Tarikh_1

55-Сұрақ 1920-1930 жж. Қазақстандағы мәдени құрылыс. Қазакстанда болып жатқан жағдайлар мынадай міндеттердің жуық арада шешілуін қажет етті. Ол еңбекшілердің сауатсыздығын жою еді. Осы мақсатга 1924 жыддың кекегіңде "Республикада сауатсыздықты жою" қоғамы құрылды. Осы қоғамның күшімен 1927 жылы Қазақстанда 200 мыңдай адам оқытыла бастады. 1940 жылы Қазақстанда 44 мыңнан астам оқушылар бодды. Соғыстың алдында 20 жоғарғы оқу орны, 118 арнаулы орта білім беретін орын жұмыс істеді. Оларда 40 мың адам оқыды. Одан басқа 1940 жылы еліміздің әр түрлі аудандарында 20 мыңнан астам қазақстандықтар оқып, білім алды.

Мәдени курылысты жузеге асыруда коптегн кедергілер кездесті: Ұлт зиялылардың аздығы, ұлы державалық шовинизм, материалдық технткалық базаның болмауы.. 1921—27 ж екі жүз мың адам оқып, сауатын ашты. 28ж аяғында сауатты адамдар 25%, қазақтар 10%. 1926 КАКСРДЕ Бірыңғай еңбек мектептерінің жарғысы қабылданды. 1924-1925ж РКФСРде аагртуга 30 тиын, КАКСРде 68,9 тиын. Мәдени құрылысын жеделдетуге ұлттық зиялылар ықпалы ерекше болды. А Байтұрсынов Суретті әліппені, Ж аймауытов Қос тілдік және ана тілінде оқыту әдісемесін, Бокейханов географиялық оқулығын, Сатбаев алгебра окулығын құрастырды. 1928ж араб әрпі мен латын әрпі мен 40ж кириллицамен ауыстырылды. 1931 Ж 15-50 ЖАС аралығындағы сауатсыхз халыққа жалпыға бірддей міндетті білім беру енгізілді. 1930-31 оқу жылдарында отырықшы аудандарда, кошпели аудандарда жалпыға бірдей оку енгізілді. Әлеуметтік саясатты іске асыруда бірқатар жетістіктерге қол жетті. 1940 жылы Қазақстанда 3100 -дей магазин, 600-дей асхана мен ресторандар, 200-дей жана емхана және 120-дайаурухана салынды. Мәдени-ағарту мекемелерінің жүйесі қалыптасты.Сонымен сауатсыздықты жою жалпы білім беретін мектептерді көбейту жөнінде елеулі табыстарға қол жетті: жаңа советтік интеллигенцияны қалыптастыру процесі жүргізідці. Советгік Қазақстанның ғылымы өркендеді, әдебиет пен өнер дамыды.1930 жылы жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру тәртібі енгізідді. 1932 жыддың аяғында Қазақстан тұрқындарының 42%-і сауаттанды. Бастауыш мектепте оқитындар саны 1928 жылғы 305 мыңнан 540 мыңға дейін орта мектепте оқитындар — 23 мыңнан 65 мыңға дейін көбейді. Жұмысшылар мен шаруалар қатарынан қазақ совет интеллигенциясын даярлау кең көлемде жүргі-зідді. Абай атындағы қазақтың педагогикалық институты, С.М.Киров атындағы қазақтың мемлекеттік университеті, кен-металлургия, медицина, зоотехникалық- мал дөрігерлік, а.ш. т.б. институттары, ондаған арнаулы орта білім беретін оқу орывдары ашылды. Мыңдаған қазақ жігітгері мен қыздары РСФСР, Украина, Белоруссия, Өзбекстан т.б. туысқан республикалардың жоғары оқу орындарында білім алды. Қазақ КСРның енбек сіңірген мұғалім атағын алғаш алган ұстаздар: С. Кобеев, С. Ақышев. А Ақатов, Ш сарыбаев, Л Добранская, Н Волков. 1939ж жалпы халықтың сауаттылығы 65% , қазақтар арасында 40%. 1928 ж тұнгыш пед институт, 1929ж алматы зоотехникалық малдәрігерлік инмһституты, 1930ж қазақтын ауылшаруашылық институы, 1931ж алмаыт мединституты, 1934ж Киров атындағы казақ мемлекеттік университеті ашылды.20-30ж ғылымның қалыптасқан кезеңі. 1926ж Массон Әулиеатада казба жұмыстарын жүргізід, 1932 ж КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы базасы құрылды. Екі секторы: Зоология және ботаника, Алматыдағы ботаника бағы. Республика одақ бойынша түсті металдар барит, сурьма қорынан бірінші, мунайдан екінші, комирден ушинши орын. Тар жол тайғақ кешу С Сейфуллин, Азамат Азаматович Майлин, Картқожа Аймаууытов, Жұмбақ жалау Муканов. Кеңестк поэзиясы толыға түсті; Кокшетау Сейфуллин, Сұлушаш Муканов, Кулагер Жансугіров. Бокейханов шебер аудармашы ретінде белгілі болды. 1935ж Жамбылдың тоқсан жасұа толуы одақ бойынша атап отилди. 1938ж Мәскеуде қазақ онерінің алғашқы онкүндігі откізіліп, Қыз Жібек жалбыр опералары откізілді. К Байсейтиева КСРО халық артисі атанды. Совет ғылымының көрнекті өкілдері — академиктер: А.Д. Архангельский, И.П.Бардин, С.И.Вавилов, И.М.Губкин, А.П.Карпинский, В.Л. Комаров, В.А. Обручевт.б. респуб-лика халық шаруашылығының маңызды проблемаларын шешуге, жоғары мамандығы бар ғылыми ұлт кадрларын даярлауға тікелей араласты. Қазақ Советі әдебиеті мен өнері гүлденіп өсті. С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұканов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. көрнекті сөз шеберлері осіп шықты. Қазақ поэзиясының алыбы Ж.Жабаевтың жалынды жырлары бүкіл әлемге тарады. Қазақ сахнасының шеберлері К.Байсеитова, Ә.Қашаубаев, Ж.Шанин, Қ. Жандарбеков, Қ.Байсейітов, Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Е.Өмірзақов т.б. өнері лайықты бағасын алды. Қазақ халқы орыс және дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының үздік жетістіктеріментанысты. Қазақтың әдеби тілі жетіле түсті, халық бүқа-расының тілегіне сәйкес орыс графикасына көшірілген альфавиті қайта құрыдды. Біздің көп ұлтты еліміздің, оның ішінде Қазақстанның экономикасында, саяси және мәдени өмірінде, әлеуметтік қүрылысында түбірлі өзгерістер болды. Қазақтардың ұлттық қауымдастығын нығайта түсетін аса маңызды факторлардың бірі казақ тілі болып табылды. Ол ұлт болып қалыптасуға дейін-ақ ортақ тіл болып саналған. Жергілікті алуан түрлі диалектілердің болуына қарамастан қазақ тіліндегі халық ауыз әдебиетінің "Алпамыс", "Қобылаңцы", "Ер Тарғын", "Қозы Керпеш-Баян сұлу", "Қыз Жібек" т.б. эпостық поэмалары Қазақстанның жер жеріне кең таралып, халық арасында зор сүйіспеншілікке ие болды. Көрнекті халық ақындары мен әншілері Бүқар жырау, Махамбет Өтемісүлы, Ақан сері, Біржан, Жаяу Мұса, Жамбыл т. б. өлеңцері мен өндері, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Сұлтанмахмұт Торайғыров және басқа да жазба әдебиеті өкілдерінің шығармалары жайлы да осыны айтуға болады. Алайда, Қазан революциясына дейін қазақ тілі бір жақты дамыды. Ол негізінен өлі де жете дами қоймаған көркем әдебиеттің поэзия тілі болып қала берді. Бұл тілде саяси әдебиеттер өте аз, ал ғылыми әдебиеттер мүлде шығарылмады деуге болады. Қазақ тіліне Қазақстан экономикасының кенже қалуы: өнеркәсіптің көптеген салаларының болмауы, шаруашылыңтың нашар дамуы және баска да жағдайлар сөзсіз әсерін тигізді. Тілдің даму деңгейі қоғамдык өмір салаларында қол жеткен прогресс деңгейіне, ендіргіш күштердің, қоғамдық қатынастардың, рухани мәдениетінің, ғьшым мен техниканың даму дәрежесіне байланысты. Совет өкіметі жылдары қазақ халқының өмірінде қазақ тілі қазақтардың және Қазақстан халықтарының толыққанды, жан-жақты дамыған тілдерінің біріне айнала алмады, дегенмен оның лекциялық қоры байып, морфологиялық, синтаксистік және стилистикалық жүйесі жетіле түсті, әдеби және сөйлеу нормасы үндесіп, алфавит пен орфография жүйесіне елеулі өзгерістер енгізідді, ең бастысы тілдің қоғамдық функциясы анағұрлым кеңіді. Коммуникативтік, яғни қарым-қатынас құралы ролін атқара отырып, қазақ тілі мектептерде, жоғары оқу орындарында оқу тілі, саясат тілі, жоғары дамыған көркем өдебиет пен ғылым, мерзімді баспасөз, радио мен телевизия тілі болып отыр. Елімізді индустрияландыру, ұжымдастыру кезеңі 30-жылдардағы қоғамымыздың алдыңғы қатарлы азаматтарының репрессияға ұшырау кезеңіне дәл келді.

56-Сұрақ 1920-1930жж. Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдай. Жаппай қуғын-сұргін. 30 ж КСрода социалистік қатыгастар орнап болды. Социализмнің тоталитарлық корінісі ме млекеттік меншік нығайып шаруалар жерден шеттетілді. Республика толық егемендік алмады. Республикалардығң заң шығару бастамасы болмады. Елде сталиндік теория үстемдік етті. Жазалау шаралары: Ату, жер аул\дару, еньекпен түзеу лагерлерінде қамау, Ксродан тыс жерлерге куу. Жеке адам құқығы аяққа басылып, балама пікір айтұан адам халық жауы атанды. 1927-1929 ж Т Рысқұлов, Н Нұрмақов, с Қожанов, м мырзағалиев республикадан аластатылды. 1928ж Қызылордада Қызыл астаның салушылардың қаскүнемдігі ашылыд, талантты саулетші мени инженерлер Тынышбаев, Буддаси, Голдгор сотқа тартылды. 1930ж 4 сәуір Ж аймауытовты атуға үкім шығарфылды. Сол жылы М Дулатов та ату жазасына кесіліп, кейін он жыл қамауға ауыстырылып, 1935 Соловки лагерінде ққ.1937-38 террор жаппай сипат алды. Ұлт зиялылары халық жаулары атанып, сталиндік жазадан олтірілді. С Сейфуллин, майлин,Жансүгіров, Жумабаев, Дулатов жазаға ұшырап, олтирилди. Лагерлік жүйесі құрылды. КАрлаг Қарағанды енбекпен тузету лагери, ЧсИР, АЛЖИР. Ғалым Чижевский сауатсыздық жағдайындығы қан айналымы теориясы жөніндегі енбек авторы. Айтаков Түркімен КСР отралық атқару комитетенің торагасы. 1931 Осакаров ауданында 25 қоныс обсервация пайда болды. 101мың қазақстандық Гулагка жабылып, 27мыңы атылды, қазір 40мыны ақталды.

Жаппай репрессия толкыны Казакстанды да камтыды. Казакстанда бір жылдын ішінде уш іс карастырылды. Олар Уржар, Пресновка жане Карагандыдагы “контрреволюциялык улшыл-фашистік залалдык уйымдардын” істері болды. Ен алгашкы іс Карагандыдагы сот ісі болды. Ондагы айыпталушылар тізімінде округтік партия уйымынын хатшысы М. Гатаулин, мушелері А. Асылбеков, Н. Нурсейітов болды. Олардын негізгі кінасі – батылдылыгы мен принципшілдігі. Сонымен катар Гатаулин 1932 жылы Сталинге жазылган “Бесеудін хаты” авторларынын біреуі болып табылады. Олар 1937 жылы карашада откен сот процесінде оздерінін “Маскеудегі “троцкистік орталыкпен” калай байланыс орнатып, олардын тапсырмасын Казакстанда калай жузеге асыргандарын” мойындады.

Кейін халык жауларын тусті металлургиядан, темір жол транспортынан, жерхалкомынан, байланысхалкомынан жане т. б. жерлерден аныктап, жауапка тарта бастады. Партия кенес кайраткерлерінін тізімін Н. Нурмаков (БОАК президиумынын жауапты кызметкері), Т. Рыскулов (РКФСР ХКК торагасынын орынбасары) Маскеуде усталып бастаса, кейін ол тізімді Караганды облыстык аткару комитетінін торагасы А. Асылбеков, Караганды облыстык партия комитетінін екінші хатшысы Н. Нурсейітов жалгастырды. Олкенін партия жане кенес кызметкерлерін айыптап жауапка тарту шаралары натижесінде корнекті кайраткерлер: К. Сарымолдаев, У. Кулымбетов, Г. Тогжанов, А. Лекеров, А. Розыбакиев, Ж. Садвакасов, И. Курамысов жане т.б. усталып ату жазасына немесе лагерлерге узак мерізімге айдалды.

Тіпті орталыкта не болып жатканын білмейтіндер тагылган айыптардын еш далелсіздігіне карамай жазаланды. Маселен, 1938 жылы 27 кантарда Онтустік Казакстан облысындагы Сайрамдык бес азамат “Киров жолдаска кастандык жасаушылармен ауыз жаласкан саяси кылмыскерлер” болып шыгады. Жауап алу барысында Сайрамда “буржуазияшыл-ултшыл топтын” 12 мушесі аныкталып, ол топ “облыстык уйыммен”, облыс “республикалык топпен байланысты”, ал олардын барлыгы “Маскеумен тогысты” деген корытынды жасалады жане уштіктін шешімімен “кылмыскерлер” атылады.Тергеу ісінін материалдары корсеткендей айыпталушыларга байланысты кылмыстык-процессуалдык кодекс дорекі бурмаланган. Онын бурмаланганын томендегідей далелдер корсетеді: тергеу жумысы кылмыстык іс козгау туралы каулысыз жургізілген жане айыпталушылар ешбір негізсіз жане прокурордын руксатынсыз камалган. Айыпталушыдан жауап алдын ала кіналі адам ретіндегі козкарас тургысынан алынган жане коптеген айыпталушыларга ешбір белгілі кіна тагылмай, олар айлап тергеусіз ОГПУ-дін турмелерінде жаткан. Ал тергеу аякталган сон айыпталушылар тергеу материалдарымен таныстырылмаган. Айыпталушылар коргаушы пайдалану кукыгынан айырылган. Іс осындай денгейде, ешбір бекітілусіз, сот емес органдарга жіберілген жане олар сырттан укім шыгарган. Жаппай репрессия саясаты натижесінде казак халкынын ен тандаулы азаматтары, тіпті, олардын ішінде кенес окіметін орнатуга катыскан А. Айтиев, С. Арганшеев, Т. Рыскулов, Н. Сыргабеков сиякты кайраткерлер де атылып кетті. Жалпы сталиндік кугын-сургін колемі алі толык аныктала койган жок. Кей деректерде 1937-1938 жылдары казакстандыктардын 44 мыны турмелерге тусіп, 22 мыны атылды десе, баска деректер 1930-50 жылдары 100 мыннан астам адам репрессияга ушырады, онын ішінде 20 мыннан астамы атылганын айтады.Большевиктік жаппай репрессия саясаты кезінде жекелеген адамдар гана емес, кішігірім халыктар да кугын-сургінге ушырап, жазыксыз жапа шекті. Ондай жапа шеккен халыкка корейлер жатады. Казакстандык корейлердін негізгі болігі кезінде Киыр Шыгыс олкесінен жер аударылды. Олардын жер аударылу себептерін КСРО ХКК-і мен БК(б)П Орталык комитеті бірігіп шыгарган “Корей халкын Киыр Шыгыс олкесінін шекаралык аудандарынан кошіру туралы” каулысы бір ауыз созбен: “Киыр Шыгыс олкесіне жапон шпионажынын еніп кетуіне жол бермеу максатында…” – деп жауап береді. Каулыда оларга оздерімен бірге заттарын, дуние-муліктерін ала кетуге руксат етілді. Тіпті, оларга шет елге кетуді калайтындарга кедергі жасамау, шекарадан отуді онайлату тартібіне жол беру кажеттілігін де корсетті. Кошкенде калдырып кетуге мажбур болган дуние-муліктін жане егіс алкабынын шыгынын оларга кайтару шарасы да атап корсетілді. Алайда айтылгандар тек соз жузінде калды. Кошкен корейлер тек киім-кешек пен азык-туліктерін гана алып шыга алды. Олар сонымен бірге шекара аскерлерінін жане НКВД-нін тікелей бакылауында болды. Корейлер Казакстанга келген сон да кудікті саналып, бакылауга алынды жане кугын-сургінге ушырады.Казакстан картасында Карлаг деген ерекше тартіптегі Караганды енбекпен тузеу лагері пайда болды. Тоталитарлык тартіп туындаткан тагы бір лагер – Алжир деп аталды. Жаппай репрессияга ушырагандардын от-басы да кугындалды. Алжир лагерінде осы кугынга ушырагандардын айелдері узак жылдар бойы мерзімдерін отеп отыруга мажбур болды. Кенес укіметі жургізген кугын-сургін саясаты натижесінде осы кугынга ушырагандарды орналастырып, оларды бакылайтын баскару органы ГУЛАГ пайда болды. Елдегі осындай кугын-сургін мен коркыныш куш алып турган жагдайда КСРО жана Конституциясынын жобасы талкыланып, 1936 жылы 5 желтоксанда кабылданды. Конституция елде социализм орнаганын жария етті. КСРО жана Конституциясы одактас республикалар санын кобейту мумкіндігін арттырды. Соган сайкес Закавказ республикасы таратылды. Азербайжан, Армян, Грузин республикалары енді КСРО курамына тікелей енді. Казак жане Кыргыз автономиялык республикалары одактас республикаларга айналды. Казак республикасынын статусынын озгеруіне байланысты жана Конституция жасау кажет болды. 1937 жылы 3 акпанда жана Конституция жобасын КазОАК-нін Президиумы колдады. 1937 жылы 21-26 наурызда Алматыда Казакстан кенестерінін X съезі отті. 1937 жылы 26 наурызда съезд Казак КСР-нын Конституциясын бекітті. Мемлекеттік биліктін ен жогаргы органы торт жылга сайланатын Казак КСР Жогары Кенесі болды. Жогары Кенес озінін Президиумын сайлады жане республика укіметі - Халык Комиссарлар Кенесін (ХКК) курды. Конституцияда республика территориясынын тутастыгы негізделді. Казак КСР-нын арбір азаматы КСРО азаматы болып табылды.

57-Сұрақ 1941-1945 жж Ұлы Отан соғысына қазақстандықтардың олардың өшпес ерліктері.

Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысы жылдарындағы тылдағы ерліктері. Қазақстандықтар жау тылындағы партизан қозғалысына белсене қатысты.1941ж КСРО ОАК мен БКП(б) ОК-нің 1941 ж 29 маусымындағы дерективасында жау басып алған аумақтарда жау армияларының бөлімшелерімен күресу үшін партизан отрядтарын құру көзделді.Осы жылдың 18 шілдесінде БКП(б) ОК*Германия әскерінің тылында күрес ұйымдастыру* туралы қаулы қабылданып,партизан қозғалысын ұйымдастырды.1941ж жазынан бастап жау тылында жабдықтала бастаған партизан ұйымдары құрамындағы жауынгерлер саны 1943ж соңында 1 млн жетті.1942ж мамырында Қызыл Армия мен партизан қозғалысының ұштасуын қадағалайтын Орталық,кейінірек республикалық және облыстық партизан қозғалысы штабтары құрылды. Енді партизан қозғалысы қатарында жаумен шайқастан қазақстандықтар құрамына тоқталайық.Украина аумағындағы партизан бірлестіктерінде 1500 қазақстандық жаумен шайқасты.Атап айтсақ,М.И.Шукаевтың партизан отряды құрамында 79 қазақ,Ұлы Отан соғысының Батыры С.А.Ковпактың партизан отрядында 70 қазақстандық болды.Қазақстандықтар үлкен ерлік көрсетті.Мысалы,1942ж Қайсенов Чапаев атындағы партизан отрядтарының командирі сайланып,Украина аумағында жаумен шайқаста үлкен ерлік көрсетті.Сонымен қатар Қарағанды облысынан Д.И.Сагаев,Талдықорған облысынан П.С.Шленский, Қызылордадан-Байдаулетов, Шымкент облысынан-Ж.Омаров,алматылық-А.С.Егоров және т.б қазақстандықтар әртүрлі партизан құрылымдары қатарында шайқасты.Отанын қорғаудағы асқан ерлігі үшін Қ.Қайсеновке *Халық Қаһарманы* атағы берілді. Белоруссия аумағын жаудан азат етуге де қазақстандық партизандар үлкен үлес қосты.Тек 1941ж Брест облысындағы Старосельск орманында 9 қазақстандық партизан жаумен шайқасты.Белоруссия аумағында ерлікпен шайқасқан отандас партизандар: Озмитель, Омаров, Қайсеитова, Салықов, Сыдыкова, Булаев, Данияров, Темірханов, Жұмабаева және т.б Смоленск облысында құрылған партизан бірлестіктерінің құрамы 45 ұлт өкілдерінен тұрды.Соның ішінде 2-Кляжнянск партизан бригадасында 19,С.Лазо атындағы партизан полкінде 40,ерекше партизан бірлестігі *Тринадцать*құрамында 48 қазақстандық болды. Жаумен шайқаста көрсеткен ерліктері үшін қазақстандық пратизандар әртүрлі мемлекеттік марапаттарды иеленді.А.С.Егоров пен Ф.Ф.Озмительге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Соғыстан кейінгі жылдары орталық партизан штабының шешімімен тәжірибелі партизандарды шетел мемлекеттері аумағын аттандырды.Оларға партизан отрядтарын ұйымдастыру тапсырылды.Осы мақсатпен Қ.Қайсенов Румыния мен Чехословакияны,ал А.С.Егоров Словакияны, С.О.Төлешов, А.Г.Акимин-Польшаны жаудан азат етуге ат салысты. Жүздеген Қазақстандық соғыс тұтқындары Франция, Италия, Бельгия, Греция және т.б Еуропа мемлекеттері халықтарының азаттық күресіне белсенді қатысты. Соңғы мәліметтерге сай, тек Франция, Бельгия, Италия аумақтарындағы партизан құрылымдары қатарында 180 қазақстандық болды. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысының майдандарындағы ерен ерліктері. Соғыс жылдары Қазақстанда Қазақстанда 12 атқыштар және 4 атты әскер дивизиясы,7 атқыштар бригадасы және 50-ге жуық жеке полктер мен батальондар жасақталып,майданға аттандырылды.Қазақстан аумағында жасақталған әскери құрылымдар соғыстың алғашқы күндерінен бастап ерлікпен шайқасты.Әсіресе,Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтар үлкен құрметке ие болды.Мәскеу бағытындағы негізгі жолдардың бірі-Волоколамск тас жолын қорғауда Алматыда жабдықталған 316-атқыштар дивизиясы генерал-майор Панфиловтың басшылығымен теңдесі жоқ ерлік көрсетті.Қысқа уақыт ішінде дивизия жауынгерлері жаудың танк,моторлы және екі жаяу әскер дивизияларын талқандады.Мәскеу түбіндегі шайқаста,әсіресе Саяси жетекші Ключков басқарған бөлімше -28 панфиловшылар жаудың 50 танкісіне тойтарыс беріп,асқан ерлік көрсетті.1941 ж.17 қарашада дивизияға 8-гвардиялық деген атақ беріліп,кейінірек Қызыл Ту,Ленин ордендерімен,ал Риганы жаудан азат еткені үшін екінші дәрежелі Суворов орденімен марапатталды.Бұл шайқаста ерлік көрсеткен 28 жауынгер Кеңес Одағының Батыры атағын иеленді. Панфиловшы аға лейтенант Б.Момышұлы Мәскеу түбіндегі шайқаста өз батальонмен жау қоршауын үш рет бұзып шықты.Соғысты Б.Момышұлы полковник лауазымымен,9-гвардиялық атқыштар дивизиясының командирі болып жүріп аяқтады.Белгілі орыс жазушысы А.Бектің *Волоколамское шоссе* повесі Б.Момышұлының соғыс жылдарындағы ерлігіне айналды.Сөйтсе де,Момышұлының соғыс жылдарындағы ерлігі өз дәрежесінде мойындалмай,тек 1990 жылы еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тікелей араласуымен оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Қазақ қыздары да соғыс ауыртпалығын ер азаматтармен бірдей көтерді.Алғашқы кезден соғысқа сұранып,әскери комиссарияттарға хат жазған қазақ қыздары өте көп болды.Қазақ арулары түрлі әскери болып,ерен ерлік үлгісін көрсетті.Қолдарына қару алып,майданға аттанған қазақ жұлдыздары-Әлия мен Мәншүк Қазақстан даңқын паш етті.Авияция саласын меңгерген қазақ қызы-Х.Доспанова Кеңес Одағының батыры Раскова басқарған әйелдер авияциясының құрпмында авияция штурманы болып 300-ден астам мәрте әуеге көтерілді. 2004ж Президенттің жарлығымен Х.Д.Доспановаға Халық Қаһарманы атағы берілді. Шығыс Еуропаны жаудан азат етуде қазақстандықтар үлкен ерлік көрсетті.Шығыс Пруссия аумағын азат етуде көрсеткен ерліктері үшін 20 қазақстандық жауынгер Кеңес Одағының Батыры атағын алды.Олар-Андреев,Беда,Брилин,Абилов,Кутурга т.б. Словакия аумағын жаудан азат етуге 4- Украина майданы құрамында қазақстандық 8- атөыштар дивизиясы қатысты.Майданда көрсеткен ерліктері үшін 8- атқыштар дивизиясының құрамындағы 62- артиллериялық Карпат полкі Қызыл Ту орденімен,151- Кармат полкі 3- дәрежелі Кутузов орденімен,310- атқыштар полкі 3- дәрежелі Суворов орденімен марапатталды. Чехословакия жерін азат етуге келген қазақстандық ұшқыштар 2,8,5- әуе армиясының бөлімдерінде жаумен шайқасты.Шайқастардағы ерлігі үшін Батеньков пен Железняков соғыстан кейін Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. Қорыта келе,Ұлы Отан соғысына тартылған қазақстандықтар санына тоқталайық.Соғыстың алдында Қазақстанда 6,2млн адам тұрды.Соғыс жылдары қолына қару алып,майданға 1,9млн адам аттанды. Майдандағы ерлігі үшін 520 қазақстандықтың,оның ішінде 100-ден астам қазақтың Кеңес Одағының Батыры атағын алуы-ортақ Отанын қорғауда қазақ ұлтының суырылып алға шыққанын көрсетеді.

1940 жылы 18 желтоқсанда – фашистік Германия басшылығы «Барбаросса» соғыс жоспарын жасады. Мақсаты

- КСРО-ға қарсы соғыс ашу.

- «Қауырт соғыс» идеясы бойынша соғысты 1941 жылдың күзінде аяқтау.

Бұл соғыс жоспары бойынша фашистер КСРО- ны

Сансыз көп ұлттың жасанды әрі тұрақсыз бірлестігі

Ішкі бірліктен жұрдай этникалық конгломерат ретінде қарастырды.

КСРО территориясын, бірнеше рейхкоммиссариатқа бөлуді көздеді

1 Остланд-Беларусъ пен Балтық жағалауы

2 Украина

3 Московия Ресей жері

4 Кавказ

5 Еділ- Орал

6 Гросс Түркістан

1941жыл 22 маусым- фашистік Германия КСРО-ға тұтқиылдан соғыс ашты.Ұлы Отан соғысы басталды.

Республикада 2 млн. Астам адам әскери даярлықтан өтті.

1941 ж. қырк. Дивизия комиссары, Ертіс өңірінің перзенті

Е.П.Рыков Полтава обл/ның Шумейково тоғайында ерлікпен қаза тапты. Киевтегі орталықтағы көшеге ж/е Катонқарағай орта мектебіне Е.П.Рыков есімі берілді.

Соғыс тарихында алғаш рет Кеңес Одағының Батыры атағын алған қазақстандық танк әскерлерінің генерал-майоры К.А.Семенченко (1941ж. 22 шілде).

Қара теңіз флотының контр-адмиралы атыраулық Л.А.Владимирский батылдығымен ерекшеленді.

Мәскеу шайқасында генерал-майор И.В.Егоров қолбасшылық еткен 316- атқыштар дивизиясы шайқасты.

1941ж. 16 қараша 1075 атқыштар полкінің 28 танк жоюшылар тобы Дубосеково разъезінде жаудың 18 танкісін жойып жіберді. Ротаның саяси жетекшісі В.Г.Клочков: « Ресей кең байтақ, бірақ шегінерге жер жоқ, артымызда Мәскеу» ұранын көтерді.

1941 ж. 18 қараша дивизия командирі генерал И.В.Панфилов ерлікпен қаза тапты.

Панфиловшы 1075- атқыштар полкі 8 ротасының саяси жетекшісі П.Б.Вихрев бастаған 14 жауынгер жаудың 5 танкісі мен 2 взвод жаяу әскерін жойды. Жалғыз қалған саяси жетекші гранатамен 2 танкіні жойып, өзін өзі атып, қаза тапты. П.Б.Вихревке Батыр атағы берілді.

И.В.Карпов қолбасшылық еткен атқыштар полкі мен аға лейтенант Б.Момышұлы қолбасшылық еткен батальон жауынгерлері ерлікпен шайқасты.(Б.Момышұлына 1990 ж. қайтыс болғаннан кейін батыр атағы берілді ). Кеңес Одағының Батыры Төлеген Тоқтаров ерлігі: Бородино селосында неміс бөлімінің штабына кіріп, 5 офицердің көзін жойған.

Кеңес Одағының Батыры ротаның саяси жетекшісі М.Ғабдуллин ерлігі: ол басқарған автоматшылар тобы жау танкісін жойып, бөлімшелерін жау қоршауынан алып шықты.

238- атқыштар дивизиясының автоматшысы Рамазан Амангелдиев ерлігі: Ока жағасында, Серпухов түбіндегі Воронино қыстағындағы шайқаста 13 фашистің көзін жойып, өзі де қаза тапты.

Қазақстандық әскери құрамалардың үштен бірі Ленинград түбінде соғысты.

Кеңес одағының орден, медальдарме марапатталған қазақстандықтар: 966387. Ұлы Отан соғысында қаза тапқан қазақстандықтар: 603 мың.

58-Сұрақтар Қазақстан- майдан арсеналы (1941-1945жж). Ғылым мен өнер- майданға(1941-1945 жж.) 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы кеңес одақғы үшін бұрын-сонды бастан кешкен барлық соғыстардын ішіндегі ең ауыры болды. Соғыс елді біртұтас жауынгерлік лагерьге айналдыруды, бүкіл экономика мен кеңес халқының күш-жігерін майдан мүддесіне, жауды жену мақсатына жұмылдыруды мақсат етті. Қызыл армияның қатарына өз еріктерімен баратындықтары туралы қалалық және аудандық әскери комиссариаттарға Еліміздін түкпір-түкпірінен мыңдаған арыздар түсіп жаты. Соғыстың алғашқы күндерінде-ақ Алматы, Жамбыл, Оң. Қазақстан, Қырғыстаннан шақырылған жігіттерден 316-атқыштар дивизиясы жасақталды. Оның командиры болып азамат соғысына қатысушы генерал Панфилов тағайындалды. Қарулы күштер мен еңбек армиясының қатарына барлығы 1,8млн. қазақстандықтар қатысты. Әсіресе, Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың жауынгерлік даңқы шықты. Республикада жасақталған 316-атқыштар дивизиясына астанаға апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі – Волокаламск тас жолын қорғау тапсырылды. Мұнда майор Бауыржан Момышұлы басқарған 1073-ұлан атқыштар полкі жау шабуылына дивизияның басқа бөлімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс берді. Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері үшін 96638 қазақстандықтар Кеңес Одағының орден, медальдарымен наградталды. 500-ге жуық қазақстандыққа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Олардың 99-ы қазақ. Қазақстандықтар соғыстың Қиыр Шығыстағы соңғы ошағын жоюға да белсене қатысты. Соғыс Қазақстан үшін қымбатқа түсті. Ұлы Отан Соғысында 603 мыңдай Қазақстан азаматтары ерлікпен қаза тапты.

Соғыстың алғашқы жылдарынан бастап республика экономикасы әскери бағытқа көшірілді.

- Бейбіт мақсаттарға жұмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды.

- Көптеген кәсіпорындар қорғаныс өнімдерін шығара бастады.

Майданға жақын өңірлерден 220 зауыт пен фабрика, цехтар мен артелълер Қазақстанға көшірілді. Өнеркәсіп орындарын көшіру 2 рет жүргізілді.

1941 жыл аяғы -1942 жыл басы.

1942 жылдың күзі.

Көшіріліп әкелінген 54 зауыт пен фабрика Тамақ өнеркәсібі халық комисариатының қарамағында болды. Жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің 53 кәсіпорын көшіріліп әкелінді . Республикада аяқ киім саласының қуаты 12 есе, былғары саласының қуаты 10 есе өсті.

Көшірілген кәсіпорындардың 20- сы қару-жарақ пен оқ-дәрі шығаратын болып қайта құрылды.

Көшіріліп әкелінген зауыттар мен фабрикалар негізінен мына аймақтарға орналастырылды. Алматы, Орал, Петропавл, Шымкент, Семей, Қарағанды, Ақтөбе.

Республика жұмысшы табының қатарына одақтас республикалардан мамандар келіп қосылды.

3200 кенші мен 2000 құрылысшы- Донбасс шахталарынан

2000 машина жасаушы – Воронеж бен Луганскіден

Тоқымашылар, тамақ өнеркәсібі қызметкерлері, мыңдаған теміржолшылар, 7 мыңдай инженер- техниктер Мәскеуден, Киевтен, Харъковтен.

Қазақстан – КСРО-ның негізгі әскери - өнеркәсіп базасына айналды. 1942 жылы одақта өндірілген

• қорғасынның 85%

• көмірдің 1\8 бөлігін

• молибденнің 60% -ын

• оқтанды мұнайдың 1 млн. Тоннаға жуығын берді.

Түркістан – Сібір темір жолымен жүк тасымалдау 1942 жылы 1941 жылмен салыстырғанда 2,5 есе көбейді. 1944 жылы темір жол арқылы 20 мыңнан астам жүрдек поезд жөнелтілді . Орталықтағы өнеркәсіп аймақтарының жау шебінде қалуы көмір, мұнай, металл өндірудің азаю қаупін төндірді.