв.

«Ода эдн мини ӱг эс кӱдӓджӓХий» — гигӓд—Бӓл уга, данъГ гертӓн бӓӓгъӓд бӓӓХмн биш. Hoohhhxh бичкн кӱӱкдт му бОЛХ

тОмдж ӦГВЧ, эн хамгиг эс медх бипӱ? — гидж ӧвгн ӱнн цагъан сеткдӓрн кеЛВ.

«Ӧда йир ягънат, тана дурн, биистн медтн» — гисн бӓӓдл гарад, Бата ДОрагъур «гиднъ-гилнъ гигӓд, ӓӓрсТӓ кӦЛӓн, кӧд деерӓн тӓвӓд, op тӱшӓд кецӓЛДӓц зсгсджана. Керсӱ кӧвӱн

Кӱӱнданӓ аюгъинь ава бӓӓдг бОЛХ» — гигӓл ӧвгнӓ санань ЗОваД ОДВ.

„Цагъан! Эн киилг, шаяВринь нег угагъаД ӧгич, Дже ти-

гьХн уга бида гих уха ухалад Оркв.

Батаг^арв3^ ^ГН^В’ аРхс авч ирӓД ус халулчк гиДЖ Цагъан

nvv^nrrУСЛДЖаС” Д°РДжин занъгъта хуДгас xoftp сууЛгъцан

Та даХудад кӱртчктн, кӱӱнӓ герТ бӓӓдж ӱзджӓсн биш, нам ю-ку келхан чигнь медХн yra,—гидж Цагъан кедв.

126

тамЬпгТиИГЛ уГа Ях билӓ <<хар нХднӓс КӰМСГ газа>> гигӓд, кеду

гигъӓД шинъгн цӓ уучкад манъгъдур ӧрӱн кӱртл акун xot, мах нДДг уга билӓ.

ТиигӓД мацглсн цагтан ик шар nooxp кӱрдинь ут бӱчиг баРУн гаринь дунД Хургъндан ӧлгчкӓд, эркӓ xyMxa хОйрарн ик. ХаР занДн эрк эргӱлӓд, ӧдрин дуусн маань умшдг бидӓ.

Otxh кӧвӱн Бата, ӧвгнӓ ӧӧр чӧкдӓд суучкад, ӧвгиг даХад «Минъгьн зеевӓ» Дуулна. Тер ӱГмӱдинь Бата биш, ОВгна бийнь-

МеДХШ.

Минъгьн зевӓ Дерчин джанъгърин зег,

Эрмбӓ, чембӓ гумба джембӓ янъ...-гидж эргӱЛджӓсн кӱр- *Динь тӧгӓлӱЛӓд алТН ширӓр ширдад биччксн товуд, танъгьл

ӱгМӱд. «Эн ХамГИГ давТад Дуулад умшад бааХЛӓг, эрлг номин.

Хаанас гетлхт эн насндан килнцӓс xoorbXKT», гидж гелнъгул

.. * Кӱрд гиси эндӓн келхд газакинь керӱлчксн бичкн бочг. Лотрк. кӧн-

да»ь танъгъд ӱгмӱд биччгсн цаасар чиката. Тал дунднЬ эргулхд амр болтха

гигӓд кесн негл бичкн шовгър тӧмр кӧлта.

127

меклдж дасХСмн. Тегӓд чигн ӧвгн Батаг кеерӓтшӓн гараД исвхЛЗНЬ, аргъан барХЛарн, «эн мини ӧӧр даХад кесг «минъгьн зеевӓ» умшсн, ӱӱнд нӧкд эс бслхий» — Гидж санад ДОтран згльврв.

бата байн ноонинд

Муузра БзТаг даХулдж авад НООнин Тал гараД гювб. Батад тиигӓн одх дурнь уга бодад, ӧвдГӓрнЬ xoopaH Хӓрӓд йсвна.

Муузран ард ӱлдӓд энд—Тенд ӱзгдсн шювуд, зурмД шивӓД, ӧдрӓн чилӓХӓр арнджлад йОВна. Тер бийиь удсн yra, ДарунЬ кӱрӓд ирцХӓв.

Ho-ohhh ик цагъан гернЬ, дОТрк ӧдг-эдӓрн таг ДӱӱрнЪ, биТХрӓд бӓӓнӓ. Гурвн ик читн гидг шар uooxp авдрмуд, ТенД Дурн-

давхр девскр, ширдгӱдӓр давХрлад ясад Орксн, кевс марадджар бӱркӱЛчксн джаВДана. Бата Hoohhh барун биид, кесГ сӱи, шаавр аргьмДЖ, деесн заагг хумсан зуусн мис бсдаД «ОДа на-

маг Ноонин кӧвӱД кезӓнь ирдж зована» гидж санад, Хавтагъад

сууна. Ноонь бийнь удан унтад серсн бӓӓдЛТӓ.

Acxh уусн ӓркинь манъгъар тинидгъкӓр нег шид ӓрк, цагъан мӧнъгн цӧкцтӓгъинь дериннь ӧӧрк, ширӓ деер, Тӓвчксн ширбигъӓд сууна.

— О-о! Одак мана Хӧӧч гиснтн энв? Хӧӧрмг ХОЛЬДЖ ӧгтн,—

тигӓд зарцдан закчкад,— нӧӧрсгвч?— гидж сана авсн кевтӓ Батагъас сурв.

Уга! гидж Хӓрӱ ӧгчкӓд, унтхда цскХ бишв тигӓД угар тзТад санаддВ.

Тер ХООрнднь Hoohhh xoftp кӧиӱД Батан ӧӧр эргцж ирӓц:

— Чи кембч? Ю Хӓӓдж ирвч? Анан сааи цӓӓгъӓ toc сурдж ЙОвнч?— Нанд мӧрн 60л гилдӓд, чикнӓснь, загър.мгаснь таТЗД зовӓгъад бӓӓцХӓнӓ. Тӱлкӓд унъгъагъад ОркДЖ бодш уга, цскаД

оркдж бОлш уга, бизгънь кӧдлӓд, эмкагъӓн зуугъад БаТа удагъад сууна.

Эн ХОйр кӧвӱн Батад деерлкджӓхинь эзн ӱзӓ бӓӓнӓ бОЛВ ТедниГ xopx биш, улм тукрх бӓӓдлтӓ.

ХӓрнЬ нӧӧрсӓд бӓӓхмн биш, унтхла нӓрХн шидвӱр ӧӧкн сӱӱдд шитдӓд бӓӓХ биший,— гигӓд Батаг сӱрдӓдж кедчкӓД, ӧзднЪ xoftp кӧвӱгъӓн маКТЗД сууна.

Эн кӧвӱдин ИООЛЛГЪН, эн эзнӓ кедсн ӱг ӱӱг aex эрЛГнь боЛДЖ БзТад медГдв. «Эн ӱг кезӓ намат амраХВ». Би ягьаД yraTa болсмб?—ГИГӓд дОТран уХадад ср'КХЛанЬ, ууцжан хӧӧрмпнь ХООлднЬ зӓнЪГдрӓд Одв.

128

м Муузра, нам Hoonur эрӱя деернь би тадан хӓлӓлгъдж кӱӱндхар седӓд:

— Ӧвсӓн кезӓ овалХмбт? Эн джил малтн ӧмӓрӓн xap газр Тад гарХ.мб гигӓд, кӱӱкнӓ Орна кӧлд бӱркӓтӓ кевтсн нохан идш Деер дрскадад сууВ.

— ӦВсӓн даругьас овалн тиджӓнӓ бидн. Дакад Хаша-Хаац Кедж авХ цаг ӦОЛВ. Ода Огътргьугъин дуланд, хур чиг уга цагт эн Хамг ӦВЛзнъ белдХӓр бӓӓнӓв. Тегӓд чигнь эн чини дӱӱг авчанав. Ода хӧӧнӓ идг, уснь ӧӧрХн ӱӱнӓ бийн чадх. Иим Кӧдлмшин гӱргӱ цагг ДОрджда ӓдл бӧдӱн залу Хӧӧнд бӓрӓд бӓӓдж бОЛш yra. Чи чигн тер xauia, Хаац бӓрХд нӧкд бОллц,—

ГИДЖ байн келв.

— ЯяХ бидӓ, Орлцадл бӓӓХугов,— гидж Муузра Хӓрӱ ӧгб. Муузра Батаг ДОрагьур Хатхад, даХулдж Гарад, цӧн сургъ-

мДЖТа ӱг кедв.

— He Bara, чи эндрӓс анн Ноонин Хӧӧч болджанач. Ода Унтл уга, сӓӓнӓр кӧдлӓд, эзндӓн таасгддж ӱз. «Сӓн кӱн сӓӓвр ДЖсра, му кӱн мОдн кӧшӓ тидг ӱлгӱр бӓӓдмн. ХОорнднь юм кед УГа бӓӓгъӓд бӓӓсн кӱӱг, иим улс таастмн биш.

— Гар кӧндрхлӓ —амн кӧндрнӓ гигӓд ӱкс —духс цӓӓгъинь Чанад, гадинЬ тӱдӓд дОкдзад бӓӓсн кӱн юнднь бслв чигн

Кӱртдмн. Ода чамд хувцич-нь ӧгХмн, нег Хургъ, бӱкл цӓ джиддӓн ӦГХмн, дакад ner ӱкр •саалгьхмн. Чамаг таасглад бӓӓхлӓчн

Дакад Хуучн-бӱрӓснӓсн кӱртӓХмн.

Не менд бӓ!—тигӓд мендлӓд, Her ӱксн Хӧӧнӓ ӱнртӓд бӓӓсн

кӱртнӓ ГидГ эн. Би кедӓ билӱв. Шулун бОЛдгар цаагъан чанх-

мдж гидж санн йовдж кеЛВ.

— Та эргӓд Одн бӓӓтн. Хсрмата малин тОлгъа, шиирднь ''У1У?ӓнбкель”Нйовдж, хуучн киртӓ бӧс алчурт бролгъата цӓ

гаргъпж явад хуучн ланък цегдгиннь дагъмд дурчкад, овсна бӱр наалдад бӓӓсн, шората, элстӓ дотриг тугълин арсн хуучн

Даальнъгас гар1?Д^’ УГ^аГсуДдӓр бОЛсн шар аргъсна халун

зальдНдотрЛудсн уга,’ дарунь лугшад кӧӧстӓд буслв. Нег цӧӧк

Дарлӓд Цагъан дотриг дарунь болгъв. Бер дотрт икар шултДжӓхш.’ гал 1еернь одак дагъмнлсн цаагъан чандж уухар

^Талун'гал деернь гурвн кӱӱнд болмх арвлӓд\анхла ядхданхойр таслад -зр

нӓсн ӓпгтГн шидгън босад гал деерк джомоагъан, оаахн тиим киптӓ мадн Хъд наалдсн ӧрмӓр услад, цокн самрад болгъв.

Кӧвӱн - кӱӱкн хойрин гар кӱрш - угагъар, туургъин захд

9 А

Альманлх

— Аав цӓӓгъӓн ууТн,— гиДЖ келн эврӓннн зузан xap аагъан авад, зӧВ эртӱЛдж самрад, ааВдан Тӱрӱн бОЛдж зӧв эргдтӓр барун гаринь эркӓ тус шанъгъинЬ манъгна тусдцулдж кев.

Муузра, ӧвГнд аагъ авч ӧгчкӓд, бийнЬ дакаД негиг аваД,

ХООлан ясад, биидӓн бас цӓ кедгв.

— Аав, йӧрӓгъӓд уугн! Энтн Тана otxh арВтинтн кӧдӓн ишкдж, кӧдлмшт Ордж, тӱрӱн Одсн ОЛзинь деедж,— гидж Ца-

гъан келв.

— А-а! энчин сдак Муузран авч ирсн цӓй?— гидж сурчкац, аагьта цӓӓгъӓн зӱн rapran ЙОрадддж бӓрчкӓд:—Не сда, газаран гарсн кӧВӱн, уТ наста, бат -кишгтӓ бОЛдж, кӱӱнд кедЛӱл уга, нОХад Хуцулд уга, бӓӓсн эзндӓн сӓ ӱзгддж ардан ик зӧӧр

ЗӦӦДЖ ЙОВХ 6ОЛТХЗ,— ГИДЖ ӧвгн йӧрӓв.

— йӧрӓл бӱдтХӓ!— гидж Цагъан Хӓрӱ ӦГН,— сӓӓнӓр ӓмТӓлӓд чандаВ. Аав цаТлан уг, Та нег бичк гигн,— гидж Муузрад келчкӓд, бийнь дӓкн, дӓкн кегъӓд угъад сууВ. Кӱрмлгсн хар кӧслн Цагъана манъгънагъаснь Гарад, чикнӓннь ашкин ӧмн бияр гӱрӓгьинь даХдж гООджад, кирТӓ цагъан бӧс киидгин заxap ордж шинъгрӓд бӓӓнӓ.

Йир ӱӱнӓ бӓӓХ бӓӓддинь! «yyxdyra бӓӓдж цӓӓсг, унх уга бӓӓдж Джӧрасг» гидг ӱлгӱр дОТран санчкад, Муузра хОЙр уучкад ТОтХад ЗОГСВ.

—.. Ц?идРӓ уга бОЛад, тОлгъам ӧвдӓд, бийм шаварад дже гиджӓлӓв, нам зӧвӓр сӓн ӦОЛад бӓӓв,— гиГӓд Цагъан сар-

джнънсн xap кӧлсӓн хая-хая ханцарн арччкад, минчӱрн уЛагъад

суув.

«Хӧӧткӓн сансн цецн, хуучан хатхсн урн» гилг ӱдгӱр минь ода деерӓн Цагъан санДжахш...

Нарн суухдан ӧӧрдӓд, сӱӱрӓрн огътртъуД цуггнь удаЛГъад, ик кӧндлнъ хар ӱӱлнӓ ца халхлгдж. Сӱӱдр утгдж. Ӓрӓ ирвЛЗХ

салькн чигнь уга. Дӱнъ-Дӱдӓ. Гермӱдӓс гарсн кӧк утан газр даХзд тунад ӧвснӓ тодгъас илдж уняртна.

..„Джӧӧлн, кӦВкр теерм бӱргӱдӓд, ӱкрин цувг хаадгъар ядмд гӱУ.лДӓд, хая-Хая ӱзгдлдӓд хо-бӱрӱл бслв. Укрмӱд, тугъдмуд моорлдӓд ХӦд-хургъд мӓӓлдӓд Хютнурн ӧӧрдлдӓД ирцхӓв.

Урднь бОЛХла минь^иим цагда киитрсн Хаалгъин пюра бӱрГӱлад, ӱрмӱдтӓ-гьӓн, мӧрн ялм кӧӧгъӓд нааДДг Батад, чееджинь киЛасн болад, цецгӓднь хОнц бОлад, ю кехӓн медд yra зедин гасна oop, гасн болаД зсгсад бӓӓнӓ.

Хӧӧч Дсрджин гергн Харка, эдӱ кемц эзнӓнь ӱкрмӱд ОнДинд

саана. Харка Батаг зелин ӧӧр гейӱрӓд зОгсчасинь ӱзчкӓд:

— Ковӱн наар! Иигӓд зсгсаД бӓӓдмн биш. КӧндрӓД юм кегъӓд эс бааХЛӓ, эдичнъ УУРЛна,—- гигӓд кедчкӓД тугъЛ ивЛӱлӓд биидӓн нӧид кеВ.

Хӧд бӓӓрндӓн Ордж ирӓд, кевлгъӓн кевӓц багдрад тӧвшӱн кевтцхӓв. Укрмӱдин зӓрмснь xoth дунд Терг шӧрГӓЛДӓд, зӓрм бӱрӱс, гунджД xoop ХООрндан кӧӧддӓД, мӧргЛдджӓгьӓД, энД—

Тенд Тарад кевТЦХӓв.

130

Яльчнр, xota ДжиЛВтджӓХ нОХан кичГӱд мет шӱдсӓн заЛЫЛ-

.дац, чОнкиддӓД сууцХана. НООнь маХан иДӓд, шӧдӓн уучкад,

карД кекрчкӓД:

— Дсрдж! Чи манъгъдурас авн ХуЛХачта Хамдан ЧоЛутас,

шишл'нъ xo ХӓрӱдгьХӓр кӱӱнддж авсн биший. Ода кӱнД КӦДЛМШ гарХла, кимДӓр бичкн кӧвӱ аВад, намат кӱнд чОЛуна кӧдлмшТ кӧӦДлгДжӓнӓ. Иигӓд бӓӓХЛӓ эдн байджд уга яяхв»,—гигӓд ДОТран санчкад, ХОрнь буслад, тӱӱгӓн кепӓд сркн гиХЛӓ, цаагъаснЬ гарч ӧгЛ уга, кӧдсӓн урДаснъ авад идчксн, ДОрджд ӧрцдт аргъ уга. «Ӧртӓ кӱн, ӧӧдӓн гардГ yra» тидж санчкад — «Тиикугов»— гидж Дур угагъар, кӱчн бишӓр хӓрӱ ӧгв.

Тиигӓд байн эзнӓнь тавинь Ханъгъад, «зӓрдгинь» сснъсаД, орнднь орулад унтудчкад, ярмасн мӧдтрсн цармуд меТ ялчнр

унтХар неджӓД бичкн ишкӓсӓн сӱӱВдӓд тарцХав.

ргътргъугъин ОддуД, to кӱцӓД on. Cap гал ӱД бОЛад, дӱӱгӓд бӓӓнӓ. «ДОлан бурхн» ӧкӓддӓд дӧрвн тадкан тенЪГрин уйдл тал сегЛДж.

^...ДОРД>К гиджгӓн маацжаД, гедс титӓд ХӓдӓчкӓД,— opa бОЛад бӓӓсинЬ медв. ХулХач герӓс зӧвӓр теДӱкн оваЛчксн аргъсна ӧӧрӓс, хуучн хар хаац ааад, xoftp — гурв саджаД, Хӧӧнӓ ӧрӱ бииднь делгӓД Дорджта ХОюрн кеВТВ.

Бата, хӧн тал иДшлӓд ӧӧрддж йовсн чӧдртӓ мӧр шаврар шивӓд, царан заагдчкад, Дордж, Худхач хсйрин ӧӧр ирӓД xaaциннь нег захднь кевтв.

Батан нӧр кӱрхш. Огътргъун Олн Оддуд гӓӓХӓд, тӱӱсн Одн ӱзгдлхдӓ, «тфу-тфу» гигӓц нӱдмчкӓД, газр дахад гардарн

xaiprbGH шарЛДж хугъЛДД, киитн улан шсра деегъӱр кӦЛӓн джиигъӓД гедргӓн кевтнӓ.

Манъгъяурас авн ЧОЛуна кӱнД кӧдлмшт гарчах улст неджад хургъ. rapгъш уга билтӓд эдн? Ода xooch цӓӓгьӓр ягвдж шаврин кӧдЛмшт ОрХмб?—гидж ХулХач ӱӱртӓн кедв.

Юн! Тиим юмн бӓӓХ билӓ. «Манакс» кезӓ ТиигӓД ген алдад Оркдг билӓвД-н. Зӱн биитк Хӓӓснтк ӧткн цагъан бӓӓХЛӓ манд бОлдг бишв. Бӓс гиДжӓгъӓд, намрдаД кӧдЛмшин гӱДӱдӓ,

ишкан цскЛгънла, цаачин архлата бӓӓсн бсзата 6op тӦЛг

«заяхЛа» ООЛДГ 6ишб — гидж Дсрдж хӓрӱ ӧгв.

«Кӧӧрк эн кӧвӱн манъгъДурас авн хӧӧнӓ ард, хадун нарнД

шаТХ бишв, чавас. Ик утХцар Худгас ус таТЛгъндан зӧвӓр тӱрхмл ЭН»,— гиДЖ БатаД сананЬ зсвдж Худхач кедв:

—Ти-и-м, Ганцхн Данъгъдх юмнь — хӧӧнӓ усЛВр.

—йир ииГӓД бӓӓХЛӓ, байджаД бӓд уга яяхв эДн. Танар

ХӦӧч 'кедж авнав гидж намаг бӓӓгъӓ -бӓӓтЛ кӱӱнДЛӱс. Ода таниг

132

Кунд КӦДЛМШТ Орулчкад, цаагкитн тана гурВна кесн нег ӱнӓр авсн бОЛХ. Йир эднӓ мекнь чидш yra — гигӓд ХулХач бОсад ho-

*ас хуцдж ЙОвсн айу Тал ишкрӓд, тӱкрчкӓд ирӓд кевтв.

.. Бага эн ХОйрин Кӱӱндӓ чинънӓд, огьтргьугин Оддуд гӓӓхӓд, ЗОВӓр удан кевтӓ-кевтдж нӧӧртӓн диилгдӓд сурджнънад унтад одв. КӱӱнДджӓсн ХОЙр залус чигн дунь уурад одцХав.

Эи ДӰӰрӓн-уурад, дунъ-дӱлӓ бОлсна Хӧӧн дала удан болсн Уга, ӧр дсрд биясн ТунТрГдад, ХООрад, альХна эрӓ ӓрӓ ӱзгддг ӧОлад, бОГшргьас джиргьлдӓд, ӱкрмӱд бӓӓрнӓсн кӧндрлдӓд,

Х0Д биян шиЛтӓддӓд, энд-тенд кӱкрслдсн ӓнь сснъсГдна. Холин баран ӱзГдӓд, ӧр дӱнЪГӓгьӓд цӓӓВ.

Мимь иим xap дӱнъглӓ, алдл уга бссдг, Харка гертӓсн гаРаД, ӧркӓн Хӓрӱдчкӓд, НООНиниГ зӧв эрГдж ирӓд, ут xap шуургт °ркинЬ килгъстӓ xap деесн бӱчиг бООдж аВад, кӦВклзӱлӓд Дайла.д ӱркинь Хӓрӱдчкӓд, гергӓс ӧндр суулгъ, ивлцнӓ суулгъ х’ойр авад, Тугьлмударнь ивдӱлӓд ӱкрмӱдиг шуугулад саав.

Дсрдж бОсад, кӧндрддӓд гарч йовсн ӱкрмӱдиг нег айу залтедӱкнд арХЛЗТӓ бӓӓсн мӧриг ӧрӓлдӓд тӓвВчкӓд, арХлана

— Кӧвӱн 6oc! Хӧӧгъӓн кӧндӓ. Гертӓс Орад xot уудж авад,

ТеР УЛсин Хӧд барадад гар,— гив.

Бага укс бОсад, утар ТӓТад эвшӓГьӓд, ХОир гариннЬ нурГъар знӓТӓ нӱдӓн арчад, терӱр Орад чирӓгъӓн угъав. Дордж Хулхач xoftp ӱкрмӱд даХад гарч iiobch xoup галзн, доир сарлнъ чармуд бӓрдж авад, налучлад, хотн дунтк тергнӓ тӧгӓгъӓс уйч-

иргд бӓӓсн хӓӓстӓ бозас ик хар аагъд-кедж авад, деернь асхн Ӱлдсн хуучн ӱснӓс кегъӓд, хумха хургьарн хойр, гурв хурлзулад хутхчкад; ӱкс уугъад, аагъан тӓвц деер тавдж йовад эзуд

талан эпгӓл хӓлӓв.

Геоинэзн залу асхн кевтсн кевтан седклнь эовлнъ уга, севпкӓднь заг уга, нимгн хар кӧнджлиг кол талан тиирчксн, Дерӧӧдӓн ӓврӓд ялдагъад кевтнӓурерин эзн гергнь авалинь орна ӧмн хойр кӧвӱгъӓн ар, ӧмн хойртан авсн, балталдж ширсн «агъан ширдгӱдиг хойр-гурв давхрлад сольвн делгад орксн,

Нимтр цагъан хӱрсх ӱчин гадр бииинь дотаран _халаЛгъад хучад орксн, суха кевтӓ минчӱрӓд, сур кевта сунагъад сурклад

КеВБата геоин барун завгт шургъулчксн, Дорджин хӧӧнд бӓрдг Ут улан’ мод ээмддж авад, киитрсн улан шора аарста коларя

133

гидж санал Бата ХӦӧдинЬ чикнӓ им ТОдддж авХар седӓд шир-

ТЙД ЙОВна.

БОЛВ эн эзнӓ Хӧӧнӓ им дегд ОЛн зӱсн: «ӧӧчӱр», «шуудвр», «цолвр», «аЛх», адькинь темДгдкнЬ медГХш.

Ӧӧрцсн ик-ик сӱӱдтӓ ХургъдиГ ӧӧкн сӱӱдӓрнЬ мсдарн хатхая тсгЛулаД, Тернь 30г бслсн бОЛад ХОТнас зӧвӓр зааград сдв.

ДОрлж, Хулхач хойр, царан тач авад, тергнӓннЬ ярндГ Деер ЛОМ, кӱрз, шснъхр сӱк тӓвдж авад — «ц-О-б!» тигӓд Харджнънулад, «ЧОЛУТ» гиДг гОЛас чОЛу ачхар гарад ЙОвцхав.

Ӧрӱн шаргъ нарн ӧӦДлӓд, ӧвснӓ тОЛГьагьар манддад, ӧрин тОргъ бОгшргъсин дун уурад, ӱкрмӱд, Хӧд ХОТнас заатрад, xoth дунти дунЪ-дӱдӓ бОлад ОДВ. 3yr ӧрӱн сам ӱснӱс Hoohhh ик xap МОдн чигӓнӓ сууЛгъиг дӱӱргӓд, Харкан бӱдсн чигӓнӓ бӱдӱрин ӓ шуугдж СОнъгсГДна.

Герин эздӱд нӧӧрнЬ Тавддж Хансн бӓӓддтӓ, кӧл-гаран тинилгълдӓд, адгъм угагъар бОсцхав. Hoohb xap шеемг бӱшмӱдӓн сул кӧдрӓд, ХООлан ясаД, ХОтнас зӧвӓр ХОЛ гарад мӧрӓн ӱздж суугьад, цааран ташу ӧӧддӱлӓд хӓлӓхдӓчь: ӧмн 30 одн зӱсн малмудар, хӧӧдӓр, xap нетрӱсн бОЛад шар цООхрТад Тег дӱӱрӓд идшлдж ЙОвснь ӱзГднӓ.

^ООньД тер ӱзгДсн мадмуД цуг бийинЬ бОЛсн бОЛад, бииднь бӓӓснь багьдад: «фуф!» Мини малмуд иезӓ иим бОЛХмб? Ягъдж иигӓд Тег Дӱӱрӓд битхрӓц ОДДГ малмуц ӧсисӓ — гих ХОВДГ yxaH Орад, чееджнь уутьрад, ӧрчнь севркӓдӓн Хавчгдад дОТаран Орал Тиигӓд мӧрӓн ӱзӓд бОстдан, деЛиӓн дада мадмуд ӱзӓд, бӓӓснь багъДад, элкнь хорсад хӓрӱ герурн opB. «Керӓ даам toc

тӓвсн, келн ээцрм удан занДн джомбагъан» уугъад, тинидж

.5^ йовдж сӓн идгтӓ малин бӱӱр хӓӓнӓв» — гитӓд. УӰЛНо°нъгтӓ Кӧк бориг тохулац, хурдн сайгарнв, саЙГЛудад га-

Ӧрӱн бссхларн ОрнДан унтудчкад гарсн Харкан кӧкӱл кӱӱкн серад кошӓд ууляд кевтнӓ.

„Xapi5?.!t х°ир „Кӧкнь делврӓд сарсагъад, мсдн бсдад чинӓл

и??на’.. коориӱд ӧвцгӓн дарцг чӧлӓн бОЛХш. Кӧвшӓд уулджӓсн

кӱӱкнань дусонъгсаД, гӱӱцж оцад, кӧкинЬ амЛудад, Орацинь СОляд гарх хоОрнд:

ӒеРӰРн °Рхлари мел танъхрДж ОДнал зн, жииснь акад баасн кӱӱкн ууддж юнд Одх бидӓ Тер. ОрчдиЪГд yra юм

ОЛДЖ авсн кеВТа Myyxa эникр юмн тӱӱндӓнгидж КишТӓ Хар-

;34

нГмчнамх^ЛГР шеемгӓР»ь кӧвӱндӓн бишмӱд уйнав. гигӓд

намхднь бахтад сууна. Киштан кедг кӧдлмшнь тер кӧдл«^-ГаЛ ӰД болад газРиг халулад цунцхад ирхлӓ,'«кӱнд

Рӱцнӓ" кучнъгдсн Киштӓ ши дг делгӓд. «ӰӰДР даадж се

,.ИчКн аЛЬ.хнас уТХцин иш дӧшӓд бӓӓнӓ. Тер ЗОвлнъгинь медӓд УДЛӓ Хӧӧнӓ услВрт Цагъан тссдж ирӓд нӧкд бслдг 6ojib.

Тиигӓд Бата xaxp суулгъар биидӓн зӧв бичкн утхц кедж

авад, ЦагъанЛа сеЛВцӓд ус тата бӓӓдж дамшад, дасад, .хӧӧгъӓн

-Vra- АХнриннь Хуучн киилг, шалвур берГӓрн Хасулад ӧмсчкӓд, ^алВуринь шунъгърцГИнь энкчкӓд шагьа наадад йсвдг билӓ.

Эн ИЛГн шалвурнь ӧдрин Халунд Халдж хӓӓрӓд, киитнднь Киитрдж Хӓӓрӓд, xyp чиигт норХларн гӱзӓн бОлдж джальХлзад, хУрин Хӧӧн ХЗТад, кӱӱрӓд ик гидгӓр зовагъад бӓӓв.

Ӱдин Хӧӧн ХӦӧгьӓн, усЛчкад, ИЛГН шадвуран сарджнънулад

°Рад ирхлӓнь, Эзн Ноонь хал-мгъа цагтан:

Bara! Эн шаЛвуринчн эд, икл бат эд, аадмгин усар угбаГьад бӓӓХЛӓ. джӧӧдрӓд, танъхад бӓӓдмн, кӱ хӓӓрдмн биш, гигъӓд келчкӓд, гӧл-гӧл Гигьӓд элкӓн ӧбдтл, инӓдг билӓ. •

ЬаТа биярн наад бӓрджӓХинь меднӓ. Болв Хӓрӱцдг аргь Уга, ДОТран уурнЬ кӱрӓд, дорагур хӓлӓгьӓд, кӱчӓр инӓджӓх

Кларн басл ӓср бОЛДмн. Эд-н даньгин Батаг дООглна. Бата хӧӧгӓн кевтуЛчкӓд, герӱр Ордж ирхлӓрн, Ондинд Одаисин нӱд гер-

сУргъуль сурДг билӓ. Орс сургьудь, opc 110м, Гигьӓд олн зусн

сӓӓхн зургудта деГТрмӱдТӓ бОлдг бида. Уй кОвун, ду кювун ^ойртаГан дала юм медсн боллдад дӱрджнӱлад умшцХадг бӓӓсмн.

135

Тер бийнь Бадм, олн .хурсн газрас зуЛДГ, ОЛнд^ӱГ кеЛДг уга. Хӓвнъ-хавнъ гисн ӓӓмТхӓ. Гертӓн ирчкӓД бийӓн бууЛЬдг баиндан бахТДГ, уГЗТӓ му кӱӱнд ӱЛӱгъӓн ӱзӱлцг кӱн. КӱӱнД юм ӧгхДӓн ик Дур уга. Ӓрк бОЛХЛа ӧрӓсн нӱдӓн ӦГӓД уум ДжиЛВТа. Эццн дОтаран Орсн эцгӓн дурасн кӱн бидӓ.

Бадм, Муша ӱй кӧвӱн хойртан сургъуЛь сургъна.

Ӱд бОлаД ОркХла гурвудн Дада бОЛсн ДеггрмӱД авад сӱӱДрТ цугдчкад, ОЛН зӱсн сӓӓХН зургуДИнь ДелгчкӓД шуугЛдал умш-

цхана. Bara Твр дегтрмӱцт джилвтӓд, канав гаццас ӧвснӱр

ДӱӱлджӓХ ӧлн ӱкр мет кӱзӱгъӓн, Теднӱр сунЪгъад ӧӧрдӓд:

— Я, ТернЬ юмб? ЯХСн сӓӓХН юмб?— гигьӓд сурдмн. «ФуФ-

Би иим дегтртӓ болхнь»—гидж санад тецниГ нар-цар хӓдӓТЛнь,

дуг ӧӧрдӓд, ӧрч-голан цОкад, xyyxail мааджац бӓӓнӓ.

Зуг Теднӓ бичкн Муша БзТан авт ОрснДан Хая-Хая Теднӓн уга цзГт Батад Деггрӓн ӱзӱдӓд, эннь «а», ТернЬ «0» гигьӓД сургъуль сургьджаХ сана зӱӱнӓ.

Тер гур-вна эмг эк Будгън гидг, •ценъкр нӱдтӓ, ӧндр нУР1^ьт..а шорггълджн мет мегдӓсн, шснъшХр ХОНЪгшарТа эмтн бӓӓна. Ондинд Her бура бӓрчксн амнь цуцртдан бураД бӓӓнӓ. Эн эмгн кӱмнд уга Хатуч, годнь юмнц ханлг уга, кезӓ чигн «yra» гисӓр бӓӓдг. МаЛ кӱмн угаг бурагъарн хатхаД, бссХад йОВХЛярн амрад бӓӓдГ кӱн бидӓ.

дӓгъӓд йовхларн амрдг бӓӓсмн. Эи Булгън ӱксн цагТан ДОНӓМД тӧрхмн гицхӓлг билӓ.

Бата ХӦӧгъӓн ӱдлӓ усдад, туудж ирӓд ӱцин халунд кевтӱлчкЛа, эн эмгн эркӓн уга бурагъарн хоргьсинь Оч Хатхдж ӱзлг Кемр хату ХОргъсн ХаргЪЛа: хӓдӓ эн кишго кӧвӱн,

саанар идӱдсмн уга, гидж Бата тад ХӓӓкрДг бидӓ.

Кемр Бата тер эмгнӓ ачнр Дегтр умшлж бӓӓсн цагЛань, джилвтӓд, ӧӧрдӓд ирхдӓнь-ЙОв царан, чи йу кеДжӓнӓч? гитъӓД дадарнь ташац кӧӧчкдг билӓ. Бата дегтрмӱцт джидвТӓд, тер эмтнӓс кедӱ далан xopcxarcH бодхв? To уга. Тер эмгн ТииГӓД бӓӓдлнь, Бата теДнӓ ачнраснЬ давад юм мецӓД Оркнзӓ Гигьӓд, сеТКЛин хармар гетдцӓд бӓӓдгнь тер.

БаТа, эн ХамГинь санад Оркхларн эзДӱлтӓн гундл тӧрӓД,

аранЬ зууГДЭД, хсйр гариннЬ арвн хургъДнь адЬхн талан ӱӱмЛдӓд, Хадун цусн суццд бОЛгъарнь бульгпаД ОДна.

«ЭднТН Кедӱ дӱнъгӓ байджДГ чигн свДклнь юмнД Хандг уга,

тазрин шора ӓрвлдГ «улан хорха» ӓдд удс. БсЛв «нОхан геснд

136

баячуд гульгьа /т код^мшч Улс багтдж джиргъх цагнь ирх!ӓ

даарв

м^алврха бор ӧрмггӓ, сӓрсн сӓргдг шалврта, ӧрин хар салькнд

Рч-элкӓрн кесг ӱлӓлгъӓд, намрин серӱн Хурт Kecr ивтрӓд °РКСН болдг.

V,..1 иигӓд тер эзндӓн Бата ХОЙр джил шӱӱсӓн шимӱлӓд Оркв.

?°4Hp Keep Хурчксн цагтан цуг энрӓ бӓӓсн эздӱдинь тускар Р Кедг болад ирцхӓв.— Тернь хатуч, эннь му занъгта, нааткнь

гилдӓд Хургъ дарад тоолад ирХлӓ Хӧӧчнрт нилчтӓ, кӱмнд Р-ӦВ1Ч нег чигн кӱн уга болдж гарна. Цуг баячуд ӓврлт уга,

£°вДг, кӱ мухладдж, ӱкс Гидж байджХас • даву ухан мел yra °ЛД* гарна.

.Эн ХОтна Хӧӧчнр, ӱкрчнр Батан эзн эмГнӓ аалиГ сӓӓнӓр мед-

?аРулхш»—гилцхӓнӓ. Хӧӧчнр Keep олар Хурчксн цагтан, Багаг

Зӓд эдн келдмн:

137

— Э-э-э! «улан xopxan» хӧӧч аашна, «удан xopxa» ӓмдий?

Эн сарджнъгсн шадврарн Хӧд ӱргӓвзӓч! Тер нег Хургън кевтдж

Оч, йовдж 6ocx, эс гидж «удан xopxann» чамат ЦОКДЖ алХ, xa-

xa-xa —гидяӓд нӓр кецхӓнӓ.

Заяна эн эзнӓсн ягъдж xyypxe гидж чеедждӓр.н гӱвДЛДЖ йовсн Батад, эн хӧӧчнрин нӓр кедгън удм джсда бОЛад бӓӓв.

— Йир эн му заята эзнӓс ягъдж би мӦЛТрсв! Нанла ӓдл Дсрджин Бадм, Санджин Му аХта Хӧӧчнрин бӓӓсн эздӱд мини эзндӓ ӓдл биш. Нам яДХдан идтн шаЛВр ӱмсГдг yra боЛХ-нь ягъна? Чамаг эн джил тсрад гарсв, Ода ГурВн-дӧрвн cap ӱлдв, гигъӓд, ӧмнӓн Хӓрӱлдж йсвсн .хӧӧндӓн дуртс бсдад гаргьхЛа Гаргъад opKr, гигъӓд эзнӓнЬ ӧмнӓс ХӓрӱцдГ бОЛЭД ирВ.

Хая-Хая ӱдлӓд БаТа гертӓн Ордж ирХЛӓрн—«нам эднӓсгн ХуурХла бОЛХ бидӓЛ, ӱккӓсн ӧмн yicx бӓдд тарчанав»— гигьӓд эцГ, бергн ХОЙртан сОнъсХад делдг бсдад бӓӓв.

Я ӓрлгӓ, эврӓ мзХн, цусн кӱӱгъӓн муурудад бӓӓдмн биш, Теднчин сонъсхларн чамд дургс бОЛХ,— гидж ӧвГн Багаг хӧрнӓ.

«Дотр киилг маХмудт ӧӧрХн» гидг ӱдгӱр бӓӓцмн, эврӓ кӱн,

xap гуйрин тсгъш, зӱн биитк багцин ТОЛгъад ӧдтӓТӓ бӓӓсн Дав-

сна тӱнъгр-цгӓс Цагъан гаргъад ӧгв.

Бата бергнӓнь ӧгсн гуйр шӱӱрч аваД, ик зуугинь ӱр ХӦӧч-

йовдж •бОлхш, би басЛ му заяТа кӱн бӓӓджв!— гигъӓД келчкӓд ХОир нуднь гилТнънӓд вӱлыисн rapx бӓӓд Гарад, джаДЖЛДжасн туирнь ХООлднь иглрӓд ОДВ. Тӱӱгӓн эцг, бергн хОЙртан медӱлш

ЗОвлнъгтал эн»—гигӓд нам ю келХӓн мецл yra, машгг Орнаннь °мн кевтсн ганзан шӱӱрч авая ӱмсинь цскад унъгъав.

1 анЪгьдур-нӧкӓдӱрӓс аан эс гидж сдак кӱн нецжӓДтн БаТЗГ Her ЦООкн хонгар СОЛЬхугсв, кир-нугьдан угъаЛГЪДЖ

авад Her Оичк амрх. Дакад Анджан кӱӱкнӓ Хӱрмд ОДЗД ууДЬВ-

ран Гаргъад ирт» гигӓд Цагъан Бага Тад нӱднӓнЬ буЛНЪГар Хӓдӓгъӓд инамсГЛВ.

«Хӱрмд ОДХ» гисн ӱг БатаД байрта ӱг бсдаД ОДВ.

138

маасхл1вДЖаН кӱӱкнӓнтн ХӰРМ нӧ1<ӓдӱр эс гилӱ?-гидж Бата

гидж гиЭ! Тегӓд Чигн ч?маг тер ХӰ МД одтха гиджӓлӓ бидн,— ДЖ Цагъан даХуддж ОГв:

тал эрРгвЛИН баТЛ сонртхад >;лӓджӓс« ӧвгн шӱ-чсндӓн цахн, Бата

а, ~ «ХаРӓс хавс хугьлтн»—гидж, ӱгӓн чилӓдж йовсн Цагъан

д.н nopan, бОсв.

Манъгъдурас аВн нег цӧӧкн хонгт Хӧӧгьичнь .хӓр}'лнӓв. Чи Уга^гЭКӓн Угъалгъдж авХӰРМД чигн ОДОда ик удан бӓӓХн $ d ь Ьолзгчн ӧӧрдӓд ирв. Намр кӱртд торсарн ropx кергтӓ.

Днанчн ӱкрТ мана Муузра орджана. Намрдад ӧмӓрӓн дулан 3Р Темцӓд нӱӱХВ бидн. Тер цатт чи ӱвлӓр гертӓн бӓӓхич,— итад аавнь Батаг байрл)'лад opi<B.

O-o! Тиклӓ Гӓӓвгьӓ юмн бслдж бӓӓ.хов,— не xo кӧндӓ.х ^аг бслдж йовна,— гигдд тудиджӓсн толгьагъан ӧӧдӓн ӧргӓд, 1анъГЪнагьан тинидгъӓд, ӱӱдн Хоорнд кӧндлнъ ӓнъклӓд кевтсн 10Хан сӱл ишкӓд, танънулад, салврХа бор ӧрмгӓн эркнӓ тӧӧлгт °РГЪн, Бата ТОрлзад гарад одв.

.... — Кӧӧрк байрлад амрад сдвш. Нам Хӱрмд ojxap сурХдан

2!?Дӓд, нООЛдад, Хая-хая ӱӱнд ирХлӓрн гурнигъӓд, ду тарл yra °аӓгьӓд бӓӓв. Тиигн гихнь эн ЗОВлнъГан келхӓр, Хӱрмд одхар 5еДӓд бӓӓдж. Тер кеер йовдг Хӧӧчнрнь эн бичкн кӧВӱгъӓр наад

Улст бэсл уудьврта юмн. «Хӱрм-хӱрм гихлӓ, хумхз толгъз кӧл-

вӱрнӓ»—гигӓд, бидн чигн багъ цагтан «хӱрмд одхинь гилдӓд»

*10вДг билав бидн.

г, Ода нег йовад уульвран гаргъад, бахан .хангьагьад ирг.

•$акад толгъагъин угъадж ӧгич, тер ӧрмгинь белкуснь удрдж °ч- Генӓотӓ чигн ген-гон уга юмсудл эздӱдиь. Тер дала болсн кӧвӱдиннь хуучнас чигн ӱмскӓд оркхмн, теднас биш юмсуд.

кезӓмо хагсад бӓӓцхӓнӓ. Ондиндл цааран шаагъад баӓхм ӧ°лджана Эднӓ седклнь кезӓ ханхм болхв. гигад Цагъанд

келчкӓд, ӧвгн гарад, ӧрӱн бериннь ташен цоокн ташмур хоршу-

Э п °

БатяД>\ӧӧгьӓн сӱӱдринь хӓлӓлгъӓд делӓд идӱлчкӓд, одак бергнӓннь келсн бай£, ӰР хӧӧчнртӓн эрт курч келхӓр, адгъад

^ов-на, эврӓннь седкл дуулад ЙОВна.

— МанаХН, МанаХН Манъгьдур нӱӱх, МацГИН садаГъар

ДӓВрн нӱӱХ,

139

Иктӓ-багъта Загъсн харгъх, ИкинЬ чанх

Багъинь булх!..

МанаХн ӧмӓрӓн нур ОраД нӱӱхдӓ, би худсн заагт ОраД хуЛС тӱЛЧКӓд, хулсар бӱшкӱр кегъӓд, шин айс татХВ...

Э-э, би нӧкӓдӱр Анджан кӱӱцнӓ хӱрмД сдХВ. Max, 6oopur

ИДХ, нӓӓрт opx, Kecr сӓӓХн кӱӱкд ирХ. Би тецнӓ дсмбрт бииЛХ, * гидж санаД хая-хая ДОран, ӧскӓгъӓн цОкаД дугърад ЧИГН йсвна.

Бадм, Му хсйр ХӦӧдан ниидӱЛЧКӓд, ХӦОДинь ӧмн зӧвӓр тедӱинд нег ДОВнъ деер гарад, МОдндан маХЛагъан ӧргӓД Багаг

Дуудад, дОкъя ӧгчкӓд, газр ТӦгргдӓд зурчкаД «obh-tob» хаЛДЗД наадац бӓӓцХӓнӓ Бата ХӦӧнӓнь ӧмн гараД ТОГгнуЛЧкад, улан дурста мсднанЬ Тад дуняаснь бӓрчкӓД, xoftp тадан ХадХЗД гарӓдӓл ирдж йсвад Хӓӓкрв:

—Наартн! Би танд байрга зӓнъг кеднӓв.

—Не кед, «Улан xopxaTH» сӓӓни Орнц тӧрвӱ?»—гиДЖ БаДМ

довндан ташуд никт цагъан бетк деер ӧвДгЛДЖ сун сурв.

— Уга, тер кезӓ ӱкХ бОЛгьнач, Тер генӓргӓ «удан хорх-а» ӱкХЛӓ, тӱӱнӓ тсргъджасн малмуднь тардж ОДХМЛМ. Эртин гуг

болад энъгсӓд ТОргьджах кӱн терлм,— гигӓд Бага ХОДраД кеяв.

Ӧмнӓснь сӧрдж кӧвӱд келддВ:

— Кезӓ vkx бидӓ гидмч! УкХднЬ эднчнЬ юмн yra, ганцхн чини Хатуч байн биш, цуг баячудин ӱкднЬ ӧӧрДДЖ. Ода эн улана йосн гидГТН мана Олн угатнрин, кӦДЛмшчнрин сӓ Хӓӓтч Hoch гидгтн ӱнн бОлдж ЙОВна. Чавас, бидн нам кеер йсва-

ЙОвдж ю чигн медл уга йобдж бидн. Цаачнь мана сеЛЬСОВвТЗС У^атӓ Улст гидж Дала Дӧнъ ӧгч Дамб ямаран xooch кӱн бидӓ,

Тӱӱнд ик гидг дӧнъ бОлдж. Дакад батрачком тигӓД xo, ӱир хӓрӱлдг улсиг шишлнъ хӓлӓдгдж.

Асхна мана эзн тер зӓнъг СОнъгсчкад, меЛ чирӓнЬ арнЪ-

Эднантн чигнь ӱклнь ӧӧрДӓД ирсн бӓӓДЛтӓ, мана Джиргъх цаг

ӦОЛН гидж йовна, гигъӓд одац, ӱзӓД ирсн кӱншнъ Бадм ДЗ" Худдж келв.

Наадн уга, баячудиг уга кехмдж гиддӓД кӱндцхӓнӓ. ЭДНИГ yra кеХЛӓ бидн яяХмб? Манц эн хӓрӱддж йОвсн мапасм биДН

ӦГМ бОЛХВ? гидж Му зӧвӓр анЪхун кенӓр сурв.

— Уй! ӦГЛ yra яях .бидӓ. Бидн Дамбас ямаран?. Угатӓ удсин

ЙОСН бОЛСН ХӦӦН цугъаргъинЬ тегштнь ХӓдӓхгОВ,—«угатӓ—му- угъин учр—зӧвиГ усна дОЛЬГа цскуЛна» — тагӓд’ БаДМ экдӓД

дуудв:

140

Уга энчин иигдж эклнӓ,-болад Му дуулв

«Сарин сарул бОлвчигнь

ӓДЛ болхш,

Сӓӓдӱд Олудн бОЛВ чиГНь СОветдӓнь ӓдл болХш...»

болхш?’г’7гН ±“ИЙ! <<Сӓӓдӱд ол>'лн болв чигн советлӓнь ӓдл Дуулцхав Д бишии>—гилдад гурвулн довнъ деерӓн гарад «сӓӓ^7„ЭН Дууг сӧӧд мал “анхларн дуулад .бӓӓхмн,

мана

дуд» сонъгсдж бахнь ханг» — гидж кӱндцхӓв.

ӧвпӓс,ИГаД шууглда бӓӓтл Бата °Дак гертӓсн авч гарсн гуйран ӧгв ңГаргъад' «мана бергнӓ белг»—гигӓд гурвн ӓнъг кегъӓд

5??Рӓн сагдурсн, негл мӧнъГИ уласн болад сальк дзХад саглрад

агарад ӧдна_ гидж Бата кӱӱкнӓ газак бӓӓдлинь мактв.

—Э-э1 мана кӱн дур алдад оркдж, ямаран уласн ӓдл ги- ”ач!? Нам тууджд ормар келвч-гилдӓд ӱӱрмӱднь Батагъар шог

елДв. Батан келсиг сонъгсдж оркад, Бадм сӧрв.

~~ Уга терчнь сӓӓхн биш, моднд сӓн хувц ӱмскчкӓд хӓлӓх- ?а сӓӓхн болдж ӱзгдх. Батад минь тер эзнӓ пииср кӧвӱнӓ хувц

С* скӓд хӓлӓлтн. Бата талдан кӱн болдж узгдх. Терчнь эд,

Т’Ч-ьгн бӓӓнӓ гиджӓгьӓд уйчксн хувин. Минь ода маниг дахукӧдлмш келгит, ю чигн кедж чадхн уга. «Белӓр баадг бе-

рФ баадг» улсин кӱӱкд тиим болдмн. Tep Дамбин Занда иоста da*H кӱӱкн. Зуг хувцн уга болад, баячудин кӱӱкдт даргдад

141

ЙОвна. Зандала ӓдд ухага кӱӱкнд теднӓ хувц ӱмсгчкдӓ, БаТа ахтан зӱркинь сугълад аВЧКмн-ТИИтдж кедӓд Бадм бссв.

«Шууга бӓӓтдм бидн Хӧд ӓрдлж Оч»—Гиддӓд, Хӱрмд ирдж Харгъдцх бслад, ХӦӧдиннь ардас кӧВӱД тарац гарцХЭВ.

«Келсн ӱг, керчсн мсдн» нӧкӓдӱргнЬ Хӧӧдӓн axnp, дӱӱнрТӓн ӧгӓд хӓдӓлгъчкӓд хӧӧчнр цугъар Анджан кӱӱкнӓ Хӱрмд сдцХав.

Анджан герин ӧмн зӧвӓр тедӱкн: хар, кер, ХОнгър, таЛзн,

халюн, Олн зӱсн мӧрд сӧӧлгъӓТӓ, цудвурарнЬ ХОЛВчксн, Хаза-

риннь ууд кемЛЛдӓд, тол.гъагъарн нааДлдад hokthh шарГуЛад бӓӓцХӓнӓ.

Гурвн, дӧрвн гиджгТӓ кӱӱкд, сӧӧЛгъӓТӓ мӧрд эртӓд, ОЛнцгтнЬ ХаВчудксн мадя, Ташмгуд цуГЛудад авад йОвцХана. «Тер кӱргнӓ ЧОврурта эмӓл, кӧвӱд илГӓгьӓд аВХудчкмн»—ГиЛДӓд кӱӱкД нӓр кеджӓсн герӱр ЙОВдж ОдцХЗВ.

O-o! тер ТОлгъагъарн наачасн ХонЪГр мӧрн кӱртнӓ мӧрн болдг бӓӓддтӓ.

„ ФӱФ, манд кезӓ неджӓд Тиим мӧрн учрхмб?—гиддӓд сӓӓхн, сӓӓХн мӧрдт джиЛВтӓд Хӧӧч кӧВӱД АнДжан Герин ӱӱднд кӱрӓд ирцХӓВ.

Анджан ик цагъан гернь мадя цскм зӓ уга. Кӱн ДИГ дӱ_ ^Е?ъг..* ^ен ю КедджӓХИЬ медГДХш, niyr-uiyr гиЛДӓД ниртлДӓД баӓцХӓна. Деед, бийӓрнЬ ӧбгд зергЛДӓд суулДДЖ. Деер суусн цагъан буурл саХЛта ӧвгн, идӓгъӓн гартан бӓрсн, йӧрӓд Тӓзд-

«Гар» гиХЛӓнь гарч,

<<Ор» гихлӓнь ордж Уг наста бОЛтХа!..

УцагЬанР суусн ХӰРМИН удсас, xap шеемг бӱшмӱ-

^клкж дуулдв уста’ Х0Йр залУс хошад цӧгц ӓРк бӓрсН

—- Сайг сӓӓХн саарЛиннь Саар деернь ӧсдӓВ,

142