- •П.С. Лопух
- •Уводзіны
- •1.1. Вада як адзін з кампанентаў геаграфічнага асяроддзя
- •1.2. Дзяржаўны водны кадастр
- •1.3. Гідралогія, прадмет, яе задачы і сувязь з другімі навукамі
- •1.4. Метады вывучэння водных рэсурсаў
- •Глава 2. Фізічныя і хімічныя ўласцівасці прыродных вод
- •2.1. Фізічныя ўласцівасці вады
- •2.2. Хімічныя ўласцівасці
- •2.3. Распаўсюджванне святла і гуку ў вадзе
- •Глава 3 Рух вады ў прыродзе
- •3.1. Сцёк вады ў прыродзе як сусветны працэс
- •3.2. Унутрымацерыковы кругаварот вады
- •3.3. Вадаабмен вадаёмаў
- •Тыпізацыя вадаёмаў па вадаабмену (паволе б.Б.Багаслоўскага)
- •3.4. Механізм руху вады
- •4. Гідралогія рэк
- •4.1. Басэйн ракі і гідраграфічная сетка
- •4.1.1. Гідраграфічная сетка. Вадазбор. Тыпы рэк.
- •4.1.2. Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі вадазбору
- •4.1.3. Гідраграфічныя характарыстыкі рачнога басейна
- •4.1.4. Марфаметрычныя характарыстыкі ракі
- •4.1.5. Гідраграфічныя характарыстыкі даліны ракі
- •4.1.6. Марфаметрычныя паказчыкі рэчышча
- •4.1.7. Паўздоўжны профіль рэк
- •4. 2. Хуткасць цячэння і расходы вады рэк, метады іх вызначэння
- •4. 2.1. Хуткасць цячэння і турбулентнае перамешванне вады
- •4.2.2. Размеркаванне хуткасцяў па вертыкалі і жывому сячэнню
- •4.2.3. Вымярэнне хуткасці вады з дапамогай гідраметрычнай вяртушкі. Характарыстыкі сцёку
- •4.2.3. 1. Рачны сцёк. Характарыстыкі сцёку
- •4.3.1. Характэрыстыкі сцёку
- •4.3.2. Водны баланс рачнога вадазбору
- •4.3.3. Расчляненне гідрографаў па тыпам жыўлення
- •4.3.4. Уплыў геаграфічных фактараў на сцёк
- •4.3.5. Размеркаванне сцёку па тэрыторыі
- •4.3.6. Унутрыгадавое размеркаванне сцёку
- •4.3.7. Рух вады ў рэках
- •4.4.1. Рух вады на прамых і закругленых адрэзках
- •4.4.2. Рух вады на прамых і закругленых адрэзках
- •4.4.3. Уплыў цэнтрабежных сіл і адхіляючай сілы кручэння Зямлі.
- •4.5. Работа і наносы рэк. Рэчышчавыя працэсы
- •4.5.2. Наносы рэк і іх характарыстыкі
- •4.5.3. Донныя наносы
- •4.5.4. Рэчышчавыя працэсы
- •4.6. Лядова-тэрмічны рэжым
- •4.6.1. Фактары, якія вызначаюць тэмпературу вады рэк
- •4.6.2. Змяненні тэмпературы вады па часу
- •4.6.3. Лядовы рэжым рэк
- •4.7. Асноўныя рысы гідрахімічнага і гідрабіялагічнага рэжыму рэк
- •4.7.1. Гідрахімічны сцёк
- •4.7.2. Гідрабіялагічны сцёк
- •5. Гідрологія падземных вод
- •5.1. Паходжанне падземных вод
- •5.2. Віды вады ў порах грунтоў і механізм яе руху
- •5.3. Умовы залягання падземных вод
- •5.4. Падземныя напорныя воды
- •5.5. Жыўленне і рэжым грунтовых вод
- •5.6. Узаемадзеянне грунтовых і паверхневых вод
- •5.7. Мінеральныя воды
- •5.8. Раяніраванне грунтовых вод
- •6. Гідралогія азёр
- •6.1. Агульная характарыстыка і гідралагічная роль азёр у прыродзе
- •6.2. Паходжанне азёрных катлавін
- •6.3. Марфалогія і эвалюцыя азёрных катлавін
- •6.4. Марфаметрычныя паказчыкі
- •6.5. Водны баланс
- •6.6. Ваганні ўзроўня вады
- •6.7. Лядовы і тэрмічны рэжым
- •6.8. Цячэнні
- •6.9. Ветравыя хвалі і сейшы
- •6.10. Перамешванне водных мас азёр
- •6.11. Гідрахімічныя асаблівасці
- •6.12. Біялагічныя асаблівасці
- •6.13. Азёрная седыментацыя і донныя адклады
6.6. Ваганні ўзроўня вады
Асноўнымі прычынамі, якія вызываюць ваганні ўзроўня вадаёмаў, з’яўляюцца змяненні іх аб’ёма ў сувязі са змяненнямі воднага балансу і руху вады (цяэнні, згоны і нагоны, ветравыя хвалі, сейшы). Апошнія вызываюць перакосы воднай паверхні, ці дэнівіляцыі. У рэжыме ўзроўняў вады азёр выдзяляюцца ўнутрыгадавыя ваганні, шматгадавыя і векавыя.
Унутрыгадавы ход узроўня вады возера залежыць ад кліматычных умоў, якія вызначаюцца шыротнайзанальнасцю і вертыкальнай пояснасцю. Залежнасць унутрыгадавых ваганняў узроўня вады азёр можна назіраць на прыкладзе краін СНД, дзе добра выражана геаграфічная занальнасць. На добра і з лішкава ўвільгатненнай тэрыторыі тундры і лясной зоны гадавы ход узроўня азёр характэрызуецца добра выражаным веснавым пад’ёмам, павольным спадам на працягу лета і восені, які часта парушаецца дажджавымі паводкамі, інайменшымі ўзроўнямі зімой. У засушлівых раёнах перавагаюць бязсцёкавыя азёры. Яны адрозніваюцца рэзкім веснавым пад’ёмам узроўня вады з наступным спадам аж да поўнага летняга перасыхання (Сарпінскіе азёры ў Прыкаспіі і інш.). У глыбокіх азёр, якія жывяцца грунтовымі водамі, маюць устойлівае падземнае жыўленне, а ўзроўні вагаюцца нязначна. Для азёр, якія жывяцца талымі водамі ледавікоў і горных снягоў, характэрны летні максімум узроўня вады. Да такіх вадаёмаў адносяцца буйныя азёры засушлівых раўнін, якія атрымліваюць жыўленне з горных басейнаў (Аральскае, Балхаш), горны азёры (Ісык-Куль, Цялецкае, некаторыя азёры Кавказа). На рэжым узроўня вады азёр Далёкага усходу, Забайкалля, Камчаткі, дзе дзейнічаюць мусонныя дажджы, дажджавое жыўленне ўскладняецца снегавым і ледавіковым. Найбольшыя ўзроўні вады тут назіраюцца летам. На азёрах Камчаткі дажджавыя і талыя воды вызываюць пад’ёмы ўзроўняў з вясны да канца лета. З перавагай дажджавога жыўлення адносіцца і возера Ханка, у якога павадкавыя ваганні ўзроўня вады назіраюцца на працягу ўсяго лета.
Акрамя геаграфічнай занальнасці, ваганні ўзроўня вады залежаць і ад марфаметрычных паказчыкаў азёр і іх вадазбораў і, у першую чаргу, ад плошчы, аб’ёма і удзельнага вадазбору (∆ F). Амплітуда ваганняў узроўня вады азёр узрастае з павялічэннем удзельнага вадазбору (А = f (∆ F). Так, напрыклад, сярэдняя гадавая амплітуда вагання ўзроўня Анежскага возера (∆ F = 6) не болей 1 м, а возера Кубенскае (∆ F = 40) дасягае 3,5 м. Пры аднолькавых значэннях удзельнага вадазбору гадавы ход ўзроўняў вады больш плаўны азёр з большай плошчай воднай паверхні.
У шматгадавым разрэзе ваганняў узроўня вады назіраецца цыклічнасць, якая абумоўлена сонечнай актыўнасцю і зменамі эпох атмасфернай цыркуляцыі, увільгатнення тэрыторыі. Змена макрацыркуляцыйных атмасферных працэсаў і розніца ў ва ўзаемадзеянні паветраных мас з зямной паверхнасцю прыводзяць да асінхроннасці ваганняў гідраметэаралагічных элементаў у розных частках Зямлі. Так, напрыклад, асінхроннасць у ваганнях увільгатнення на Еўрапейскай і Азіяцкай частках СНД абумоўлена аслабленнем заходняй (W) і мерыдыянальнай (С) і ўзрастаннем уплыву ўсходняй (Е) цыркуляцый з захаду на ўсход. Сінхронныя ваганні ўзроўня вады азёр ахопліваюць амаль усю Еўрапейскую частку СНД. У горных раёнах асінхроннасць узроўня азёр звязана з рэльефам. Так, на заходніх схілах Урала пад’ём узроўня вады вызвана заходняй цыркуляцыяй, а ў Заураллі – мерыдыянальнай. У сувязі са значнай плошчай і аб’ёмам азёр змяненні іх памераў і ваганняў узроўняў адрозніваюцца інэрцыяй, і тым больш, чым буйней вадаём.
Як паказваюць разлікі, найбольшую забяспечанасць (90 %) маюць доўгаперыядычныя цыклы (22 гады і больш), асабліва ў бязсцёкавых азёрах. У гумідных раёнах з павялічэннем увільгатнення, больш значнымі з’яўляюцца кароткаперыядычныя цыклы (ад 5-6 да 26-29).