Добавил:
Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Теегин герл. Хальмг урн-үгин альманах, №1. Элст, 1957.pdf
Скачиваний:
7
Добавлен:
21.04.2023
Размер:
11.04 Mб
Скачать

Балакан Алексей

ТЕМИРОВ ЛИДЖ —МАНА ЦАГИН БААТР

«УКЛИН АРЛ»

Темирсв ЛиДЖ — арвн Джилин туршарт, цергӓ хаадгьан

экдӓд, саЛдсас аВН ПОЛКИН ШТабин начадьникин дарук бОЛдж КраснОДар, СталинГрад, Житомир, Сарпудь балгъсдар ӓӓрмд.

Церглв. 1939 джил, намрар Темирсв ЛиджиГ НсВОчеркасск баЛГЪснд Дӓӓнӓ ax сургьуЛЬд илГӓВ. Her cap niaxy Дӓӓнӓ сурТъулЬ дасХланЬ, финск дӓн эклв.

СургьудьД бӓӓсн сфицермӱдиг фрснт тад ЙОВулВ. Ленинградск 13-ч Округии церг дӓӓдддж, ЙОВХ ӓӓрмд ирХлӓ, тер ӦДрин бийднв дыжӓр ЙОВДГ армейск разведкин батаЛЬОНД Лиджӓр

КОмандир Тӓвб.

Эн дӓн эклХИН ӧмн Хадьмгин теегӓр, Кубанӓр мӧртӓ цергин КсманДир йОЭсн ЛиджД, Генткн ӱвдӓр кӧддӓн лыж зӱӱнӓ тисн ИК кӱнД ЙОВДЛ бОЛВ. БаТЗЛЬОна разведкин Дӓӓчнр Урадас, Сибирӓс, Хадьмгас, ЛенинГрадас ирцХӓсн 44 КОммунистнрӓс бОЛн. КОмсОМОЛьцнрӓс бӱрдВ. Эн зӧрггӓ чиирт удсТ, КОмандир медрлӓн ӱзӱлдж кӦТЛХД, Лиджд лыжин медрд Тагу 60лВ.

Гурвн ӧдрин Туршарт ӧрӱн, acxH yra Сибирӓс ирсн лейте-

Нант ӱр ПаХОМОВ, ТемирОв Лиджд лыж деер ягъдж чик

30г-

сДж, ӧӧдмӓс ӧӧдЛХ, уругъас гӱӱХ ОЛН

зӱсн — зӱӱд эрцм дасХВ.

Аш сӱӱлднЬ, 1939 Джидин нсябрЬ

сарин дундурар, эн

ба-

таЛЬОна разВецк ПОГран-КОндаш ГИДГ баЛгьснас Дӓӓнӓ хаалгъан экЛв. ЛаДОжск нуурин кӧвӓгъӓр ДӦрВН сарин ТуршарТ ДӓрУТан, гал-тӱӱмри-н задюр, цергчнр ЭВрӓннь энъкр Тӧрскнӓ заквриг кӱцӓХӓр, ӱкЛЛӓ нӱдӓрн зӧрдцдж НООЛддж йовцХав.

1940 Джил, марТ сарин нӓӓмн... Дӓӓчнр эн ӧцрТ ӧмнӓснь белдцж, ОнчТа кеВӓр xoprar цскдж дииЛХӓр кӱӱндцхӓЛӓ Сялк-

Nla ГИДГ бЗЛГЪСНас ХОЛ биШ, фиНСК ШТурМОВОЙ баТЗЛЬОН ЗОГСДЖада. Фин ӓмтн бичкнӓсн авн ар ӱзгин цасТа газрТ ӧссн

чн?пРГЛЫЖд гавшун, бӓӓрн газран сӓн меДснДӓн, ДӓӓЛДХД игн, буЛтХД чигн тедн эвтӓ.

175

Ӧрӱн гегӓснӓс авн минсметин сумн ДараЛДДЖ Хагърв. СумДас ТӦмрин Tacpxa ниснӓ, джӧӧлн мОДна бичрмӱД Деер Хурсн

цасн цӓс цацгдад унна. Энд-Тенд хагърДжах мин-с уЛМ гиинъДЖ кӱрджнънв. Темирсв Лидж халхЛгч цагъан Хадат ӱмсчксн, кӧлдк лыжнь, арнзл бОЛдж медгдв.

— Уралан!..— гидж Хӓӓкпсн Темирсвин ксманд СОНЪсад oaтальОна разВеди дӓврВ. Тенъгр газр ХОЙр неГДСН бОЛад, зун Джилин туршарт манъХаргьад, ЗОгсджасн мсдд кӱрджинънДЖ кӱрӓд, бОмбин шӱрӱн ХагъргъГдсн ӓӓд, цаасн агарт цатцдад ХОльГдад ОДВ.

Ӧрӱн эклсн дӓӓЛлдӓн бӱрӱд кӱртд ЗОтссн уга. ТемирОвин баТалЬОна разведк цӧӧрӓд ирв. Аш сӱӱдднЬ ӓмин нӱӱрт ЙОВсн ТемирОвин Хаджуднь ирдж мин Хагьрв. Барун кӧд, барун

ээм ХОйран утХар ирсн мет чис гисиг КОмандир ӓрӓ меДН, агчмин зуур уХагъан алдв. Миинӓс Тасрсн Тӧмр тОЛГъаданЬ бас харгъсн бӓӓдж.

Эн ик дӓн болсн Максу-ЯрОВ гидг арлиг Дӓӓчнр «УкЛИН ард» Гидж нерӓдсмн.

Темирсв кесг хОнгт уХан-сегӓн уга кевтӓд, серд opxna, финск

дӓн 1940 джилин март сарин 12-т кӧтрсит медв. Темирсв Р°" СТОВИН гОспитадьД кесгтӓн кевтВ.

ГсспиТаЛӓс гарад нег cap амрчкад, ХаЛЬМГ Танъгъчиннь

ХОТЛ балгъсн Элстӱр ирв. Ирсн ӧдрӓсн аВн ТемирОВ ЭЛСТИН, Приютинск, ТрОицкин ВОенкОматсар церГЛВ.

ДӒӒНӒ КӰНД ХААЛГЪАР

1941 джил. Дӓн. Немшин фашистнр тадзу чснмуД меТ ӧмнӓн харгъсан шзТадж, Хамхлдж, кӱмн-ӓмтнД ӱкд ДедгрӱЛДЖ, мана Тӧрскнӓ газриг бузрддж, хуухддж йсвб.

Бичкнӓсн авн совеТин ЙОсна нилчӓр ӧссн энъкр юрн—нуТГ' T3H ӱнн седкЛ-дур ӧгсн ТемирОВ, хадьмг ӱрДӱДЛӓ хамДан сӓн

Дурар тӱрӱн бОЛдж Кдимент ЕфремоВич ВсрОШИЛОВас зӧвшӓл авад дӓӓнд ОДВ.

1941 джил ОКТябрЬ сарин эклцӓр, дӓӓнд пОЛкин кОманцирин

.дарук бОЛВ, дӓн тӱн Хаалгъдан Орв.

Мана цертчнр даВ зуур, тӧрскн газран ӧшӓтнӓ rapT ӱддӓгьӓД, ХООран цуХрдж чидлӓн хамццж авХар ЙОвда. Темирсв чиГН Тедндӓ ӓдл, арГЪТа бОЛХЛа нег сӧм газр боявчн ХОрТнд ӧтш утан керГТ, шӱдӓрн фашистнриг Хаздж, зӱркӓрн зӱТкдж, цусан хад, ӓмӓн ӓрвдлГО йсвб.

РаздОрсиая ГИДГ станиц. Зӧргтӓ, ачта Kecr ӱрдӱдӓн ГеечКӓД, мана церт эн СТаницд ирдж Тулдж Халдад сӧргддв.

Деерӓс асХрджаХ сумн Хур-мӧндр мег. Эн саамда Дӓӓчнр дунд, командир аЛГддж ОДВ — Гидж Тас-уга гашун зӓнъГ тарв-

— СонЪГстн, мини кОмандиГ, уралан!—гидж Лидж церГЧНрТ Хӓӓкрӓд, бӱсТӓн бӓӓсн гранатаг зӱн гарган анад, барун бӧӧрдк

176

крбурасн пистудӓн татцж аваД бОсснд, цуцрсн бӓӓДЛ гарсн

дӓӓчнр чанъгьрдж ишкӓд ура! ХӓӓкрӓД ОрцХав.

Генткн Her tobhh сумн тедӱХнд ундж хагърад, Лиджиг адс авХудад унъгъав. Зӧвӓр бслад сергХлӓ, Тергн деер ачата йсвна.

— Юн бОЛв? МанаХс ягьв?— гидж мӧрч Тедеевӓс сурхЛа, цааткнь ташутагъар келн:

РаздОрскиг немшн-р эздчкв, бидн Хӓрӱ гарч йовнавДн...

ЗОГстн!— гидж ХӓӓкрӓД, Темиров тергн Деер ӧнцӓХӓр

седлГЪндӓнЬ, зӱн xbtxch мет ӧбдЛгън ясн-ӱсӓрнь гӱӱгъӓд, эн

аргъ уган эркд Хӓрӱ кеВтв.

Дӓӓчнр КОмандирин зака СОнъсад, Манцын кӧвӓд зеллцж

кевтӓд, немшнрдӓ Хӓрӱ зӧрдцӓ кеВ. ТемирОВ кӱнД шаВта бӓӓлж

заквр ӦГӓд, эн ӧдрТ, ДӦрв саамддж, ТиХОрецкин ӧӧр, КрОпсткин Деер немшнрдӓ НООЛДВ.

Аш сӱӱлднь эн церг, ӧрӓлӓн геесн, МайкОпар ДӓврДж ирв. Энд бӓӓгъӓд ТемирОВ эвдрӓд садврсн ӓнъГсӓс шин ПОЛК бӱрДӓтХӓ гисн заквр генерад-Лейтенант МаЛинОвскас авб.

Майкоп, Туапсе ХОйран ХООрнд, уудта, суу.длта газрмуДар, эн шин ПОЛК дӧрвн сарин туршарт немшнрдӓ НООЛДВ. ДӓӓЛДД-

ЖӓХ газр тинъГр ЭС бОЛСар, ИК ӒӓрМлӓ ЗЗЛГЪЛДХД Кӱчр ӦОЛСН учрар, гурвн сарин туршарт теДн ӧдмгин умш ӱзл уга, мӧрДӓн аЛДж ИДӓД, ОЛн-тӱрӱ бӓӓсн бийнь, нег чигн ӧдр Тӧрскӓн ӧшӓТнд ДОрацуЛХ yxa зӱӱсн уга. Эн toota зӧрмГ, ОЛмтъа, уХата, ТӦмр меТ баТ, тӧрскнӓ эркн ӱрн ТемирОВ Лиджин кӱчн орсмн.

1942 джиЛин аВгустин чиЛтчӓр ГенераЛЬН шгабас Дӓӓнӓ кӱн ирӓД, эн баатр ПОЛКД гварДейск нер зӱӱЛГъв. УДЛ yra эн ПОЛК МсзДОк тад ДӓврЛгъ эклб.

ӦШӒТН ЗУЛЛГЪНА ХААЛГЪ

Немшин «Тууртсн» ӓӓрмин ГОЛ нӱӱринь ХамХ цокаД, ссветск церт uyr фрОнтар фашисТнрит Хӓрӱ сӧрӓД, Деед ӱзГ тад xaЛӓЛГъӓд кӧӦГъӓД rape.

Гадзурдж ЙОВХ ӧшӓгн тӧрӱц юм Хармндж Aobxui: саак кевӓрн зууран Харгъсн tootht адад, ХамХддж кӱӱчӓд, шагагъад йовб. ШаВТСн ЧОН ӱкХӓн медӓ ЙОВСН бийнЬ, Хӓрӱ эртӓД, шӱдӓн

Хӓврдж дӓврДг, тер меТ гиТЛерОвцнр, ЭВТӓ газр бОЛгънД хӓрӱ Дӓврдж нООЛдад, йОвцХЗВ. «Песчанные Буруны» ГИДГ газрТ ик

бӓрддӓн бОЛад, пОЛкин ксмандир Темиров зӱн тарТан кӱнд шав авб.

Шав эдГСнӓ Хӧӧн 1943 джиЛИН янпарЬ сарда БуДеннОВСк деер зврӓн п-ОЛкан кӱцдж ирв. ПОЛКНЬ турв цакдж СОЛыдДЖ, Кушук, ЕрГОвск, БеЛОГрин СТаницмудиГ Даран-ДаранДНЬ нем-

Шнрӓс суЛТХЗД, РОСТОВД ӧӧрдӓД ирв.

КӦГШн ДОнецин ӧӧр, Гнилсвск деер Гурвн хонгин

ТуршарТ

церГчнр ХОТ-ХОЛ yrarbap дӓӓддсн бийнЬ, Poctobhh

СТанциГ

эвзД, баЛГЪса'р Ордж ирцХӓВ.

 

12 Альманах

177

Дӓӓнӓ хаалгъ ут бОЛн ӓӓмшгтӓ бсЛвчн—кӱцЛТӓ. БаЛГЬснас бадгъснур, селӓнӓс селӓнӱр, ГОлас гОЛур урадан ишкӓ ЙОВДЖ, мана СОветск Ӓӓрм немшнрит эврӓннь тӧрскн газрасн кӧОДЖ гаргъв. Генерал-ӓрм ЧерняХОВСкин церт 1944 джидин ОКТябрин

23-Д ВОСТОчн Пруссар Ордж ирВ.

РадиО, газет ӧдр бОдгън байрта зӓ'НЪГ авч ирӓд бӓӓВ. Аш-

сӱӱлднь 1945 джидин майин 2-t мана церт фашисТнрин ӱр-ичан

бОлсн Бердинӱр о-рв. Эн цагла ТемирОвин ПОЛК АвсТрийск, ЧехослОвацк меджӓ деер дӓӓлддж ЙОВла. Цертчнр, салдсас авн Генерал кӱ.рТЛ: «Дӓн ӧрӱн, асхна чиЛх» гидж аддт угагьар

ЙОвцХала.

Эн саамла, майин 7-д, ХалЬМгин зӧрггӓ ӱрн ТемирОвд, нас-

наннЬ Туршт мартГдш уга ЙОвдл xaprbB. БрнО ГИДГ бадгъснд

хор-шсн ӧшӓгнӓ ӱлдл, ӱклӓн меддж, сӱӱлин сумн кӱртдӓн хаЛ-

Ддж дӓӓддв.

Лидж ТемирОв эврӓннЬ цсртчнрТӓгъӓн гер бОЛГЪНИГ, уулЬНИ бОЛгъниГ Халун сумна Кӱчӓр бслн зӱркнӓ зӧртӓр тарТан орулД>К авад, Тӧрскнӓ улан Тугиг урадан дедстдж, байр, суддХвр хоириг ӓмтнд кӱргдж ЙОВла.

Эн саамда xopTHa танк Хаснд баагр ӱрнӓ ГОЛ нургъар

Хагърсн сумна Tacpxa Тусад, ясинЬ Тас цскад, нугърснднь кӱРн алдв. КОмандиртӓн энъкр цергчнрнЬ ГӱӱЛддж ирӓд, Темировиг ӧргӓд авцхав...

ДӧрВдӓд шавТсна Хӧӧн, Диггӓ ХОЙр cap бОЛЗД ГОСПИТӓЛьД кевтсн Лиджд серд Орв.

«Ода би ягъсмб, дӓн ЗЛЬДВ?— тидж санад ТемирОВ Кев тнӓ. Бийд кӧл, гар бӓӓХ уганЬ медгдхш. Тӱрӱн бОЛдж уханднь Ордж, зӱркинь хОрсхасн тООлвр — дӧрВн джидин ТуршарТ Дӓӓна ӱӱлдврмӱдӓн бичдж ЙОвсн теградснЬ геедрдж сдсит санв.

Эн цагла Темирсв Будапештд кевтсмн. Удд yra СедеТ, Днер' рОдзержинск балгъсдар дамджулад, Хары<ОВД авч ирв. бадгъснд ПОДПОЛКОВНИК ТемирОВ арнн джилин туршарТ гОСПИ тальд эмнӱддж кентв.

УКЛЛӒ НООЛДЛГЪНИ кӱчн

джил шавтсн кевгӓн, дӧрвн джилин эртцД кеЛН-а^11 yra баасмн. ПрсфессОрмӱд ГимОНОвич, ПОвоЛОцкий, ДОценТ Зеденскии бслн таддан чигн эмчнр ӧцриг ӧдр ГИЛГО сӧӧг сӧ гилго, киндж Халадг билӓ. Темирсв кесг дакДж эн сӓӓХН сеД1<лта амТСд ХанЛт oprxap седдт бОЛВчн, зӱгӓр Тер toothh кӱрг^я<

кеддГ

кедн уга, дскъя ӦГДГ тарнЬ

ӓмн yra—ТеоЛ

чееДЯ<ӓРя

зӱТКХас биш.

J

г

 

..

..

цуГТЭГьаснЬ

икӓр

ЛидЯ<иИ

амнд орЛцхар зуТК-снЬ медгддмн. Хаджуд бӓӓсн студ Деер суУ4'

кад, куукдан э-нъирлджӓХ эцг меТ, ТОЛгъагьинЬ идн бӓӓДЖ КелДмн:

178

— ЛиДЖ, ээдж, эк гигӓд келлч...

Нект ТемирОвич чикнЬ баахнар СОнъсДг бОЛВ. Эн toot npoфессОрин седкдӓрн келсн ӱпиӱД дживр бОЛДЖ мецгДДМН.

Her дакдж ЛазарЬ ЗаХарсвич ӧмнкӓсн ӱЛӱгъӓр ТемирОВиг ӱг кедӱЛХӓр таадмджин зӱсн-зӱӱЛ ӱгӓр генӱЛВ.

ПОДПОЛКОВНИК прОфессОриг хӓлӓДЖ-хӓлӓДЖ, ууртан бӱтХдӓрн:

— Ки-ши-гО!— гигӓд келчкн гив.

ХаджуДНЬ суусн прОфессОр, амнаснь Гарсн ӱгинь СОнъсчкн бичкн -кӱӱкд меТ срмасн ӧсрдж бссад, ТемирОвиГ манЪнагьаснь ӱмсв. ПОДПОЛКОВНИК байрлджаХ прОфессОриг ӱзчкӓД, дӧрвн джидин туршарт Тӱрӱн бсддж муст инӓв.

Иигӓд ПОДПОЛКОВНИК ТемирОВД, нидх кӱӱкДлӓ ӓДЛӓр ӦДр ирВас келн эндӓд ope. ӰкЛЛӓ НООЛДЛгьни кӱчн бӧк.

«Шсвун ӱӱрӓн темцдг, кӱн тӧрскӓн темццг»,— гидж меДӓтӓ ӓмтс келдГ. Хадьмт Танъгъч бӱрдсиг СОнъсад, ТемирОв тесцж ЯДад, бӓӓсн тазрасн ЭдсТ тад ирв.

Зӧргтӓ алдр ЙОвдл ӱзӱдсн, ӱнн Халун сеДклтӓ Хадьмгин ӱрн ПОДПОЛкОВник Темирсв сда Хадьмг танъгъчин ХОТЛ бзЛгъсн Эдстин бОЛЬНицд эмдӱЛдж кеВТнӓ. Ӧдр бОЛгън ӱӱрмӱДнь: сфицермӱД, партийн бслн ӱӱЛД цергдӓчнр, бичӓчнр, багшнр, хӧӧчнр боЛИ таддан чигн ӓмтс on, эн ӱнтӓ ӱрнд ирдж ЗОЛьгъцхана.

КӱндТӓ мана ӱрн Лидж чидд, ДжиргъЛӓн Тӧрскндӓн не-

рӓДЛӓ.

ЛиДЖ КОНОНОВИЧ Темирсв Ондин мана зергЛӓнД, ХОртна ӧгсн xopTa шаВИГ дииЛХ, мана ик эмчнр ЭДгӓх.