— Не, rap нааран — гидж Манджиг кел.хлӓ, Ноха барун

орад, хойр хургьиг авч ирв.

БОрка Темӓн тергӓн авч ирӓд, герин уудн xoopiu зогс^

— He, су! — гидж Бадм Нохад келв. Ноха тергн деер.. cyl

рад суув; тӱӱна ӧӧр Мандж хургьиГ ТӓВв. Темӓн Тергн ko д рӓц гарв. Мӧртӓ улс мОрдцхаВ.

ИК ГЕРИН БИЧКН ЭЗН

Ӧр шинъкӓн цӓӓдж ЙОВЛа. Ик хар ТОЛгьа деерӓс ӧрӱн буДН дОргшан буудж бӓӓлӓ. ТОлгъан ӧмнк кец деегӓр бӓӓсн koth

баран сӓӓнӓр ӱзгдхш. Xoths улс уиТа. Ӱкрмӱд ӧрӱн кевТра

бОсад, бӓӓрн талан хӓдӓгъӓд, иддж ЙОвсн цаг бидӓ. Хӧн, °РУ

кевлгъӓн кевӓд, киитн джӧӧлн ӧвсн деер кевтӓ кевтлӓ.

Хотна захд бӓӓХ темӓдин зӓрмснЬ кевдтӓн .кевӓ-д, зӓрмс ӱ.м-сн деер кӧлвӓдӓд кевтцХӓнӓ.

Ӧрӓн гегӓн Орад, кӱн 6ocx цаг бОЛВ. Бӓӓрн Тадан гарч °Д 1

ӱкр.мӱдӓс шин тугълсн шар uooxp Гунцжн Хӓрӱ ХОТНД ираШ

дОнъгъдад мӧӧрв. Мӧӧрсн ӱкрин дун ӧрӱн дӱӱрӓнд ик хОЛД.. хадад бӓӓв. Укриг энъгсӓ мӧӧра бӓӓТЛ, ХОТна деед заХД баас

ик 6op герт тугъл мӧӧрв.

Герт мӧӧрсн тугълин Дуунас, дерин шугъуД кевтсн баахн

кӱӱкн серӓд 6ocb. Икӓрнь Тӓвсн бийнЬ кӱӱкн аврн ДОЛЗТа. ур рӓнь йир цевр, хойр халХаснЬ удан аЛЬмна ӧнъг гарац бӓана. Хар тӧгрг нӱднь, нӱӱрсн мет хар, цюмр мет герЛТӓ, гОЛИН дахулад гӱрсн сӓӓХн ут хар кӱклнь нургьинЬ цокаД шав1Пна* Кӱӱкнӓ нернь Цагъан.

Цагъана экнь ӧнъгрӓд хсйр джид шахдж ЙОВна. Эн xoHP джилин эргцд xoftp дӱӱгьӓн, ӧвгн бсЛсн эцгӓн, цӧн маяан rep ТӓгьинЬ Хадгълдж Цагъан бӓӓгъӓ. Цагъан ик герин бичкн 33 Гериннь ӧрк хӓрӱлдж Оркад, хӓрӱ герТ ОраД, нӱӱрӓн угьаД орКӓд, барун иргд уяга бичкн гадзн Тугъдиг тӓӓлДЖ авал гаР.?‘ 1 аза гарад, ӱкртӓн тугълинь Тӓвдж ӧгч сркаД, ивдӱЛӓД, ӱКРа ~ саав. Цагъаниг ӱкрӓн саадж бӓӓтд, квВтрӓсн шин 6occH

лун пювуд дОнъгьдад, киитн будгин усн, ӧвсн тад xoth Деер3'

гьар нисад одв. Шовуд медцж бӓӓнӓ гисн кевтӓ хстна

Йир caaxH Орӱн, Цагъан ӱкрӓн саагъаД, ТугьЛан зеЛӓс уи-21

Оркад, сууЛГЪТа усан авад герӓц орв. Герӓц Ордж ирӓД, Uarb' ан суулгъТа ӱсан Тавцин цаагъас ӧлгцж ОркаД иргӓС УУтт3

аргьс аваД, тал зерглӓд цӓӓгьӓн чанв. Чансн цӓ буслаД *бОЛД

I

92

бааТл, Цагъан эцгӓн серӱЛчкӓд, дӱӱнрӓн бОСХДЖ авад хувц-

лад, нӱр—.гаринь угъачкад, цӓӓгъӓн таргьдж авад, ӱсдӓд тос-

лад цуГтаднь ӧгв.

Ӧрӱн цӓӓгъин хӧӧн Цагаъан, хойр суулгъ ЗВад Худг Орад

уснд Одв. XoTHa деед бийд бӓӓсн улан царнъгин худгин усн амтӓхн ӦОЛДГ. Цагъан ХОЛ бслв чигн тиигӓн одв.

Цагъаниг усан авад, гергӓн ирглнь ӱкр caax цаг болад, укрмӱд хОтнур ӧӧрдВ.

Цагъан герӓдӓн усан авч ирӓд Оркчиад, xoTHa захд бӓӓсн саадг xoflp ӱкрӓн Туугьад збч ирӓд саав. Укрмӱдӓн саагъад *УУрчкаД, ӱсӓн збч ирӓд, чисӓндӓн кедж Оркад, Гарч ирӓд,

УКрмӱдӓн туугъад rapB. Укрмӱд бӓӓрн талан гарч Одв. УкрмӱДӓн ГаргьчКад, тугъЛмудан тӓвчкӓ-Д, чигӓгъӓн бӱдӓд, чигӓнӓсн Toe авчиад, ТӱӱнӓннЬ Хӧӧн Цагъан, ХОЙр арс идӓлВ. Арсан ИДӓЛдж оркад, аамдг шӱӱв, нигӓд «кӧдлмш кегъӓ ЙОВТЛ1нь, диг тал ӱд бслв. Удин xot уучкад, Цагъан дакн кӧдлмш кехӓр сед-

Дакад идӓлсн арсдан хурадж ав.х.

ТӱӱнӓснЬ Таддан асХнь керт бӓӓнӓ: мал бӱртюс, ӱкр саах,

асхн ХОТИНЬ ӦГЧ дӱӱнрӓн унгулХ. Кӧдлмш дада...

Эн кӧдЛмшиг кӱӱкн ганцарн кегъӓд, керӓн Хадгълад бӓӓгъ-

ӓц бӓӓнӓ...

Цагъан кӱӱкн ик Герин бички эзн...

* * *

СаЛЬКТа тиим ӦДр билӓ. Цагъан кӱӱкн ХОтна дорд. бийД бӓӓсн царнъд аргъс тӱӱдж йОвда. ЦарнъГИН дсрд ар бийӓс деегшӓн ӧмӓрӓн Хӓлӓгъӓд ӓӓмгин парвлӓ Ордг Хаалгъ билӓ. Тер яаалгъар Her терГН ХЗТрулад Гарад ирв. Тергн деернь джсла бӓрӓд ӧвГӓрг Кӱн суусна ард, хув-цта хальмг кӱӱкн суусиг

ТерГӓн ЗОГСагъад буугьад, Цагъан Тал одв. Ирӓд: «Кӱӱкн менд» Гидж менд сурВ: «КӱӱКН нернчн кем, кенӓ, алЬК ХОТна Кӱӱкмч? — Мини нерн Цагъан. Эн деед бийд бӓӓсн ХОтна кӱ-

нахнд оЛ.н кӱӱкд бӓӓхлӓ би танаХИИГ Орнав. Хоюрн уутта аргъ-

кӱӱндв. ЦагъанЬ Нармадан ягъдж баадГан кедӓд, хотн-Хотан кӱӱкдТӓ ямаран нӓр-наад ГаргьдГан, ңанЬ ЧИГН xapa биш ина-

93

сурв.— «Камзад бас бӓӓнӓ,» — гидж цааранДк кедх ӱгиннь захинь медцж ОркаД, Цагъан хӓрӱ ӧгв.

— «Камзад ӱмсхлӓ йир му ӦОЛДГ юмн» гидж Нарм экЛӓя

— «Меддж бӓӓнӓ» гицж Цагъан хӓру ӧгв.

«Медсн бОлхда, ӱӱнӓс хсаран камзад ӱмсДГӓн уур.нч»?—

гидж Нарм сурв. Цагъан Нармаг сОнъсад, камзаЛан бӱстӓгьинь хайх болв.

ХОйр кӱӱкн кӱӱнДӓ ЙОВТЛ, тергн Хаград xothb захар Орад ирхдӓ, ӧмнӓснь Hoxac хуцддВ.

— Манахн тер барун-ӧмн заХан гер тер. «Манад буух юмн»

Теднд Нарм кезӓнӓ хадьмг кӱӱкд удс ягъДж бӓӓсинь,ОДа ягъдж бӓӓхинь келдж ӧгсн деерӓн, КОМСОМОЛ Гидг юмн ююгинЬ, Делегатк ю кедгинь келдж’ ӦГчкӓд: — «Не ОДа хООрнцасн нег дедегатк сунъгътн. Дакад ксмсОМОЛд орх кӱӱкД бӓӓхдӓ, бичӱдцхӓтн» — гидж Нарм кеЛВ.

— «Цагъан кӱӱкн делегатк болтха» — гидж хургтк улс

цугъар келцхӓв. КсмсОМОЛд Цагъанас нань бас нег кӱӱкн opx болдж бичгдВ. Бичӱлсн хсйр кӱӱкнд Нарм:

— «Таниг сургъудь суртн, хургт Ортн гихдӓ,— ӓӓмг ОраД сургъуль суртн, хургт оч бӓӓтн. Би Ода ӓӓмг Орад, тана нерн деерӓс ксмсОМОлд орх цаас орулдж ӧгсв — гив.

«Хургтн чилвӱ»? — гидж нӓрхн хар бер гертӓн уудьсн кӧвӱнӓннь ду сснъсдж Оркад сурв.

—«Чилв» гидж Нарм келв.

—«Хӓрцхӓй» — гигъӓд берӓд-кӱӱкд бссаД гарцхав.

гидж Нарм келв. Джолач ӧвгн тергӓн зӱӱцж оркв. Нарм Цагъ-

ан ХОЙр тергнӓ ӧӧр кӱӰнддж бӓӓгъӓд, Нармнь: «Цагъан, сур­ гъуль сурх болвзач? Сургъуль сурх болхлачнь, би чамаг оцг

94

ХОЙР ЭМГНА КУР

ДжОЛвксн МОгьа мет гӱрвлзсн нӓрхн голин ар бийд, ДунДан ӧртн уульнц гаргьад бӓрсн седӓнӓ дееД ӧмн бийд, зӧвӓр теДӱхнд, тасрха эрг Деер бӓӓсн ар дееврнь xo, наац бийнь хар, ик

нег хугъдцан гуйр сурдж ЗВад, гарч Одв. Эмгн цӓӓгъӓн Тослад, дееджӓн бӓрӓд, аагъст кегъӓд, ӧрмтӱлдж оркад, бОсад, барун биЙДК орн деерӓс бичкн цагъан ширдг авч гарац, саджал авч

ирӓд:

— Минь ӱӱнд, ӧӧрӓн суулгъдж авад, куунднӓв терӱнлӓгидж бийдӓн кедӓд, ширдгӓн ик Орнаннь кӧл бийД Делгв.

Тер ХОорнд Бембӓ, чирӓдӓн шарХин медг ӱлг Ормта, гӓвӓд эогм наста дундин Тиим нургъта, этцӓвр хар улан эмг Даху­ лад Орад ирв. Гиич кӱлӓджӓсн герин эзн эмгн:

— Менд хӓӓмнь, менд! Кезӓнӓ кесг ӱӱрлдж йовсан саний! Эн ширдг Деер су — гигъӓд, делгӓтӓ ширдгӓн заав. Гиич эмгн менлин Хӓрӱ ӦГӓд, гулмтиг зӧв эргӓд, ик Орна кӧлд Делгӓтӓ

бяӓгн шипдг деер одад суув. Аагъта ца барӱлдж оркад: баасн Wa3pJxaMa бӓӓнӓч?

— Ягъдж бӓӓнӓч?

. Кӱӱкд-кӧвӱдчн альдв?

Д°Л2НДолан-нӓТмн гинӱ? Даву!..

джир шахсн наста, герин эзн маштг шар ӧвгн Га3аХ гиич эмгнӓс менд сурдж оркад:

°рдж ир^’нӓкӓн кӱӱнддж бӓӓхм кевтӓмТ-гичкӓд, таЛин кӧвӓД

" ,,>una деер бӓӓсн цӓ тал заагъад, эврӓннь эмгнӓс:

дееджин шира д

95

тӓидж Оркад, эврӓн хаджуднЬ ЙОВГьар йОвлав. Терпн деер

кевтцХӓнӓ. «Я, Оджа минь, Шев минь, кӧвӱм уга», бслад ӧрк-

ӱкс гергӓн тӓӓлдж Хаяд, темӓгъӓн унад гӱӱЛГӓд гарв. Ардаснь

шугшад би гарвв. Уудяд гӱӱгъӓд йовнав. Ай, удсн уга Оджа ОЛад ЗВад ирв. Мана obth Тиикд гертӓн уга билӓ. Тиигдж геедрӓд ОЛдсн кӧвӱн энчн — гидж эмгн «келсн ӱгӓн чидӓв.

Дакад саамлад ХОЙр эмгн кӱӱндВ. Герин эзн эмгнӓ ик кӧвӱн Лавкин парвдӓнӓ ахлач, ик кӱӱкнь эмч, дундк кӧвӱнь Улан

Цертт, бичКн кӱӱкнЬ бадгьсна сургъудьд, otxh кӦВӱнЬ — зн Бембӓ’—экЛцин, шкОЛд cypnax бслдж гарВ. Гал ӱдтӓн бӓӓсн

нарн, Хурдндан орад, сӱӱдр сунад ирсн цагла:

— Цагъан, ягъдата, hobxmh бишв? — боддж хамлан йовсн иӱн некдж ирХЛӓ, xonp эмгн тегӓд Оч кӱӱрӓн чидӓв.

Ӱӱ.рмг цагъан мӧнъгдӓр ӱрн садндан белгӓн ӧглдӓд, хсйр, эмгн ХООрндан мендӓн келлдӓд, дакад нег xaprbx бОЛад салц-

Хана.

7 Альманах

Баснъгъа Баатр

ӦНЪГРСН ЦАГИН ӰНН

сууна. Буягън шинъкӓхӓн арвн тав стрсн сагдрсн уйлгьТа .чиЛКЬ

Цагъан кеЛДж сууна.

— «йир эврӓ нутгин бОЛВ чигн газагъин кӱӱнӓ нутгин^бОЛВ

чигн тООМсрта сӓн удс чамц ӱГ юруЛЗД бӓӓцхӓсн бийсннь, кӱӱкм ОДа чигн багъ гигъӓД, зӧвӓн ӧгя уга ЙОВЗД бияӓ биДН.

Одахн ӒОЛан манахнД ирхдӓрн, чамД кОвӱнцӓн ӱг сруЛДЖ

йовдж. Бидн зӧвчддж бӓӓгъӓд, газр ХОЛ бОЛВ чигн, путгтан тООмсрта бӓӓхтӓ, тӱрӱ-зӱдӱ уга сӓн улс гигӓД, Однас снчлаД, зӦВ ӧгч Оркда биДн. Нам тӱӱнӓс нааран чамД кеЛӓД чигн уга бидӓ-би»...

ШуГЪуд Суусн БулГЪн ӦСрӓД ОДВ.

теДнчнЬ чини ээмдк хувцичнь хагъЛДж, ӧ’ричнь ӧвткӓДЖ зарч, гесичнь ӧлскДж, тӧркичнь сануЛДЖ зовах улс гиДг тецнч^ь

98

биш» — гидж Цагъан келчкад, куукндан санань зовад, иӱднь- гилнъ—гилнъ гигьӓд, уудьХ бӓӓдл гарад Одв.

«Ач иктӓ аав-ээдж, ач-джич, тӧрд садн Хамг зӧв гихдӓ аргъ Булгьнд йир уга. Тедниг медӓд зӧвӓн ӧгӓ бӓӓтл Булгън, бийнь цумрхаЛдж Хаджгьр гидж йир чадш yra! Аав ээджин аюгьар бӓӓх зӧвТӓ мӧн. Нам теднӓн эс тевчӓд нань кенӓн тевчхв»— гиХ зӱсн зӱӱл yxaH Булгьнд Орад бӓӓнӓ. Нег биид Бульгън дстран Хагъ тустлан уурдад, нӱдндк нульмсндан кӱч-кӱрч чадад, бссдж суугьад бӓӓв. Тер заагт экин келсн, джӧӧлн, итклтӓ ӱгмӱд БуЛгьниг тогтнулад бӓӓв.

Ӱӱнӓс авн Булгън дстр бийнь хучХчад, дОЛда бОлсн зӱркнь ТенъГсин буурЛ ДОЛЬган меТ, гӓрӓдӓд, кӱнъкркӓгъӓн цскдж ДОгдлад ЙОВВ. Булгън ӓмд бийнь цОгцлагъан нООлдад, чеецжЛӓгьӓн тӱВдлдӓд йОвдг бОЛВ.

Ямаран ХОЛ газрВ, ююна бӓӓддтӓ удсв, ямаран кевӓр бӓӓцХӓдв, юн дӱртӓ кӱргмб? Одсна Хӧӧнь ямаран бӓӓдлтӓгъӓр

бӓӓдж, юн юм ӱзхмб?» Эн tootht Булгън бийнь Хагълдж, илднь

ӱзджь меддж чадд уга, эн Хамг тоОлврнь ӧрчинь Хурц Хумсар мааджаД, сӱӱдр мет тӓвл уга дахад йовв.

Иигӓд бийлӓгъӓн нООлдад кесгтӓн нусн—нульмсн ХОйрарн xot кегъӓд, тееГин адьВН xap садькар менъ кегъӓд, йовдж— ЙОвдж, эврӓн Хагълдж эс чадхларн, ХОтнцан бӓӓдг, хулха — худднь негн Киштӓ берд, дстран бӓӓсӓн келӓд, сӱв селнг сурв. КишТӓ зӦВин тиим нургьга, xap удан чирӓтӓ, бууЛгъад Джид max бОЛДЖ ЙОВХ, ягъв чиГн кӱм.нь ХОрмагъас татсн сӱв — селвг ӧгч чадад бӓӓх кӱн. Кедӱ келВ чигн ю—биш ӱзсн, сӱв —

.сельвгӓн ӧгч чадХ, Булгьна ганцхн ӱӱрлдг кӱнь—Киштӓ.

— «Кӱӱнӓ нутгад гарч бӓӓнӓв гигьич? — гидж Будгъна зОвлнъгиг хувацсн бӓӓддтӓгьӓр келв.

—«Наадн бишл, Хӓӓмнь, Киштӓ ‘минь».

—«ЗОвднъ кӱӱг ик—багъ гидж йидгъдм биш. Ганцхн чи

биш, чини иджЛ кесгнь зсвлнъгнь дОЛьганднь урсдж, уруддж ЙОВДГ бОЛХ.

Кӱӱнӓ газр ГидГчнь Кӱӱкд кӱӱнд ЗОвднъГин там мет юмн. Гарсн эк ЭЦГ, гардцсн тӧрд садн хамган ӱзл уга iioBxac наагъур хадм экин зОвалгън там бОлдж тООЛгддг. ДакаД бОЛХЛа, эврӓ авадьла седКЛ эс ХаргъХЛа бас джиргьХВ гидж сандж бОЛДГ юмн биш. Эн ТООтчинь Хӧӧтк ирХ цага юмн. ТӱнЪгиГ чини хӱв туст ямаран бОЛХинь кен медХв?

кӱӱкн бОЛГънД Ордг юмн. Оца деерӓн кӱргӓн ӱзТЛӓн адьк бслв

чиГн Her уХагьан бӓрдж чаддм бишч. Цаг ирӓД ӱзХЛӓрн кӱргӓн таасад, дурдад чиГн ОДХч, кӱн меддж бОЛш уга, ссдӱ yxa

ЧИГН зӱӱгьӓД бӓӓХч.

«Минь бичкӓ тииГ, ииГ гидж кеЛХД хату. Эн ТООтчнъ ирх цага юмн.

Аргъта ӧОЛХла, эн toot тоОЛвран Хай — гидж алькинн чигн бӓрхД хату, селВг Киштӓ ӦГВ.

Иим авщга Кесг седвг СОИЪсад, Киигган биииниь иаалГь шинджлӓд ЙОВтл кедӱ чинӓн эн тослвран Хайдж, саак кевТан эрвӓкӓ мет эрлзӓд, гиигрӓД одс гисн бийнн, ээм деернЬ ик УУЛ

цӓӓгъӓд Одв.

Тиигӓ бӓӓтл кӱргн ӱзгдхмн гисн джирклӓ зӓнЪГ Гарад ирв. Бульгън эн зӓнъгиг cohbch яяХан меддж чаддж бӓӓгъӓд, Киш-

тӓн тадан гӱӱгъӓД кӱрӓД ирв.

— Киштӓ чамД нег юм даалгъХар ирв-би. Келхӓсн эмӓдж бӓӓнӓв, бОЛв келд уга бӓӓХ чигн Хату.

«Кӱргн ӱзГдн гидж бӓӓдг чигн, СОнъсдчи? Хӓрнь ирсн цагтнь би Хӱв тустан Хӓлӓдж шинджддж чадш угав.

Ирсн цагтнЬ манаХнд нӱдн ам бслсн бслдж ЙОвад шинджлӓД, ямаран бӓӓддтӓгъинЬ Хӓлӓдж ӱз» — Гидж келӓд, бӱргр

хар нӱдӓн бӱрЛзӱдӓд, Киштӓн инӓмсгдсн чирӓт, эрлгъ эрдЖ

Уг сӱӱлднь, кесг-кесг цагин эргцд кӱсд бОЛдж йсвсн сеДИЛ бӱрдв.

Бахта ик нӓр бблад кӱргн ӱзг.дӓд xyyps.

Гиичин улс мӧрлӓд, нӓӓрин нӧӧрмӱ удс Тарлгънла, Будгън

гертӓн тесдж суудж чадад, Кишгӓ Тадан гӱӱгъӓД ирв.

бӓадлтӓ, кениг дурасн юмн бӓӓдж? — гидж сурад, Булгън, to-

рад ямаран хӓрӱ ӧгхӓн мецдж чаддж бӓӓсн Кицтгӓн ӧвдг тӱшӓд суув.

— «Му кӧвӱн биш»... гигъӓд, кеЛХӓн ХӓӓлГЪндӓнЬ, кӱцс келӱдл yra:

«Худд! Худл! Унинь кед! Ода ююгинь нуунач? Бичкӓ

ну! гидж келӓД, Булгън ӧсрӓД, уурлсн дӱр Гаргъад одв. Булгъна ганцхн Джиссн-кӧндрЛГЬНЬ, ӱзлднь кӱӱнӓ санан зсвх,

цОгц гадд xyyxpcn мет халу цӱрӓд ирвӓтрӓД Одна.

100

— «Не ӱнинь келсв: кӱргнчнь ӧндр нургъта, ӧнъг уга хӧн

шар нӱртӓ, барун Осчнь ӓрв yraxH киизнъ, номгьн шар кӧвӱн, ДӱнЪИХд хӧр давдж ЙОВХ кӱн»,— гидж келн ЙОВдж, Киштӓ юн гидж келдг читн гиХ Хӓлӓцӓр Булгъниг ширтӓд Хӓлӓв. Нӱднӓннц буднЪГар неГЛ дакдж хӓлӓв-би, Чамаг сОлю yxa уХЗЛТХа гидж бишл,— йир кишго чирӓтӓ-шар, ганцхн ӱзлнь дотр бийим будьгЛуЛад Оркв» — гидж келӓд, Киштӓ саналдв.

—«Тиим. Би бОсдж бииЛхдӓн нег эВӓрнь Хӓдӓсн, бас йир КишгО дӱрстӓ болдж медгдв.

—«Ода яяХВ? Тӓвсн ХӱВ? Аргь бӓӓнӱ! Сӧнъ ӧргдж ЙОвад,

Кӱргн Туст ирчкӓд хооЛм бООГдсн бОЛад, ямаран кӱӱнд сӧнъ ӧргДж бӓӓсм энви? — гиХ ухан Орв гидж кедӓд, Киштӓ дакн нег гӱӱнӓр санаддад, БуЛгъниг татад ӧндӓдгъдж аВад, шинкн ишӓсн унсн алЬмн бОлсн mohtxp улан ХадХарнЬ гООджсн Халун

кедВ.

ӧдр-сӧӧгъиннь кемджӓ медл уга, эврӓннь чееджлӓгъӓн ноолДад йовдг Булгьнд, uar Хамагъар Давснь медгдХш. Тер дОтр, Будгьн саринЬ джияд, ӧдринь сард хӱврӱЛӓд, ягъад бОЛв чигн Hpx цагиГ улм цааранднь ХОлдудх седклтӓ. Аргь угад—заргъ уга гишнъ, болш уга юмн бслш уга. ЦаГ ӧӧрдӓд, cap тООЛГдад

ирз.

Цаг ӧӧрдХ дутм Булгън Киштӓ Хойр аргъс тӱӱсн болдж

гарад, кӧк усна эрг деер ташудсн бӱдӓп нӱлмсӓн асХлдад, ирх цатин зОвднъ кӱӱндӓд, ӧдрӓп чиЛӓц.хӓдг бОЛв.

Эн, неГ-неГнӓннь седкл медсн энькр иньгӱдин зОвлнъГиг теегин альвн салькн, кӧк усна уурта буурд дОльганас нань кӱн

меддг уга билӓ.

Гашун xap нӱлмсн зОвлнъгин эркн нӧкд...

ТУРУН ишкдл

Цагьан-Усна деед бийдк даЛВнъд бӓӓсн noth ДО.рджин Дс-

ланаХн.

Хстна улс кӧвӓ-заХ, кӱӱйд-шууХд yra кеерддӓд ОрКЦХасн ӧрӱн будн тОдрснас нааран, ӧмнк бичин 6op кец деер тарлдад дӱӱрӓнӓ тенъггӓ ӧӧнъгг ширкг кӧк ӧвсгӓ Тиныр газр деегӱр, нӱднЬ Харанд ӱзГдм тиичин удсин бара Харвад, седкдӓр кӧилдӓд бӓӓцХӓнӓ.

ГиЛВКсн хуурга xap тсснь бульчнъГннЬ атХдж эвгӓн ирдж, ЭЛТн ус Гӱӱдгсн сарМЛсн, цагъан мӧнЪГН бӱснЬ гиЛВКсн, xap ТОргън бӱшмдиннь ТашаднЬ балвлджинЬ дарн бӱслӓтӓ, медӓтӓ Кӱӱнӓгьӓр Тевкрдӱлдж ХӓӓчЛӱдсн нигт xap ӱснЬ, чикнӓ тӱрӓгъӓр дӓврӓд, цОХддж ӱмюон xap xypcx махЛань ар бийӓрнь гарсн сатЛрдж. Дслан бийнь зӧвин Тиим нургьга, кезӓд бОЛВ

101

чигн инӓмсглӓд йовдг бӱргр хар нӱдтӓ, нигт хар сахлта Яргь-

ЗОгсдж бӓӓсн берин Дун цанънац Оддгънла, хӓЛӓДЖ-хаЛадж муурад, герт орцхасн улсмуд ӱӱмЛДӓД, бааХН цаГИН ayvp оичк

кециг бӱрӓд Оркцхав. Кец Деер гараД ирхнЬ, Деец omh бии Туст, тенъгр газрин 1нииЛДгч, огътргъуД хаДсн tooch заагас газр цумлад гарч иряж бӓӓх мет ДОр дОрасн мӧрта улсин ӧараи торс-тОрс гигъӓд гарч ирчкӓД, ТООсндагъан дакн ХутХдаД йовна. Кец деер уудьДсн бичкн кӱӱкдин ӓ, мецӓтӓ удсин шуутан ХОир нииЛДХлӓрн, хургън эк ХОЙриг тӓвӓД ниидӱЛдж Орксн мет ик

шууган гарв.

ИигӓД дарцлдад, шуугац ХӓдӓЛДӓ бӓӓТЛ, тӱрӱн^ ДОВТЛДЖ

йОвцхасн улсин баран улм ӧӧрдӓД, удм, тОдрХЗДЗД hobx дутм, Дахн, экн аигт баран ӱзГдсн Ормднь шинӓс Дада баран арвагъад, ӧсӓД ЙОВна.

Удсн уга, дала Олн мӧряӓс Tacpxa ӧмн гарчксн xap кер

мӧртӓ залу, мӧрнӓннь элкн ДОр Орн аддтЛан ДӓӓВЛӓя, занъгъргарн мӧриг уйдудаД, ХОтиг зӧв эргн, ХӓӓкрДж ДОвтддж ираД, кӧвӱнӓ герин газа буув:

— «Мини xap кеерӓс гарДгнЬ бӓӓтХӓ, ДаХЛццгнЬ yra бОЛЗД

эс бӓӓджй» — гиДЖ, ДОЛан мусг-мусг инӓгъӓД, ,кӦЛӓрн газриг нудрн, ӓӓкр-ӓӓкр ишкӓд, гаран сӱӱДӓн туЛчкац ирДЖ йОВна.

«Нань кенӓц хар-кеердӓ Хурдарн тенъцлг мӧрн, Хазга Пии-

рӓлӓ эвӓрн тенъцдг кӱн бӓӓх гидж меднӓт? Хазга Пиирӓ харкер хсйр менд бОЛсн Хӧӧн кенД ата-маргъагъан orx биЛӓ!»-— гидж гарч ирсн, заду, манънагъарн гООджсн киртӓ хар кӧясан киилгиннь ханцар хооранлнь сӧрДЖ арчаД, бӱрдзгсн xap нӱДӓрн инӓгъӓД, кедчкӓд:—КӦВӱдт ӧгӓц эн мӧрцӓн йовуЛГьХ билӓ, залус! Манакн бОЛсн хӧӧннь, атагъан кӱӱнД ӧгш уга бОЛХ угав!.. Нӓ нег унД хӓрӱлх юм yyx кергтӓ, нам цанъгъаД ӱкцж йовнав — гидж куцӓдж кедн, бӱсдӓц збч Орксн улсмуД ДунДас

бОсад, xaBTxacn ик xap хамтхасн тӓмкиг ДунДК хургъарн шав-

ддж ӱзчкӓд, амнДан тӓвчкӓд, ДсЛана таЛ ЙОВДЖ оцв.

Эдниг мӧрдин туск ЙОВСН ЙОВДЛИН тускиг кӱӱнДӓ сууГъа

суутд, хойр уньна ӱзӱрт Дервксн ӧнъгтӓ бор кӧштин сӱӱцрт

Дундин джорагъарн джОралДж йсвх, мӧрнь сармТа цагъан мӧнъгӓр сармлн кеерӱдсн шатдта хар кӧврг деер эв угагьар

суусн шин бер эргӓд аашна. ДжсраЛсн мӧрнӓ ишкДЛ-ин айсар, Джинъгр-джинъгр гиДЖ ЙОВсн худргъин яркас мӧрн ирӓД зогслгънла дахн Джинънцгӓн бас уурцхав. Хсйр таЛнь кӧшг бӓрдж ЙОВсн задус ӱкс бун берин сӱӱгъӓс ДӦнънӓД, эвТӓкн хар гсста бичкӓкн кӧлинь цагъан мӧнЪгн дӧрӓгъӓс сугълн бууЛгъаД Орксн, бер тОлгъаДк гилвксн адтн утцар сииЛВр гаргън хатхсн

Тамшагъан ясн, хувцнаннь захар зах ДОтрагъарнЬ ОруЛДж opKCH килнъ шиврдгӓн ик цагъан адьчурар бӱӱтӱдӓД, газр шагъагъад зогсв... ДахлДн Дӧрвн темӓн ацан ДӓӓвЛДж ирӓД зОгсв...

102

ГӒРӒН НӰДН

Кургӱлин удс буулдад герт орлддж ЙОВцХатл, сӱӱдӓс ирсн, темӓ татсн ХОзлгас барун нӱдӓн манънагъарн дӓврӱлӓд, цагъан кенчрӓр бООдж Орксн маштг шар заду буугъад кӧвӱнӓ герин ДОрд ар бийд бӓӓсн бичкн xap герт ирӓД, дерндг дахуЛДЖ яссн Орндт Деерӓн гараД кевтв.

—«Дӓрк минь! ТОлгъатн ягъдж ОДВ» — гидж дахлдн Ордж ирдж ЙОВсн гергнЬ сурн, ӧмннь тотХад зогсв... Гергнӓ нӱднь икдӓд, сурснагъар Хӓдӓгъӓд, чирӓнь ӱмсн бОдтлан цӓӓгъӓд оч.

—«ТООЛгъадм юмн бОЛсн угад, зуг нег нӱдм бӱдтрдж»...

гигъӓд, юм эс медснӓгьӓр, аргьуЛХн кедтлнь, reprHb:

—«Ягьад? дӓрк минь!..» — гигъӓд, генткн гашун дуугьар

Хӓӓкрӓд Одв.

— «ЦОкад бӱлтддж Оркв» — гидж зОВдж бӓӓсӓн медӱдш угагъар аргъул кедчкӓд, Дакад удм аргъуЛдад:

— «КӱӱКнӓ МОрдХ цаг ӧӧрдӓд, нарн улагчрад, гарХдан шахн гидж ЙОВЛа. Бидн, гиичин удс, цугъар ХОшиннь ӱрӱ бийдӓн ширлддж одсн тоста хальмг ӓркиннь мзнъгъзр тӓӓлулдж, кӱӱкнӓ ӱв—ЭД ягъдж авч rapxan кӱӱнлдж, зӧвчлдж бӓӓцхӓЛӓвдн, цӱврӓд герӓд opB бидн. Герин эркнӓ xoftp ХаЛХинь аваД энънӓД ЗОГСДЖ Орксн улс МОД, маля, йир ю 6ОЛВ чигн авлцХЗДЖ

Орксн меЛ белн боллдад бӓӓцхӓнӓ. ЭклӓД гертӓс гарснас авн ХОйр амна улс ӓл Харгъсарн цскЛдаД гарцхав. ТӱдӱХнӓс ӱзсн удс хсйр тадаснь хавчдж аиад, эВрӓннь ХОртдан гӱвддж ӧшӓгъӓн авХар нег мӧсддж Орксн удс гидж медХмн. ЦскЛДан чанъгърад, мОДн, маляс шаб-шаб гидж ирӓд, маХмудиг менрӱддж Оркад Хӓрӱ гарад бӓӓнӓ. Нам хамХрсн МОДнь inyypxac газриг дараД хайдж оркв. Аргь тасрв. Уб-эдиннь ӧрӓдинь гаргъчкад, чиддм бидн чидӓД, цОкЛгънас ХОрац ХӓлДдж ОрДж чадад зогсв бидн. Хсйр ам аВЗД зсгсдж ОркцХасн удс эдкнь МОдн бОллдад, маниг нааД бӓрӓд зӓ гаргъад зогсцхав, ичр

хату... Дакн гӱӱдддж Орад, ӱВ-эдӓн зӧӧддӓд чиЛӓв бидн. йир аргъуган тӧлӓ, ичр хату бОЛЗД тер цокдда тесцхӓв бицн.

— Ув-эдӓн ачдж авад, кӱӱкиг анад гаргьДЖ йОВтдм биДН, нег хар удан бер, кӱӱкиГ даХЗД уудьдж-уудьдж йОВЗД генткн гӱӱдж одад, ХОТН-дунд кеатсн шитмин гас авад, маниг бӓрӱЛдж бӓӓгъӓД шивӓД Орксн, мини барун нӱдндӓ Харъсиг меднӓв,

МОнцагьад, меЛ юмн ТОрсн бОЛЗД бӓӓнӓ, сурХнь нӱДм бӱдтрӓд гарад Кӱрч ирсн бӓӓцж. ТиигӓД гурзн хснгт у.НТЛ-кеВтд уга 30вад, зӱӱЛӓд ЙОВВ. 3yr ӧцкӱддӱрӓс нааран зовЛНъгнь нОмгьрДЖ

103

гӓрӓ ӧндӓдж босад, гӱӱнӓр саналддж боодгъа тӓӓлӓд, алчуран авад оркв, герт цуглрсн, Г р

та ӱгиг ӓ угагъар сонъсдж сууцхасн улс нег дуугъаг?

бӓӓлгън... Йир юн гидг юмн деерӓс аВН тииГСНЬ терв...

Кӧӧрк!

КӦВӰНӒД

Кӧвӱнӓ rep кӱӱгъӓр чикӓтӓ. Барун ӱӱдн хООрнДас авп

кӱргӱлин улс сууцхадж, теднӓс деегӱр эмгД-ӧвгД, меДат р

сууцХадж. Эднӓ шуутанд гер дОТр юн бОЛДЖ бӓӓХНЬ чигн са

нӓр медгдХш. Эркнӓ зӱн бийӓснь авн гурвдгч термин нииЛ^д кӱртл кӧк кӧшг татата бӓӓнӓ. Кӧшгин ар бииднь шин бер УУЛ суна, Хаджуднъ кӱӱкд-берӓд шуугддад, зӓрмснь бериГ

гидж бӓӓгъӓД, зургъан шӱӱдг мӧр унуллч. Тӱӱнӓ ХӦӦТ бииднь гидм бОлхда, бийчнь ДӦрвхн Темӓн ацата, арвн Тавн зах ӧмскӱл уга »на.нД ирдчнь юмби? Аль на1нд чини кӱӱкнДчнь шӱдн-амй болм тӧрл садн уга гидж медӓд, иигдж ирвчи, адь тедним басад иигдж ирвч...

Теднӓн намаг, нег ӧмскӱд кӧдргд уга седкдинЬ бертаДЖ гертӓсн гаргътха гидж сандж йсввч. Унинь нанД келдж ӦГич—

гидж ДОЛан кедснд:

ур-,«Чи авснаннь кир юмсуд ик... авч ирцж чаДш уга бӓӓгьа бӓӓдж... ик... тиим дала юмсуд юнъгад эрӓД бӓӓлӓч? БӱКЛ хойр... джилД кӱӱкичнь кӱлӓгъӓц йоввшв биДн. Эн ХОЙр Д>КИ- •нин доТр кӱӱкнӓннь ӱВ-эд бедддж чаДсн угавчн, аЛЬ ганцХН кӱӱкнӓсн газак эдл аХугъан... хармнад бӓӓвч?» гицж кӧшГИН захд суусн Долана эмгн, зогъдн бӓӓдж кепв.

Гер дотрк улсин шууган удм гӱлӓД бӓӓнӓ. Кӱӱинӓ нагъцх Бадм эмгн-овгн хойран келнц хаяурхаД, уЛагчрац, урЛнь Ӱг кедхӓр чичрнънӓд бӓӓнӓ. БаДМ Дӱнънхц Тӓв кӱрӓц yra, ГӱвДР“

ӓтӓ ИК Хамрта, буурл юрад бӓӓсн ӱстӓ, ширвгър шар саХЛТЗ кӱн.

«Дслан бслн хуц эмгн, гертн тиңм юмн биш. Кецӱ иеЛВ

чигин дала ик байн биш, бас эв зӧвнь бӓӓнӓд...— гигъӓД БаД-

104

мин гӱнЪнӱ дун тардгънла, газа нООлдана ӓ гарад шуугад од! Герт.суусн удс дарцлдад, ӱӱмЛдӓд, гӱӱлдӓд гарч ЙОвцХана.

Ӱӱмӓд бӱсдӓд авч орксн ӓмтнӓ дунд юн бсддж бӓӓхн медгдхш... Xoth дунд хаджЛгъ, шуркд, торгъ ӧмсцхӓсн эмгт ӧвгд адгъсн берӓд, кӱӱкд СОльвлдад бӓӓц.Хӓнӓ.

Энд-тенд неджӓдӓр дуулсн дууг, кӧвӱнӓд дууллдсн 6o] СОкту улсин дун дарад бӓӓнӓ.

СОГтад Хӓрӓд бӓӓсн эмгд, гертӓн ирчкӓд, гашун дуугъа) гООджулдж дуудад кевтцХӓнӓ...

экин ЗӰӰДН

Цагъан Орнаннь ӧмн утц ээрч сууна. Чирӓгьӓрнь ХӓлӓХ^

Цагъан зӧвӓр медӓрӓд Одсн кӱӱнӓ Хурнӓста чирӓтӓ. Деерш ӧмссн Хувцнь: эднъкӓдӓн Орад бӓӓсн 6op тирикӓ цегдг, Хӱврӓ; бӓӓсн xap хӱрсх махЛа, Халцхарад бӓӓсн хар килнъ шиврлг.

Гер дстр, гулмтин зӱн бийднь, нег амха шар эмгн мӧнъп агч ганзит кӧкӓд сууна. Ӧтӓ арн деерӓн, бӓӓджагъӓд бӓӓд жӓгъӓд ӧткн шарар нӱлмчкӓд кевтнӓ:

— «Сӧӧнӓ Her му зӱӱдн нанд ОрВла» — гидж Цагъан, утг ээрч бӓӓсн ииГӓн ӧвдГ деерӓн Оркчкад, Хаджудк эмГНдӓг

мусХлздж инӓн Хӓлӓгьӓд келв.

— «Ямаран?» — гидж дсргшан хӓдӓгъӓд дӧрв кӧлдӓг кевтсн эмГН, урнъ-урнъ тисн ӧнъгтӓ нӱдӓн, ӧрГӓд, танзиннЬ ӧ/ буурЛ уТагьан бӱргӱлӓд Гаргъдж оркад суув.

_ «ЗОгсджагьит! Би сӓӓХн даранднь келдж ӧгсв» — гидж Цагъан кеячкӓд, ӧӧдӓн ӧрк Хӓлӓгьӓд гӱӱнӓр саналдчкад: «ЗӱӱдаДМ’ НОЙХМ орв. Кӧӧрк! Ямаран бӓӓдлтӓ йовснь терВи? Хсйр шанань ХавчГдсн, xoftp кӧднь ӓӓрстсн, хувцн-хунрнъ шуурсн, XOOCH ясн ӰЛДСН Ордж ирв.

Уӱд алхад срдж ирн, минь эн кевӓрн, иигӓд утц ээрӓд суусн мини ӧвдг теВрӓд, усн-цасн бОЛад уудяд киисдж Одв. Утцта иигӓн Хайн, ээмӓснь авад ӧндӓлгьӓд суулгьдж йовхнь, гиджгиннь ӱснь мел цагъан хачг ӧолтлан Хуурстсинь ӱзв-би.

«Куин, ягъв-чи? — гйдж нӱдндк acxpri гидж бӓӓХ мелмлзӓд Гарч ирсн нӱдмсӓн ӓрӓ торгъаД сурХнь, hohxm тОЛГЪагъан

ӧндӓлгъӓд, Хавдад уул-ОГЧм бОЛдж Одсн нӱдӓн дардж йобсн

нег бичкн тевк ӱсӓн ХООранднь идчкӓд:

кегъӓд, ӱдӱ-тӱдӱ xohtt, унТЛ кеВТЛ yra, ӓӓХинь чигн ӱзӓд, зовхинь ЧИГН ӱзӓд, ЭДЖГО эрм цагъан кӧдӓгъӓр ӱнӱн кӱртл

йовад ЙОВХ билӱв» —Гидж hoiIxm Her мӧсддж Орксн чирӓ raрад, нӱдӓн ГЗЛЛзудад гал болад одб.

105

«Мини герт буг бОЛХар ирвчи» — гидж ХӓӓкрЛГЪНЛӓгъан

ӧсрӓд серӓц бӓӓв-би. Укс ӧндӓгъӓД ХӓдӓХнь Будгън читн yra, юмн чиГн уга. «Эзӓн задьг, зӱӱдн бипӱ» — гидж санчкаД, бульглсн зӱркӓн дарац газа гарХнь, ДОрл биЙД зӧВӓр нигт хар ӱӱлн

нарнД тӱлкгддж ЙОвх мет ӧӧдӓн шармгдата гарад ОДсна дОрКнь сӓӓХн шарлн-улагъад сч. Удсн yra ТОргъу ДЖиргӓД бӓӓв—гидж сӧӧнӓ Орсн зӱӱдӓн келчкӓц, эмгиг Хӓдӓгъӓд бӓӓв.

«Гӓ бОЛг, чини кӱӱкнд юн бОЛХ бидӓ! Би чигн кӱӱкӓн кӱӱнд ӧгч Оркад, арднЬ саначрХЭД, ӱкн аддЛав.

Хӧӧннь бӓӓгъӓ бӓӓдж иджЛДӓД Одсм тер. Энчн саначрХСна

ӱӱл. Чини кӱӱкнд юн бОЛХ билӓ, бас ОЛна ХОрмаД багтаД ЙО- вад-йОвдг бОЛХ.

бОлчв гигъӓд, сандж ОркХнь элкм xapap урсал Одна.

Нам эВрӓн кӱрхм бӓӓдж, аргь уга. Кенӓннь кӧЛДнь мӧргДЖ, кӧлг сурДж гӱӱХВ. Иим хоЛ газрт нанД кӧдг кен ӧгХМ’в. Эннь бас нег гара зОВЛнъ. Тиигдж Гӱӱдж КӦЛГ кӱӱнӓс сурХин ОрмД,

в?Гьас меекӓ экнр гарч чаддж бӓӓнӓ, гаран ӧгтн. Йир уХадад кӱӱна зОВлнъгинь медит.

ШИН БӰУРТ

6s™nnlHa хотн ?ин бӰӰРт ирдж буудж бӓӓлӓ. Долана гер барлцдж оркад, Булгън эврӓннь гер бӓрдж йовна.

nvnnw nn ИРНЬ хӰвРӓд унн аЛДад бӓӓсн зургъан термиг нииӦОСХДЖ йовля БгУЛГЪН нег Х0ЙР.. бер ДУУДДЖ аваД» харачан

UIVBTDH гичк/п Генткн эркнД кӱргӓц ӧлгДЖ йовсн хсйр уньн дӧнъгӓн гееснӒ’х^пНъгдад Ш0Ран хугълаД, тер ДОр унсиг ӧмнк

106

Дахддн ХОтна улс чиГн гӱӱлддж ирдж ЙОвцхана.

Ирдж ЙОВцХасн улс эркнӓ таза, ӓмн арсн yra, кӧк ӱмсн бОЛдж Одсн чирӓтӓ кӧндднънӓд киисн БуЛгъниг.ӱзцХӓв.

— «КишгО дсскас, иим юмн гарад hobxmh. Бӧкӱнин ӓмн гарад нанд. Харачнь дОтаран унг гидж Харадж йсвсн бслх угаВ эн! Харгъцх биш ӱкг. Уӱнӓсчн Хуурч авхм зу бслдж бӓӓнӓ.

Я, ягъдав... Эрт ӱкХинь бОЛХ билӓн энчн—гидж келӓд, Хадм. эк БуЛгъна элкӓр девсӓд авв.

Цугдрсн ӓмтн дОтрас ХОйр кӱн гарч ирӓд, Булгъниг ӧргӓд, ар бийднь бӓрӓтӓ бӓӓсн джОлмд Орулад, зӱн иргднь кевтӱлДж оркв.

Будгъна нӱднӓннь зуувкнь кӧкрӓд, чирӓнь кимр мет цагъ-

нагъинь угъагъа бӓӓтлнь, Булгъна ут СОрмснь чичрнънӓцсекгдлгънлӓ, цаагъаснь ик xap нӱдн ормлзснагъар Хӓдӓгъӓд

ОДВ.

«Кенӓд бӓӓнӓв? Ээдж керлддж бӓӓхший?»—гичкӓд, БуЛгън ДакаД нӱдӓн аняд, яХЛад кевгв.

«Манад бӓӓнӓч»... Гӓрӓнд... Кен керддХ бидӓ! — гидж тОлгъагъинь илдж суусн кӱӱкд кӱн келчкӓд, БуЛгъниг ӧндӓХӓн хӓӓХЛӓнь, ээмӓснь дӧнънӓд суулгъВ.

АЛТн зенрдж ӱрдгО. Тӱдӱ мет Будгъна торгън ӱсн, чолун

нӱӱрсн бОЛсн ик xap нӱднь саак багъ цагиннь ӧнъгӓн Ода чигн геегъӓД уга, бслв, саак шинкӓхӓн ХЗВрин нар ӱзсн цецг, xopxa -буугъад yra цецгӓ бОлсн бӓӓдднь Ода чигн бӓӓгъӓ гидж кеЛХд хату. Кедӱ кеЛВ чигн зОВХинь чиГн ӱздж, саначирХнь чигн ӱзДЖ, эврӓ авалин мадя, Хадм экин кеднд Хӓдш—тӱлш бОлцж эрм цагъан кӧдӓн Хурдн xap салькнд ЗОВЛнъган келдж сед-

клдӓн маш ик килӓстӓ йоВДг Булгъниг саакЛагъан ӓдл гидж

келдж бслш уга.

Будгьнд кӧӧрк гидж ам анъгъах ӧӧрХн садн чиГН шидрт уга, седкдтк зОвлнъган келдж селвг авдг кӱн чигн ӧӧрХнД уга.

БуЛГьна ӧӧрХН, седкдинь меддг инынь Теегин алЬВн салЬкн, ууДГ унднь эврӓннь бӱдӓн xap нӱдмсн.

Нӓӓмн-нӓӓмн ДЖИЛД ӱр-садан гаргъад, бӱкд хӧпн таВ кӱрӓД йовсн бийднЬ, Будгъна ээмднь Хадасн yra Хувцн, кӧдднь чик зуузата rocH, тОЛгъаднь шин Хӱрсх маХЛа, ӱснднь бӱтн

шиврЛГ гиХ юмн кӱрӓд уга мӧн.

Эврӓ аВальдан ДӱР yrarbap, ээмдӓн буТН Хувцн угагьар, гардцсн тӧрЛ-саДан ӱзЛ yra, Хадм экин ЗОВаЛнъД хӓдш-тӱлш бОЛСн кӱн—Булгън. ОДа кедӱ цагт эн кеВӓр бӓӓХв гигъӓд санаД ОркХЛань, БуЛГьна маХмударнЬ мОгъа гӱӱсн ӓдд ирвӓТрӓД

ОДДг бидӓ.

Энл ирӓД ХОйр ДЖИЛ бслснас нааран Будгънд сОЛу yxaH ■ОраД ЙОВЛЗ. БОЛВ герт кӱрхдӓ эк-эцг ягъцж ХаргъХинь ягъдж -меДхв, нам эврӓн хаадгъан чигн меДцг уга Деерӓн ОЛзта бОлад

107

сансн уХЗГъан xoopan саагъад бӓӓсн, сда кӱӱкӓн хайдж тарч чадад, кӱӱкӓн бийдӓгъӓн авч ЙОВдг эв уга бсЛад тсрад, сеДКЛин гем ӓВСн деерӓн, ңӱднь кӧкрӓд, тОЛГъанЬ эртӓд, ХаргъцДг

гемтӓ бслснь эн.

Тегӓд Булгъниг бОсад тарХЛань гернЬ бӓргддж ОДСН,

ӧркиннь Her бӱчнь садьк ХЗВлад цокад бӓӓдж. БуЛгъниг repтӓн ирдгънлӓнь, кӱӱкнь—Делгр гӱӱдж Ордж ирв.

— Баав! Ягьб—чи? Аргъснас ирв—чи? Би ХӓӓВ—би, гиДЖ

ӧкӓ.р кедарн кевшӓд, экиннь ӧвр деер гарад сууВ.

Делгрин ӱснь усна дсльган мет уульгътрад ӧ уга цоОНГ бслсн xap нӱдинь дарн саГЛрац бӓӓнӓ.

Дедгр аргъуЛХн ууЛЬнЪнад суусн эиӓн даХЗД ууЛЬХ бӓӓДЛ гаргъад, чирӓгъӓн бирчиЛгъдж Оркад:

«Баав. бааВ! Ягъбч»—гидж келӓд, тагдж авад ӱмсхдӓнь, экнь:

«ЯгЪсн угаВ. Мини ЗОВлнъ медХ цагчнь бОЛад угала. Мини кӧлиг Тӱшдж бӓӓХ кӱн чи...»—гигъӓд Делтрӓн ӧрчдӓн шахаД

ӱмсн бӓӓдж:

— «Ӓрӓ тавта чамагъан яяХВ, ӓмндӓн кӱрсн бийӓн яяхв...

Мини ард ямаран кеВӓр ӱлднӓ ГИХв чамагъан...»—тидж уульнънн кӱӱкндӓн кедӓд, ЗОВлнъ чеедждн дӱӱрӓд, БуЛгьн сууна.

ЭКИН СЕДКЛ

ӦТӓн ХОтна ДОрд ар бийӓснЬ Her Темӓ Тагсн ХОЗЛГ тертн гарад аашна. Темӓнӓ гейӱрдгъТӓ бууЛЬлгъ сснъссн Цагъана зӱркн аминн авч бульгдад, бӓӓсн маХмуднЬ ирвӓтрӓд, дОран суудж тесдж бӓӓдж чадад гарВ.

Темӓн тергтӓ улс ХОтна дунд адднар бӓӓсн Очрад *ирд буугъад, темӓгъӓн тергнӓ тӧгӓгъӓс уйдж Оркад, герӓД орцхав. Уята бӓӓсн таргън шаргч и<ньгн ирсн Ормадан Хӓлӓдж бӓӓтъӓД'

..«БуУУ» гООДжудад буудяд Орксн, териннь газа

иньгнӓ хӧндрлгъ Хӓлӓдж ЗОгсдж бӓӓсн Цагъана ӧриг ӧвткӓгъ-

ад уйдулад Оркв.

«Э-э! Кӧӧрк! БууЛысн инъгиг 6otxhahb кӱргдж ханъгъагъиТ, ӧульглсн зӱркиг ээджднЬ кӱргдж ТОГТНУЛИТ гидг эн ЧИГНЛӓ. Ьас мини иджл энрдж ЙОВх эк чигнлн»—гидж кедӓд, Цагъан

уралан иовад, инъгнӓ ӧӧр ирӓд ЗОгсб. Инъгн хӓрӱ эргӓд, Цагъ-

аниг Халалгънлӓнь, мӧндрин чинӓн ик умшга хар нӱдмсн гООДжсиг узн Цагъан:

1енднь уята oaax бОхтнь ямаран кевӓр телӱлдж гӱӱдж бӓӓхв.

108

тиигдж ЗОгсдж бӓӓгъӓд, Генткн шулу—шулугъар ишкӓд гер

тадан йсвад Одв. Гертӓн ордж ирн:

«Баснъ, чамас эрсВ. Ягъад бслв чигн Булгъндан кӱрӓд, ЗОЛГЪад ирХһ’чнь. Кӱрӓд, ӱксн ӓмдинь негинь меддж ирич. Иитдж цааранднЬ Тесдж бӓӓдж чадш yraB,—Кӱрӓд ӱксн ӓмДинь меддж ир»—гидж адгъсн дуугьар Цагъан сурсиг, срн

деер суусн кӧвӱнь:

— «Ююгъарн кӱрхв ӱӱнд?»—гидж келчкӓд, бссад rapxan

.хӓӓВ:

— «Даагьан унад hob... Кедӱ кела чигн мӧрнЛМ. Чамаг эс кӱргхий? Кӱн кедм дада ХОл тазр биш. Эцгдӓгӓн кӱӱнд, акад занЪГТа юмн йОвудл уга чигн бӓӓгъӓд бӓӓХ»—гидж кедн ЙОвдж, БаспъГиГ даХад, тертӓс гарад, саак кевтсн буулӓ иньгиг хӓдӓ-

сиик Булгъна тоЛгьан гиигн кӧндрдгъ Дахн чичрнъӓд бӓӓнӓ.

гидж байрдсн дӱрсТӓгъӓр келчкӓд, Цагъан иньгн талан дакад

ТЕЕГТ

ДОргшан Хӓдӓсн эгц ӧӧдмгтӓ xap тслгъан ар хаджугъаснь нег кӱӱкд кӱн ӱрвӓд тус ора деернь гарад зогсв. Кӱӱкд кӱӱнӓ эчнъкӓдӓн орсн ӧнъгтӓ Хуучнь ХОрмань тОлгъан Хамрг шидӓД гӓрӓдсн шӱрӱн саЛъкнь аюгъар кӧдиннь уру бийднь шзбшн сӓвӓд бӓӓнӓ. Кӱӱкд Кӱн ӧкӓр бичкн гарарн нарнас нӱдндӓн керсг бӓрӓд, эрГмдӓн Харад бӓӓснднь зуГ делгӱдӓн Тенъгсин усн мет отхрсн шар ӦВсд, джирджнъсн Джирдгъас ОнЪдан юмн йир ӱзгдХш. Кӱӱкд Кӱн яяХан меддж чадснагъар, Хӓрӱ нег эрГДЖ Хӓдӓгьӓд, уралан нег эргДЖ Хӓлӓгьӓд, нӱдинь аВчксн тӱрГН меТ ДОран эргӓд бӓӓгъӓд бӓӓнӓ. Кӱӱкд Кӱӱнӓ даддк сӓрсн ууТ бас саЛькнь кӱчнд тӓвХИГ эрДжӓх меТ сӓвӓд цожад

Ӧӧрдӓд ХӓдӓХЛӓ, кӱӱкд-кӱӱнӓ, нигт бОЛчкад уульгъта xap ӱсн, уТ-уг СОрмсГта зеегтӓ xap нӱдн термин ТОлгьа мет гилвксн ярлзсн цагъан шӱддӓр Булгъниг Тӓндж бОЛХмн.

Булгъна тОлгьад тӧркндӓн кӱрХӓс Онъдан юмн йир yra.

109

Адьк бОЛв чигн дӧнъгӓн геегъӓд, эджгО эрм цагъан кӦДӓД op ганцхарн, садькнЬ цОкдгънд, нарнЬ хадунД чиддӓн чидӓсн, саначрХсн седкдин килӓсн зоВЛнъгасн гетдсн, байсдгънД авГДСН Булгън, тоолвртан ссгтад, эргмдӓн эрвӓх юм бОЛВ чигн харвад, ода чигн зОгса бӓӓнӓ. БОЛВ Тӧркндӓн кӱрХ Хаадгь зааХ киитӓ юмн эс ӱзГдсн деер, ирсн ХааЛГъан эс темДгЛДЖ. ансндан уйн тӧрӓд, ӧскӓлДН суугъад, Хадун xap нӱдмсӓн асХад бӓӓв. Алтн насан ЗОВЛнъгин тамД ӱрӓсн БуЛГънД нӱЛМСН чиГН

юмб!

Ики бичкнӓсн аВн зӱӱгъӓд ЙОВДГ аЛтн ээмггӓ сиикнь энрЛгънӓннь айсар чикнӓннЬ ашгтнь СОЛнъгъТр'н гиЛ®кӓД бӓанӓ. СаЛВрад тарсн ТОргън мет джӧӧдн хар ӱснь, садькнД хаЛВгДад, чиддӓн кӱрХнь Будгъниг татад бОСХкар бӓӓх мет ӧӧлӓл гӓрӓдлдӓд бӓӓцхӓнӓ. Сӓрсн уутин амар уйсн шӱрӱн килгъсн,

салькнь шӱрӱнд Будгъна уудьЛгьиГ Дахн ишкрн ДууЛЗД бӓанӓ. Нарн acxH ӱдд ирсн уднъгътраД, Будгъниг ДахаД ууЛьн гидж бӓӓХ бӓӓдЛ гарад бӓӓнӓ.

Чеедждк зОвднъган нӱдмсӓрн гиигЛСН Будгън ӧнДӓгъӓД барун Ханцан татдж авад, Хурин умш мет Дусад ирсн нӱдмсӓн арчдж Оркад, гӱӱнӓр санадддж ОркаД, Дапдк уутан сӓӓнӓр ӱӱрч аВЗД, садькнас дӧнъ сурдж бӓӓХ меТ ӧрӱ хӓЛӓгьӓД эргчкӓд бӓӓв.

Тиигӓд ЗОгсдж Оркад, ӧмӓрӓн гад ӱД Хӓдӓгъац ЙОВДЖ ЙОВЗД медсд чигн гидж санад, тОЛгъаг ургшдад тупн ишкӓД буугъаД йовад Одв.

Будгън кецинь кец кевтнь, тОлгъагъинЬ ТОЛгъа кевтнЬ Давад, гӱн ишкдӓД хая-Хая энД-тенДӓн хӓдӓчкӓД, ЙОваД ЙОвна. Эргмдӓн эрм цагъан кӧдӓд эрвӓх юмн ӱзгдхш. Хая-Хая хумхарад бӓӓсн мадин ясдуд ӱзгднӓ. Джирдгън джисӓц opcn ӱӱрмг усн мет джирджнънӓд, теегин саруд агъарт нааДЗД бӓӓнӓ. Ягъсн цевр агъарВч, ягъсн эджгО тегвч...

Булгън улм уралан ЙОВад ЙОВна...

Ики деер ӧмн биид, бичкӓхӓн xap ӱӱдн ӧсрДЖ тарн, гиЛгртдж

мануртад одсн кӧк тенъгрт тӧӧнрӓД улм-удм ТегӓД, зӱсн зӱӱЛ кев зӱӱгъӓд, нигтрӓд хардаД ирв.

.. ткс’ӱк,с ™Дж ишкдж ЙОвсн БуЛГън, аГчм-ӓӓмсхӱд Дахн тӱВад, ООрдӓц йовсн ӱӱдиг ӱзчкӓд: «энцр ганъДан бӱтчксн, хурарн таалрхар бӓӓдг чигн»—гидж санчкаД, ишкДЛӓн улм

чанъгъдулад, хурас эрт нег баранд кӱрхнь бОЛх биЛӓ-гигьӓД, шурджнънад Одв.

..нигтРӓД нариг бӱтӓгъаД, Будгъна opa Деер харнъгъуТрад кӱрад ирВ, зуг бий сӓӓХн кӧкрнъгъӱ ӧнъгӓн аЛДЗД уга.

Энд-тенд шовалдсн йӧркӱг, снъгут бас хур-саЛЬКнас ӓӓсн бӓ-

адлтагъар, шуугад геклзӓД бӓӓхцхӓв.

енТкн садькн деед бийӓдӓн эргӓД ОДлгънда, ӧрӱ бий

110

улЬнъгътр ӧнъГ Гарад, бутхачад Одв. Удл yra салькн тогтнн,

нам чим бОлад ОдлгънЛа, ӧрӱн бий бӱтнъгӱрӓд цӓӓгъӓд шуугад Одв.

Булгън ӱкс сун, ХОйр гссан тӓӓддж аВад, далдк уут дотран ДӱрчкӓД, дакн гарад йовв.

Ундасдж ЙОВСН Будъгн тӱрӱн тсгтсн цандгаснь xofip гаран УХрлчкад уугъад ундан Хӓрӱлчкӓд, суулгъар асхдж бӓӓх мет ОрджаХ хурин цоклгъ тосад йовв.

Орсн бсран ГИИВ. Булгън ӧрӱ бийӓн Хӓлӓчкӓд, далдк уутан

Газрт делгӓд деернЬ йОВгън суугъад Хувц-Хунран мсшкдж ЗВВ.

Нарн суухцан шаХад ирв. Уру бийд, тус ар бийӓс ӧмн бий кӱртд тӧгрглӓд ульнътрсн «дОгълнъ эмгн» гарад хурин хӧӧтк Тенъгриг кеерулӓд ОркВ.

бӓӓнӱ? Ю эс ӱзсн Булгъмб!

Кецӱ кеер ХОнад, кец дерлдг болв чигн теднӓс ХОл...

Булгън бОсад, уутан дакн цал Дееран Хайдж авад, темдг уга Хаалгъар тустан ӧмӓрӓн Хӓлӓгьӓд гарв. Ӓлдӓрӓн йсвснь йиЛгьд бӓӓнӱ? Зуг Хадм эк, эздгч залу ХОЙран нӱднӓс ХОл йОвнав...

БОР ДААГЪН

Кӱн ЙОВдгод эмнгшӓД бӓӓсн Хуучн Хаалгъар 6op Даагъта 6aaxH кӧвӱн мӧрнӓннь йсвдлар аргъудхн йсвад йсвна. Эн, ач иктӓ экиннь эрлгънД эгчдӓн кӱрХӓр гарсн Баснъ.

Баснь гертӓсн гарад, гурнн ӧдр, гурвн сӧ амр уга гилтӓ

Даагънаннь тавар йовад Оркв. БОЛВ келХд ӧӧрХн, кӱцХд ХОл, ХОЙр нутГин Хоорндк эрм цагъан кӧдӓн чилгчнь чигн бОЛХш, эрВӓХ Her баран чигн ӱзгдХш. Зуг ики деер кӧзкр цагъан ӱӱлДлӓ ХутХЛдад цервдж бӓӓцхӓх хар иювудин тӧӧ-нрсн бичкн — бичкн барас Topc—торс гигъӓД ӱзгднӓ.

БаснъГин Теедж гарсн уух „унднь, идХ ХОтнь ӧцкддӱрӓгьӓ чилдж Одсн, сда ундасн ӧлсӓд ЙОВна. ТӱнъГиг даХн, амр багъта Даагън усрхаД, ӧвс амндан кӱргЛ уга, бас кОЛӓн ӓрӓ кӧнДӓдж йсвдж ЙОвна. Уг сӱӱлднь гурВн ӧдр, гурвн сӧ йсвдж орксн даагън муурад, зсгсХдан ӧӧрдӓд, кӦЛНЬ мӓӓмрӓд, дӓӓвЛӓд ирв. Баснъ, яяХан меддж чадДЖ бӓӓгъӓд, даагьнасн буугъЗД, кӧтлӓд' гарВ. Кӧтлӓ йӧва ЙОвтл, нарн гад ӱдт ирӓд, ЦОнагъад, ӓмд бийнЬ ундасн ӧдсӓд aprbaiH бӓрдж йсвон даа<гън Баснъ ХОЙрин чидлинЬ барад бӓӓВ.

Нег ик хар тОЛгъан деед Ташуднь ирӓД, даагън гидр гидр гисн ӱӱрмГ юмсЛа ХутХЛдсн Хадун ЭЛС ДОЛагъаД, харджнънулдж бӓӓгъӓд, Джадждад, ГОЛигъӓд ЗОГСВ. Баснъ бас аргъан барснагьар, ӧвдгӓн теврӓд, яяХан меддж чаДад, нӱднӓсн тарсн нӱлмсӓн арчаД суув.

111

«Аргъ ююндв»—гисн тООЛвр ТОлгъаднь Ордж ирснд Баснъ Хӓрӱ Олдж чадад, эргмдӓн нӱднь Харанд ӱзгдХ тазрур ӓм аврх бара Хӓлӓснд, нӱднӓ СОрмстас Онъдац юмн йир ӱзгдсн уга. ӧуг энд—тенд, теегин таргън 6op зурмс чишклдснь ӱзгднӓ.

Баснъ зӧвӓр тиигӓц суудж бӓӓгъӓд, бссад, тоЛгъан Орагъ-

инь Орад гарв.

Даагън Одак ормДан сӧӦЛгъӓгъӓн унджулчиад, чикан ДеЛ-

диЛгъӓД зОгсад ӱддв.

ТОлгъа деер гарч ирӓд хӓлӓснӓ бийднь, йир нег читн кииТа юмна баран ӱзгдхш.

ӧмн аХджуднЬ бичкн улан ӱзгдв. Баснъ бӓӓсн чидлӓн хураяж авад, гарад йсвв.

Тсрл yra уданд кӱрч ирХЛӓ, нег шОвгър МОД-н ӱзтдв. Ирӓд ХӓдӓХЛӓ, Хуучрад нурад дже бОЛад бӓӓсн шаТ бслдж гарв. «Хӱв гидг эн! Тенъгр огсн Хӱа!»— гидж санчкад, ӧкӓгъӓд xaлӓхлӓ ики ХОлд ХамХуЛ, ӧвснд даргдсн усн гиднЪ—гилнъ

гигъӓд бӓӓнӓ. Ус ӱзсн Баснъгин шӱдснЬ гООджад бӓӓнӓ...

«Уснь бӓӓнӓ... ююгъарн уТХдж ууХмб?»...—Гисн yxaH БаснъГИН

чирӓг 'манъсиЛгьӓд, урмдинь Хӓрӱдӓд Оркв. «Ягъв ЧИГН даагъ-

ндан кӱрчиӓд медЛХтӓ»— Гидж санад, кӧдӓн ӓрӓ чирӓД Хӓрӱ гарад ЙОВВ.

Даагънаннь ӧӧр кӱрӓд ирХЛӓ, даагънЬ бӧӧрдӓд киисдж Одсн, шулу—шулугъар киигъӓн авад, шуукрад кеВТнӓ. Баснъ

ӧрчӓн шахац кеВтв. Тиигӓд удан кеВтӓд Орксна хӧӧн, нег бичк унднь Харсн болв.

Цааранднь кедӱ иим ЗОВЛнъ ӱзгдХм бОЛХВ... Адь ӱндӓн цанъгъдж ӱкӓд, ӧдрк ӱӱлнлӓ ХутХлддж цервдж йовсн хар шовудт чонъкулхм бслХв, аЛЬ теегин Харгънсн чОнд шуучуЛХМ болхВ гидж yxaH ОрЛтънда Баснъ бссад, цаагънасн цудвран авад, бийӓн орачкад, даагънаннь кӱзӱ теврӓД, уЙДЛгътагьар, утар татад, гашудсн дуугьар:

Даагън мӧрнь данъДнад.

.. АанъсР ӰӰрнрнь сангднал...—гицж дуудсн Дунь Теегт хаДЗД дууран болаД бӓӓВ...

ад унтв°ЛГӓТӓ кевтх таалУР Кӱӱкд мет таварн санамр сарсагь-

112