41
.pdfценные природные объекты и территории, использовать современные технические средства и новейшие технологии, позволяющие минимизировать загрязнение окружающей среды (установка специализированных урн). Во-вторых, повышение уровня экологического образования, путем предварительного общения с туристами, а также влияние на них современными способами общения, это могут быть различные мессенджеры, социальные сети, социальные ролики, призывающие к бережному и гуманному отношению к животным и растениям в посещаемой ими местности.
ЖАСЫЛ ШАТЫРЛАР ҚАЛА ЭКОЛОГИЯСЫН ЖАҚСАРТУДЫҢ ШЕШІМІ РЕТІНДЕ
Құдияр Б.К.
Ғылыми жетекші б.ғ.к. Мұқанова Г.А.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
e-mail: BKudiyarova.1996@mail.ru
Қазіргі заманымыздағы қоршаған ортадағы экологиялық дағдарыс жер бетінің, әрбір бөлшегі, қымбат екендігіне көз жеткізуде. Қоршаған ортамыздың ластануы, табиғи ресурстарымыздың сарқылуы, топырақтың деградациясы, жерлердің жарамсыз қалауына байланысты, тұрақсыз дамудан тұрақты дамуға өтуге, табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға, баламалы энергия көздерін пайдалану арқылы экологиялық дағдарыстың алдын алу үшін әлемде және біздің елімізде көптеген жұмыстар атқарылуда.
Осы жұмыстардың нәтижесінің бірі тұрақты, дамуға көшудің шарты ретінде «экологиялық тұрғын үй» көптеген экологиялық мәселелердің негізгісі болып табылады. Экологиялық тұрғын үйдің құрамдас бөліктері табиғи материалдардан жасалған, адам денсаулығына зияны болмау қажет. Олар қуатты қайта өңдейтін, тұрғын үйді жылытатын күн батареялары, органикалық қалдықтардан алынған ас үйдегі биогаз плиталары және әртүрлі мақсатта қолданылатын жасыл өсімдік бақтары. Әрине бұл бақ тек үй ішінде ғана емес, үйдің шатырында да болуы қажет. Мүмкін бұл шатыр экологиялық апаттан құтқаратын адам ұмтылған болашақтың идеалды үйі болатыншығар.
Алматы қаласының экологиялық жағдайы көңіл толтырарлықтай емес. Қоршаған ортаны қорғаушылардың міндетін керісінше орындау бірінші көзге түсуде. Өмір сүру маңызын жақсартуда қолдан жасалған жасыл алқаптардың санын көбейтіп, шатырларды жасылдандыру арқылы мәселелердің шешімін табуға болады. Шатырдағы тірі өсімдіктердің көрінісі экологиялық бағыттың басты белгісі болып есептелінеді. Қазіргі таңда бұл бағытта жоғарыда аталған экологиялық үй бейнесі зерттеліп, тұғырнамалық кешенді мәліметтер алынғаны белгілі. Бұлар әлемдегі және ТМД елдеріндегі эко үйдің концепциясының орындалу технологиясына байланысты, жасыл шатырларға жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстарынажатады.
Ал ұсынып отырған осы жұмысымыздың негізгі өзектілігі – бұрын біздің елімізде қалыптаспаған эко үйдің шатырларының жасылдануының қоршаған ортаға, адам денсаулығына әсерін зерттеу, оның артықшылығын анықтау, ғылыми негізін жасау.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Экоүй шатырларының жасылдануының экологиялық жетістіктерін анықтау және жасыл шатыр технологиясының элементтерін қалыптастыру.
Егер жасыл шатырлар біздің елімізде мектептерде, жұмыс орындарында, әкімшілік мекемелерде, тұрғын үйлердің ғимараттарында орналасса адамдардың жағдайын жақсартып әлеуметтік мәселелердің алдын алуға көмек көрсетеді. Жасыл шатырлар архитекторлық көзқарастың негізі ретінде көптеген табиғи ортада климаттың қатал мінезінен қорғанудың бірден-бір амалы. Қорыта келгенде айтатынымыз жасыл шатырдың ерекшелігі, энергияның шығындары жылуға және салқындатылуға жұмсалады. Жаңбырмен түскен ауыр металдар және улы заттарға сүзгіш ретінде қызмет атқарады. Көмірқышқыл газдарының алдын алып, тынысалу жүйесінің ауруларын болдырмайды. Шумдардың және жағымсыз дыбыстардың жиілігін топырақ қабаты өткізбейді. Жасыл шатырларды көбейту жаңа салынған ортада, әртүрлі деңгейде, халықтың өмірін жақсартады. Экологиялық тәрбие береді. Қазіргі үйлердің ыстық күнде қызып кететіні, сонымен қоймай ауаға және климатқа зиянды сәуле таратуы баршаға мәлім. Жасыл шатыр мұндай мәселелерге жол бермейтініне жоғарыда көз жеткіздік.
241
АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
Құрмансеит Г.С Павличенко Л.М. жетекшілігімен
әл-Фараби ат. Қазақ Ұлттық университеті
e-mail: qurmanseyt.gauhar@mail.u
Ақтөбе облысы – Қазақстанның индустриалды дамыған аймағы болып табылады. Аймақ экономикасының негізгі бағыты – өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық өндірісі. Облыста 5 ауылдық аудан, 8 қала, 142 ауылдық әкімшілік және 410 ауылдық елді мекен бар.
Ауа бассейнінің ластануының деңгейі облыста көбіне 7 ірі кәсіпорынмен анықталады – «СНПСАқтөбемұнайгаз» АҚ, «Қазақойл Ақтөбе» ЖШС, «Каспий Мұнай ТМЕ» ЖШС, Ақтөбе ферроқорытпа зауыты және Дон тау-кен өңдеу комбинаты – «Қазхром ТҰК» АҚ филиалдары, «Ақтөбе», «Ақтөбе ЖЭО» АҚ, «Интергаз Орталық Азия» АҚ, «Ақтөбе» ГҚМБ.
Жалпы алғанда, ластағыш заттардың жалпы шығарындыларының 168,05 мың тонна жалпы көлемінен 7 табиғат пайдаланушылар үлесіне атмосфера шығарындыларының жалпы көлемінен 59,1 мың тонна немесе 49%-ды құрайды.
Жер асты суларының ластануының басты ошақтары өнеркәсіптік объектілермен өте тығыз байланысты. Ақтөбе қаласындағы Елек өзенінің оң және сол жағалауларында алты валентті хроммен ластанған жер асты суларының тарихи ластану аймағы бар, бұл 1957 жылы Ақтөбе хром қосындылары зауытын (АХҚЗ) іске қосумен байланысты.
Сонымен қоса, 2016 жылға ілеспе мұнай газын өндіру көлемі 5961,548 млн. м3 құрады, бұл 2015 жылмен (4378,829 млн. куб.м) салыстырғанда 1582,719 млн. м3 көп, бұл ретте 2015 жылы 4033,714 млн. м3. салыстырғанда кәдеге жаратылғаны 5572,588 млн. м3, есептік мерзімдегі жағылған газ көлемі 388,504 млн. м3 құрайды, бұл 2014 жылмен салыстырғанда 43,39 млн.м3 көп. . Алаулы қондырғылардан ластағыш заттар шығарындыларының барлық 99,1%-ы 4 мұнай газ өндіруші және өңдеуші кәсіпорындарына тиесілі.
Ақтөбе облысы аумағының 72 пайызы экологиялық қауіп-қатерге бейім. Бұған өнеркәсіптен шыққан улы газдар, климаттың құрғақ әрі қатал болуы, өсімдіктер әлемінің жұтаңдығы себеп. Экологиялық жағдайдың күрт нашарлауында автокөліктердің үлесі бар. Бұл өз кезегінде адамдардың денсаулығына да кері әсерін тигізіп жатыр.
Осылайша, бүгінде Ақтөбе облысы ауаға таралатын ластаушы заттардың көлемі жағынан елімізде алтыншы орында тұр. Әсіресе, көмірсутек шикізаты өндірілетін Мұғалжар ауданының халі мүшкіл. Юбилейный кен орны мен қиыршық тас зауыты орналасқан өңірдегі экологиялық ахуал тым күрделі. Одан кейінгі орында хром мен мырыш шығып жатқан Хромтау ауданы тұр. Арал экологиялық апат аймағына жақын орналасқан Шалқар ауданының жағдайы да мәз емес. Шалқар экологиялық апат аймағына кіреді.
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ЕГІСТІК АЛҚАПТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Лесханұлы Ж.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті jambul_com@mail.ru
Ғылыми жетекші: х.ғ.к Таныбаева.А.Қ
Алматы облысындағы шаруашылық жүргізу мақсатындағы жерді бағалау жұмыстарының даму мақсатында, топырақтардың экологиялық жай күйін зерттеп алуымыз қажет. Егерде егіншіліктің аймағында зерттеу кезінде топырақтардың экологиялық кемшіліктері анықталса, онда егіншіліктің бейімді ландшафтты жүйелерін қалыптастыруға болмайды. Бейімді егіншілік жерлерді агроэкологиялық бағалаудың жүйелігін қажет етеді. Ол, яғни, экологиялық орналастыруды қамтамасыз етеді және егінді жерлердің агроэкологиялық жағдайларына қатысты жер пайдаланудың барлық элементтерімен қамтамыз етеді. Сонымен қатар, топырақ жамылғысының құрылымын және сапалы көрінісін, агроландшафтарының геоморфологиялық жағдайларын, топырақ құнарлылығын қамтамасыз етеді. Бүгінгі күні егіншілік жерлердің экологилық бағасына сәйкес агроэкологиялық өңдеу қажеттілігі туындайды. Алматы обылсының егістік жерлерінің топырағының экологиялық
242
бағалау кезеңдік зерттеу жүргізу арқылы анықтау аламыз. Олардың бірнеше түрі бар. Топырақтың экологиялық жағдайын жүргізілген зерттеулер, eгіннің жоғарғы сортта болуына мүмкіндік береді.
Жалпы Алматы облысының топырағы ашық қара-қоңыр және күңгірт қара-қоңыр болып келеді. Осы топырақтың экологиялық жағдайын тексеретін егіндік алқаптық жерлерді агроэкологиялық бақылаулар жүргізіліп отырылады, ол аумақтық ландшафттық-экологиялық талдаудың және топырақтың экологиялық жағдайын бағалауын қамтиды. Зерттеудің біріншісіболып геоморфологиялық және литологиялық сонымен қатар гидрологиялық жағдайларын топырақ жамылғысының құрылымын қамтиды. Зерттелген егістік алқаптарының топырақтың экологиялық жағдайы карталарда көрсетіліп отырылады.
Алматы облысындағы егіншілік жағдайында егістіктердің ылғал режимімен қатар қоректік режимі қарастырылуы қажет болып тұр, яғни топыраққа тыңайтқыштар енгізу жұмыстары ғылыми негізде жүргізілуі қажет. Сондықтан суармалы егіншілік - тұрақты да, сапалы өнім алуды қамтамасыз етді. Аталмыш мәселелер Алматы облысының егістік алқабаның экологиялықмелиоративтік жұмысты ғылыми негізде қарастыруды талап етеді. Сонымен бірге Іле өзенінің бассейнінде қолданылатын сулардың сапасының жақсаруы және оны тиімді пайдалану егіншілік жағдайының дұрыс шешілуіне себеп болар еді. Іле өзенінің төменгі сағасындағы жерлердің күрделі экологиялық-мелиоративтік мәселесін шешуде, аймақтың барлық ландшафттық-географиялық және гидрогеологиялық көрсеткіштерін ескере отырып зерттеу жүргізуі топырақтың экологиялық шиеленісін біраз жағдайын шешуге негізболады.
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ РЕЙТИНГА СТРАН МИРА ПО ТОКСИЧНОСТИ
Манашев Д.А.
под руководством Зайнуллиной А.Ш.
Алматинский технологический университет
e-mail: djimpii@mail.ru
В настоящее время одной из актуальных серьезнейших глобальных мировых экологических проблем, с которым столкнулось человечество, является загрязнение атмосферы воздуха Земли вредными веществами. Ученые экологи со всего мира бьют тревогу о том, что в атмосферу воздуха попадают в огромных количествах вредные и токсические вещества, оказывающие пагубное влияние на все живые организмы, а кроме этого последствием загрязнения является изменение климата Земли.
Как известно токсичность атмосферы воздуха стран в основном оценивается по пяти наиболее важным параметрам, к которым относятся:
1.потребление энергии на душу населения;
2.выбросы углекислого газа от сжигания топлива;
3.загрязнение воздуха;
4.смертельные случаи, связанные с загрязнением атмосферы;
5.возобновляемые источники энергии.
Эксперты британской организации The Eco Experts, наряду с исследованиями других ученых со всего мира составили рейтинг токсичности всех стран мира. Данные для исследования были получены от Международного энергетического агентства и Всемирной организации здравоохранения.
По данным, проведенных исследований, к сожалению, Казахстан, наряду с Саудовской Аравией и Объединенными Арабскими Эмиратами, вошел в «десятку» самых токсичных стран мира.
Самой токсичной страной мира признана Саудовская Аравия. Далее следует, Кувейт, Катар, Бахрейн, Объединенные Арабские Эмираты, Оман, Туркменистан, Ливия, Казахстан, Тринидад и Тобаго.
Следует констатировать тот неутешительный факт, что из бывших стран СНГ только две страны – Казахстан и Туркменистан вошли в «десятку» самых токсичных стран мира.
Девятое место по токсичности загрязнения атмосферы воздуха, которое занимает Казахстан среди всех стран мира, говорит о катастрофических, серьезных экологических проблемах в нашей стране.
В этой связи в Казахстане необходимо принимать экстренные меры по улучшению состояния загрязнения атмосферы воздуха в стране.
243
«Саудовская Аравия является наиболее токсичной страной в мире, с высоким процентом загрязнения воздуха, опережая Индию и даже Китай.
Расположенные рядом с ней богатые нефтью страны также доминируют в топ-10 токсичных стран и практически не имеют производства возобновляемых источников энергии, несмотря на идеальный климат - малое количество осадков и длительность светового дня», – отмечают авторы исследования.
В число наименее токсичных стран вошли страны Африки – такие, как Кения (на первом месте), Танзания, Эфиопия, Мозамбик, Камерун.
Однако, африканские государства, где отсутствие производств привело к минимальному загрязнению воздуха, очень страдают от загрязнения воды, но этот фактор исследователи не учитывали при составлении рейтинга.
ШҚО ТҰРҒЫНДАРЫН АУЫЗ СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР
Мелісова С.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Ғылыми жетекші: х.ғ.к Таныбаева.А.Қ
Қазақстан халқының қауіпсіздігі үшін негізгі экологиялық проблемалар бірі су ресурсын пайдалануға байланысты. Сумен қамтамасыз ету және оның сапасы Қазақстанда алаңдатушылық туғызуда және орнықты даму үшін Ұлттық жоспарда қоршаған ортаны қорғаудың негізгі бағыттарының бірі.
Аудан аумағының жер бедерінің негізгі бөлігі таулы (Ақшатау, Тарбағатай жоталары), оңтүстік бөлігі төбелі жазықтар. Климаты шұғыл континентті, қысы суық, жазы ыстық, орташа температурасы қаңтардың орташа температурасы -17-19 градус, шілдеде 20-22 градус ыстық.Атмосфералық жауыншашынның жылдық мөлшері 250-400 мм. Қазан айының соңына қарай қар жауады, сәуір айына дейін жатады.Ауданда мынадай өзендер ағып өтеді: Аягөз, Қарасу және т.б. Аягөз өзені Тарбағатай жотасының бөктерінен бастау алады, Балхаш өзеніне құяды.Өзеннің ұзындығы - 492 км., су жинау алабы 15,7 мың км2. Ірі салалары: Балықты, Нарын, Батпақты, Айғыз, Құрайлы, Таңсық және т.б. Қар
суымен қоректенеді.
Су ресурстары аумақтар бойынша біркелкі бөлінбеген. Шығыс өңірдің үлесі - 34,5%, солтүстік - 4,2%, орталық - 2,6%, оңтүстік-шығыс - 24,1%, оңтүстік - 21,2%, батыс өңірдің үлесі - 13,4%.
Өнеркәсіп жұмсайтын судың 40%-ға дейінгі мөлшері сапасы жағынан алғанда ауыз суына жатады.
Ауыл шаруашылығы су ресурстарының негізгі көлемін тұтынады (барлық тұтынылатын судың 75%-на дейін). Бұл орайда барынша көп су тұтыну суғармалы егіншілікке, содан кейін көлтабандап суғаруға, жайылымдарды суландыруға, ауылдық елді мекендерді сумен жабдықтауға тиесілі.
Негізінен өткен ғасырдың 60-70-жылдарында салынған ирригациялық жүйелердің әбден тозығы жеткен. Соның салдарынан каналдарда суды сүзу шығындары көбеюде, суды шаруашылықтар бойынша бөлу қиындап кетті, ауыл шаруашылығы дақылдарын сумен қамтамасыз ету жағдайлары ушыға түсуде, сондықтан суғармалы жүйелерде судың шығыны бас су алғыштан бастап 50-60%-ға дейін жетеді.
Осы заманғы агротехниканың нашар енгізілуі, суғару технологияларының жетілдірілмеуі, ирригация және кәріз жүйелерінің қанағаттанғысыз техникалық жай-күйі суғармалы жерлердің сортаңдануына, шөлейттену процестерінің шапшаң етек алуына әкеп соқтыруда.
Іс жүзінде барлық ірі өзендер суының сапасы қолданыстағы санитарлық талаптарға сай келмейді. Су ресурстарының негізгі ластануы елді мекендердің, өнеркәсіп орындарының шайынды суларының, суғармалы алқаптардан келетін коллекторлы-кәріз ағын суларының құйылуына
байланысты.
Өнеркәсіп орындарының шайынды суларының едәуір көлемі (жекелеген қалаларда 24%-ға дейін) өнеркәсіптік шайынды суларды тазартуға есептелмеген тазартқыш имараттарға келіп құйылады.
Су тапшылығы, экономика салаларын реформалау, нарықтық экономикаға көшу, кәсіпкерліктің қарқынды өсуі, өндіріс салаларында жеке меншіктің заңдастырылып қалыптасуы, шет мемлекеттердің Қазақстан экономикасына инвестициялар құюы іргелі бағдарламалар әзірлеу қажеттілігін туғызды.
244
КҮНБАҒЫС ӨСІМДІГІН ТЫҢАЙТҚЫШ ЖӘНЕ ПЕСТИЦИТ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУ
Мендибаев Қ.
Ғылыми жетекшісі: х.ғ.к., доцент Бірімжанова З.С.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті e-mail: kaundyk.mendibaev@mail.ru
Ауыл шаруашылығы басқармасының мәліметінше елімізде 2016 жылы 478,8 мың тонна күнбағыс өсірілсе, 2017 жылы 561,1 мың тоннаға жеткен. 2014 жылмен салыстырғанда күнбағыс дәнін өндіру шамамен 2 есеге ұлғайған, яғни 44%-ға артты.
Қазіргі кезде өсімдік шаруашылығын жетілдіріп, өсімдік шаруашылығын агрессивті бағдарламамен және индустриялық тұрғыдан дамыту өз кезеңінде қажеттілігін туғызып отырғаны жалған емес. Бұл тұрғыда табиғи, экономикалық таза, жасыл өнімдерді жоғары сапаға, құндылыққа және өнімділікке арналған артықшылықтарға ие болу, сонымен қатар ұтымды пайдалану. Өсімдік шаруашылығындағы тауарлардың, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің экономикалық және экологиялық тұрғыдан тиімді пайдалану жолдарын, әдістерін көрсету – аса маңызды маселелердің бірі болып табылады.
Бүгінде көптеген бақша илері күнбағыс тұқымынан қуыршақтарды жинайды, өйткені олардың көп пайдалы қасиеттері бар. Күнбағыстарды қорғасын, мышьяк және уран тәрізді топырақтан улы ингредиенттерді алу үшін фиторемедиацияда қолдануға болады және радионуклидтерді, басқа улы ингредиенттерді, судан зиянды бактерияларды бейтараптандыру үшін ризофильтрацияда өзінің пайдасын тигізуі әбден мүмкін.
Қазіргі таңда каучуктың тиімді, тұрақты және таза көздерін дамыту өте тиімді, әрі тытымды болып табылады. Біз өнімді нарыққа шығара алатын және отандық көзі болатын жетекші каучук өндіруге негізделген күнбағыс өсімдігін өсіру. Күнбағыстың каучуктық ағаштардан өзгешелігі өсуру үшін уақыттың аз кетуі және басқа өндірістерде де қолданылуы. Күнбағыстың еліміздің көптеген аймақтарында өсіріле алуы көп мөлшерде өндіре алуымызды қамтамассызетеді.
Күнбағыс тұқымынан пестицидтер, тыңайтқыштар ретінде пайдалануға болады. Бәрімізге белгілі қазіргі таңда алуыл шаруашылығында мәдени өсімдіктерден көп өнім алу немесе оларға зиян келтіретіндерден құтылу үшін пестициттерді көптеп қолданады. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр. Оларды пайдаланбай өнім алуға мүмкіндік жоқ, себебі зиянкестер өте көбейіп кетті. Сол себепті, бізге адамдарға және табиғат ортасына сиянын тиізбейтін пестициттерді жасап шығару қазіргі уақытта ауқымды мәселердің бірі болып табылады. Күнбағыс тұқымнан алынған туындылар көкөніс дақылдарының сенімді қорғанышы болуы мүмкін, себебі ол шырынды шығарады. Сол арқылы өсімдікке зиян келтіретін зиянкестерден қорғануға болады. Тағы бір қолдану тәсіліне пісте қуыршағын жағу арғылы оны ұнтақ түріне келтіріп, содан кейін өсімдіктердің түб жағына үйінді түрінде жинау арқылыда зиян кестерден қорғануға болады.
Күнбағыс тұқымынан шыққан тыңайтқыштар аз ғана белгілі. Тұқымдардан алынған түйірлер көптеген органикалық тұрмыстық қалдықтардың қасиеттеріне өте ұқсас, мысалы, ағаш кескіндері және үгінділеріне. Негізгі компонентті - целлюлоза болып табылады. Осының арқасында саналатын органикалық қалдықтарды мульчировка үшін пайдалануға болады. Сонымен қатар, бағбандар топырақ құрылымдарын қоректік заттармен байыту үшін қуыршақтарды пайдаланады.
Әртүрлі дақылдар егілген кезде көбірек түйірлерді құдықтарға қосуға болады. Қабықтардың ыдырауы тым ұзақ уақыт алады, бірақ бұл топырақтың гранулометриялық құрамын жақсартуға, оның суын және ауа өткізгіштігін арттыруға мүмкіндік береді. Қалдықтарды қордаландыру әдісі саңырауқұлақтарды (вешанка және шиитака) қызанақ, қияр, асқабақ және т.б. тыңайтқыш ретінде қолдануға болады. Ал жабындау әдіс таңқурай, қара бүлдірген, қарақ жидектеріне, яғни бұталы өсімдіктерге қолайлы болып келеді.
245
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОЕ ОПРЕДЕЛЕНИЕ ТОКСИЧНОГО ВОЗДЕЙСТВИЯ КАЧЕСТВЕННОГО СОСТАВА ПОЧВЕННЫХ СОЛЕЙ ПО ОТНОШЕНИЮ К ХЛОПЧАТНИКУ
Молчанова Е.Д., под руководством Биримжановой З.С.
Казахский национальный университет имени аль-Фараби
e-mail: evritta@mail.ru
Существующие методы определения степени токсичности почв базируются на результатах химических анализов почвенных растворов, водных вытяжек и экстрактов из водонасыщенных паст. Общим для данных групп методов является определение состава и количества ионов, после чего проводится группировка по типу засоления и химизму почв.
По предложенному Н.И. Базилевичем и Е.И. Панковой (1968) методике, оценка почв проводится не по общей сумме, а по содержанию токсичных солей, так как содержание гипса в почвах не определяет степень засоления и не является токсичным для растений. При оценке степени засоленности почв по этому методу исследования водной вытяжки могут возникнуть сложности, по причине того, что водная вытяжка не отражает валового содержания солей в почвах, так как зависит от многих факторов, в частности, от степени измельчённости почвы, соотношения почва:вода, времени контакта почвы с водой, химизма засоления и др. Поэтому гипотетический состав солей дает лишь относительное представление об общей их токсичности для сельскохозяйственных растений
Другой подход, описанный Б.П. Строгановым (1962) основан на способности растений приспосабливаться не к суммарному содержанию токсичных почвенных солей, а к отдельному типу солевого состава. Главным недостатком такого метода является его актуальность лишь при низком проценте засоления, а при повышении концентрации различия между реакцией растений на тип засоления (хлоридное, сульфатное, содовое) стираются.
Казахстанскими исследователями А.Г. Мамоновым и А.С. Сапаровым (2011г.) был предложен метод определения токсичности почв путем биотестирования. Для повышения достоверности результатов исследований в зональном аспекте, биотестирование проводят при естественном состоянии образцов незасоленных и сильнозасоленных почв, относящихся к одному почвенному типу, при их различных соотношениях в процентах массы и одинаковом механическом составе. Разную степень засоления почвенных субстратов создают путем тщательного перемешивания почвенной пробы, отобранной из верхнего 0-20 см слоя незасоленной почвы и солончаковой почвы с почвенной пробой.
Нами предлагается новый подход к определению токсического воздействия качественного состава почвенных солей. Целью метода является определение токсичности каждой из солей, которое позволит выявить пороги токсичности для сельскохозяйственныхрастений.
Суть метода сводится к тому, что искусственно воссоздаются различные типы засоления почвы путем добавления водорастворимых солей, таких как сульфаты (Na2SO4, MgSO4), хлориды (NaCl, MgCl2, CaCl2), карбонаты (K2CO3, Na2CO3) и гидрокарбонаты. Исследование прорастания семян разных культур на почвенных субстратах, смоченных растворами отдельных солей различной концентрации (0,3 – 2 %) и их комбинаций друг с другом позволяет установить, какая из использованных солей ведет к наибольшему угнетению растения.
ВЫРАЩИВАНИЕ ОВОЩНОЙ ПРОДУКЦИИ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ ГИДРОПОННЫХ СИСТЕМ
Туленова Д.Т.
Государственный университет имени Шакарима города Семей
Выращивание растений без почвы на растворах питательных солей – метод не новый. Он был разработан в результате тщательного изучения питания растений ещё во второй половине XIX века. С тех пор выращивание растений без почвы, т.е. на гидропонике – неотъемлемая часть современной науки и промышленности.
Сущность метода заключается в замене почвы инертным субстратом и снабжении растений необходимыми элементами питания в усвояемой форме. Субстрат служит лишь опорой, в нем
246
размещаются корни растений, а питание они получают из водного раствора, в котором содержатся все необходимые соли.
Использование гидропонных систем позволяет сократить в разы количество воды для нужд сельского хозяйства, ведь этот вопрос остается актуальным во всем мире. Во многих странах мира вода является дефицитным ресурсом, кроме того гидропонные системы помогают значительно снизить потери удобрений. Научным путем было доказано, что в закрытых системах реутилизируется до 95% воды, при этом потеря и расход удобрений остаются несущественными. Кроме того, немаловажным является отсутствие необходимости в потребности использования пестицидов и гербицидов. Не получает растение и других вредных веществ, которые может содержать земля, например радионуклидов и тяжелых металлов [1].
Умение рециклировать и утилизировать два важнейших ресурса – воду и удобрения – через «умные» системы помогает не только экономить, но и использовать гидропонные системы в условиях крупных мегаполисов. В регулируемых условиях за счет возможности управления световым, тепловым и питательным режимами, условиями увлажнения можно выращивать продукцию с заданными показателями качества, ориентированные на спрос населения по их потребностям, т.е. функциональные продукты питания [2]. Примером может являться производство зеленых культур, в первую очередь салатов, одно из перспективных направлений овощеводства в условиях крупных мегаполисов и дефицита ресурсов. Основанием для такого утверждения служит круглогодичная востребованность на рынке свежей зелени.
Выращенная по этим технологиям овощная продукция отличается высоким качеством – отсутствием загрязнения токсикантами. Содержание нитратов в ней при соблюдении технологии не превышает допустимых уровней.
Проводимые научные исследования позволят эффективно использовать гидропонные системы, изучить особенности освещения, обеспечения растений питательными элементами и др. Только в этом случае появится возможность выращивания в условиях гидропоники высококачественной овощной продукции с относительно невысокой себестоимостью, соответствующей стандартам в области экологической безопасности.
АҚДАЛА ЕГІСТІК АЛҚАБЫ ТОПЫРАҒЫНЫҢ АУЫР МЕТАЛДАРМЕН ЛАСТАНУ МОНИТОРИНГІ
Мұхамеднұр С.Б., Тұрдалы М.М. Жетекшісі: Жунусова М.А. moldyr_1989@mail.ru
Гипотеза: Ақдала егістік алқабы топырағының құрамындағы ауыр металдардың концентрациясын анықтап, ауыр металдардың концентрациясының өзгеру мониторингін жасау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ақдала егістік алқабында ұзақ уақыт бойы топыраққа тыңайтқыш қолдану нәтижесінде топырақ жамылғысының ауыр металдармен ластану қаупі тууда. Алайда топырақтың ауыр металдармен ластану дәрежесін анықтау бойынша атқарылған ғылыми жұмыстар жеткіліксіз. Қазақстан өндірісінде экологиялық таза өнім алу қазіргі заманның өзекті тапсырмасы болғандықтан, күріш, бидай егін алқабы топырағының экологиялық жағдайын анықтау өзекті мәселеге айналып отыр.
Жұмыс мақсаты: Алматы облысы, Балқаш ауданы, «Ақдала» егістік алқабы жыртылған жерлерде ауыр металлдардың мөлшеріне агроэкологиялық зерттеу жүргізіп, ауыр металдармен ластану мониторингін жасау.
Міндеттер:
1.Зертгеу нысаны бойынша жыртылған жерлердегі ауыр металдардың мөлшерін зерттеу (РЬ,Сd). 2. Бидай мен күріш егістік алқабы топырағының құрамындағы АМ концентрациясын салыстыру. Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік мәні.
Агроэкологиялық зерттеу жұмысының нәтижесі күріш, бидай егіншілігімен айналысатын шағын кәсіпкерлер үшін құнды ақпарат көзі. Сондай-ақ топырақ агроэкологиялық зерттеулер жүргізу ауыр металдармен ластанған егіншілік жерлерді тиімді пайдалану ғылыми ұсыныс жасауға үлесін қосады.
«Ақдала» егістік алқабының егін шаруашылығының жыртылған жерлерінен атап айтқанда бидай өсірілген және игерілмеген жерден топырақ сынамалары алынды.
Екі жыл уақыт аралығында топырақ құрамына ауыр металдардың концентрациясының өзгеру мониторингі құрастырылды.
247
Зерттеу мониторингі нәтижесіне сәйкес бидай өсірілген алқап топырағының құрамындағы аталмыш элементтердің концентрациясы 2015 жылмен салыстырғанда өзгерістер байқалады, нәтижесі төмендегідей:
Мырыш (Zn) 1,5 →1,2 яғни 0,3-ке артқан;
Никель (Ni) 7,7→5,5 яғни 2,2-гетөмендеген;
Кадмий (Сd) 1.1 →0.8 яғни 0,3-ке төмендеген;
Қорғасын (Pb) 12,1 →2,9 яғни 9,2-гетөмендеген;
Бірақ никельдің концентрациясы ШРК-дан 1,5-ке жоғары болып тұр, ал қалған үш элементтің концентрациясы ШРК-дан төмен.
Зерттеу мониторингі нәтижесіне сәйкес игерілмеген алқап топырағының құрамындағы аталмыш элементтердің концентрациясы 2015 жылмен салыстырғанда 2017 жылы никельдің және кадмидің концентрациясы артқан, ал қалған екі элементтің концентрациясы төмендеген:
Мырыш (Zn) 2,3 →1,3 яғни 1-ге төмендеген;
Никель (Ni) 4,8→5,5 яғни 0,7-геартқан;
Кадмий (Сd) 0,6 →0.8 яғни 0,2-ге артқан;
Қорғасын (Pb) 7,7 →2,5 яғни 5,2-ге төмендеген;
АЛАКӨЛ АУДАНЫНДАҒЫ СУ ШАЙЫЛЫМДАРЫНАН ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ
Несипбекова А.А б.ғ.к., аға оқыт. Ердесбай А.Н жетекшілігімен
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Алматы nesipbekova99@mail.ru
Қоршаған ортаны қорғауды түрлі аспектілерінің кешенді түрде шешілуіне Қазақстан Республикасының жаңа экономикалық саясатқа көшу жағдайында орын алып отырған экономикалық және әлеуметтік проблемалар кедергі жасауда. Бірақ, экологиялық жағдайға сай шараларды қабылдамау – су қорларының күйіне ғана емес, мемлекет экономикасына да зардап тигізеді. Суды пайдалану себебін талдау экономиканың барлық қаласында жылдық суды тұтыну мөлшері 2, 6 - дан 5, 2 км³ – ке дейін екенін көрсетті, өзендердің суға су ағу көлемінің міндетті мөлшері (экологияға, энергетикаға және т. б) орындалғанда орташа сулы жылдарда облыстың қажетті мөлшерде сумен қамтамасыз етілген. Құрғақшылық жылдары сумен қамтамасыз ету деңгейі 60%- ды құрап, судың жетіспеушілігі, негізінен, суармалы жерлерге келді. Өзендердегі көктемгі су тасуы әдетте наурыздың аяғы мен сәуірдің басында басталады және толқынды болып келеді, себебі қар біркелкі ерімейді және оған жауын-шашынның сулары қосылады. Өзендердің көбінде судың көп шығыны мамырдың басында байқалады. Одан кейін су тасқыны азайып жайлап ағады және маусымның ортасына дейін қар қорының мөлшеріне және еру қарқындылығына байланысты шілде айына дейін созылуы мүмкін. Жазғы-күзгі кезеңде түсетін жауын-шашындардың меженді деңгейлерге тигізетін әсері шамалы, бірақ жауын-шашын көп жылдары су тасуы болуы мүмкін, әсіресе тауларда. Қысқы меженнің деңгейлері жазғыға қарағанда төмендеу болады және тұрақтылығымен ерекшеленеді. Су тасқынының алдында жылдық деңгейлер ең төмен болады (ақпан айы). Жетісу Алатауының солтүстік сілемдерінің өзендері негізінен қармен немесе аралас су көздерімен қоректенеді. Тентек пен Ырғайты сияқты ірі өзендердің қоректенуінде мұздықтардың маңызы зор. Бұл өзендердің жалпы ағысының 50% мұз ағысы құрайды. Бұл өзендерде су тасқыны көршілес өзендерге қарағанда кешірек басталады (1-2 онкүндігі сәуір), ал тұрақты төмендеуі шілде мен тамыздың басында байқалады. Жауын-шашынның қарқындылығы және қардың еруі мен гляциялды аймақтағы мұздың еруіне әсер ететін ауа температурасының ауытқулары су тасқынының толқынды болуының негізгі себебі болады. Осы топтағы өзендердің күзгі деңгейін жауын-шашыннан пайда болған су тасқындары өзгертеді. Әсіресе қазан айында, ал қысқы деңгейі арналарының тарылуына байланысты тұрақты болмайды. Минималды деңгейі ақпан айында байқалады. Алакөл ойпатындағы өзендердің көктемгі су тасу кезіндегі деңгейі аса жоғары емес және кейбір өзендерде 1 м аспайды. Ең ірі өзендердің төменгі бөлігіндегі су деңгейі 1,5-2,0м құрайды. Ал суы көп көктемде ірі өзендердің су тасқынының деңгейі 3 м жетеді және су аз жылдары 0,5-0,7м-ге төмендейді. Тенте
жеріндегі су шығынының орташа жылдық көлемі -46м3/сек дейін жетеді. Орташа су шығынының азаюы бойынша өзендердің реті мынындай: Ырғайты шамамен 15м3/сек, Жаманты-6,6 м3/сек, Қатынсу-4,1 м3/сек, Шынжылы -2,4 м3/сек. Алакөл ойпаты көлдерінің су алабындағы өзен ағыстарының өзгеріп тұруы метерологиялық факторлардың жылдан жылға өзгеріп тұруына байланысты болып келеді. Оның көлемі өзен алабының орналасу биіктігіне байланысты. Су жинағыш
248
неғұрлым төмен болса, соғұрлым жылдық ағыстың өзгеруі де көп болады. Алакөл ойпатындағы өзен ағысының негізгі бөлігін қарлардың еріген маусымдық сулары құрайды (50%көп), ал ең кіші бөлігін жер асты сулары (10-30%) және жауын-шашын сулары (10-15%)құрайды.
Осы аймақтағы өзендердің жауын-шашын суларымен және жер асты суларымен қоректенуі биіктеген сайын азаяды. Шамамен 3000м және одан жоғары биіктікте бұл көрсеткіш бірнеше пайызға ғана құрайды. Қорытындылай келе ауданымыздағы өзендердің су жинау қорларымен таныстық.
Алдымызда біздің жоспарлап отырған жұмысымыз гидрологиялық станциларға барып суды өлшеу приборларымен танысу. «Казгидромет» РМК орталықтарына мәліметтеріне сүйеніп талдау жүргізу.
Ұсыныс:Үшарал қаласы Тентек өзенінің жағалауында орналасқан. Өзеннің жағалауы кориолис күші арқылы арнасы кеңейіп қалаға жақындауы мүмкін. Кориолис күші – өзеннің жағалауын айналдыра үйкеліс күші арқылы қажай береді. Сол үшін қаламызды су тасқынынан сақтауға гидроқұрылыс салуға ұсыныс береміз. Гидроқұрылыстар кориолис күшіне төтеп бере алады. Бөгет соғып, қапшыққа құм толтырып ұймей оның
орнына баспалдақты гидроқұрылыстар салу. Қаламызға әсемдік береді, демалуға болады.
ОСOБЕННОСТИ И НОВШЕСТВА СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА БАЛХАШСКОГО РАЙОНА
Рысбек Аружан Руководитель: Кыдыров А.К., Жунусова М.А.
moldyr_1989@mail.ru
Актуальность: .Интенсивно возрастающий дефицит пресной воды на Земле, в том числе в Центральной Азии, связанный с глобальным потеплением климата, выдвигает в числе первоочередных задач поиск путей и способов рационального использования поливной воды, разработки эффективных и экологически безопасных приемов, таких как капельное орошение сельскохозяйственных культур с использованием, в том числе, возобновляемых источников энергии, что напрямую связано также с сохранением продовольственной и экологической безопасности страны.
Цель исследований: Усовершенствование системы капельного орошения сельскохозяйственных культур на основе использования возобновляемого источника энергии и демонстрация инновационной технологии фермерам орошаемой зоны юга и юго-востока Казахстана.
Задачи исследований:
-изучить гидроэнергетический потенциал малых рек предгорной зоны юга и юго-востока Казахстана;
-разработать технологию капельного орошения в зависимости от рельефа местности и характера возделываемой культуры;
-дать агрономическую, экологическую и экономическую оценку инновационной технологии водоснабжения хозяйства с использованием возобновляемой энергиисолнце;
Разрабатываемая система существенно сократит затраты и позволит широко внедрить технологию капельного орошения на больших площадях и во многих хозяйствах данного региона. Отпадает необходимость в дорогостоящих гидросооружениях, капитальных мелиоративных работах, что существенно упростит эксплуатацию системы, снижению себестоимости продукции, охрану окружающей среды, и в конечном счете, обеспечит доступность капельного орошения мелким и средним хозяйствам, составляющие более 90% хозяйствующих субъектов юга и юго-востока Казахстана.
Разрабатываемая система орошаемого земледелия может быть основой адаптации сельского хозяйства юга Казахстана к глобальному изменению климата с внедрением системы капельного орошения.
«Для южного региона Республики Казахстан перспективно использование в качестве энергоисточников такие возобновляемые источники энергии, как энергию солнце для системы капельного орошения, что позволит значительно снизить затраты на энерго и водовнабжение.
Наиболее эффективным способом орошения риса при использовании самонапорной системы энерго и водоснабжения оказалась капельное орошение с использованием мульчирующей пленки, способствующее дружному появлению всходов, ускорению роста и развития растений, накоплению большой вегетативной массы и в конечном счете формированию высокой урожайности риса.
249
Казахстану, имеющей обширные территории и обладающей огромны-ми ресурсами ВИЭ: солнца, ветра, биомассы, наиболее перспективно исполь-зование энергии солнца в капельном орошении.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
Сатыбалды Ж.Б
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Алматы
moilauova0@mail.ru
Экологиялық мәдениет менің түсінігім бойынша біздің денсаулығымыздың және тазалығымыздың кепілі. Тұрып жатқан қаламыздың таза әрі әдемі болғанын бәріміз қалаймыз. Бірақ, өкінішке орай қала тұрғындарының әрекетінен, "қаламызды таза ұстайық" деген бос сөздері көп айтылып жатады. "Тазалық жинаған жерде емес, шашпаған жерде болады" дегендей қаламызда апта сайын сенбілік өткізіліп тұрса да, артынша қоқыстардың қайта шашылып жатқанын көреміз. Қоршаған ортаның ластануының барлығына адамдардың мәдениеті мен сана сезімінің төмендігі басты себепші болып отыр. Турасын айтқанда адамзаттың жауапсыздығы, салғырттығы.Тазалық мәселесі қаламызда тұрып жатқан тұрғындардың барлығына қатысты. Кейбір тұрғындар барлығын мемлекеттік органдар жасауға тиіс деген пікірді қалыптастыра отырып, балаларына да сондай тәрбие береді. Әр азаматты тазалыққа тәрбиелеу отбасынан басталуы тиіс. Өздері тазалайды деген пікірден аулақ болып, қолынан келетін шаруаны тындыра салса, бұл тәрбиелеп отырған ұл-қыздарына да үлгі болады. Әр тұрғын өзінің тұратын үй-жайының айналасын таза ұстап, артық қалдықтарды шашпай, ұқыпты болсақ, қаламыздың таза әрі көрікті мекенге айналуына кішкене болса да үлес қосар едік.Тазалық сақтамау түрлі сырқаттарға әкеледі. Қаншама микроб ауа арқылы денсаулыққа зиян келтіреді. Ал енді ойлап көрейікші біз қоршаған ортамызды қорлап, қоқыстарды лақтырып жатсақта, табиғат біздің түрлі ауру-сырқаттарымызды емдейтін шипалы, емді шөптерін ұсынып жатады. Бұл біздің тарапымыздан табиғатқа жасаған үлкен қорлық деп есептеймін.Адам - табиғаттың төл перзенті. "Табиғатсыз адамзаттың күні жоқ, оны айтатын табиғаттың тілі жоқ " деп бекер айтылмаған. Табиғаттың жанайқайын естімегенімізбен, көзбен бәріміз көріп отырмыз. Мұндай жағдайларға сөзбен шаралар қолданып жатырмыз дегендерімен іс-әрекеттерінен ешнәрсе көре алмаймыз. Қорытындылай келе, өз денсаулығымыз мықты болсын десек, қоршаған ортаның тазалығына аса мән беріп, назар аударайық. Жүректерінде табиғатқа деген мейірімділік, қамқорлық сезімдерін ояту әрбір азаматтың борышы. Суын ішіп,ауасын жұтып, топырағын басып жүрген туған қаламызды аялап, қадірлеуді білсекжеткілікті.
БОРЬБА С ЭКОЛОГИЧЕСКИМИ ПОСЛЕДСТВИЯМИ НЕФТЯНОЙ ЭРЫ
Сиденова Ф.
под руководством Зайнуллиной А.Ш.
Алматинский технологический университет
e-mail: fariza.sidenova@mail.ru
Негативные факторы, сопровождающие широкое использование нефти в современной цивилизации, вызывают тревогу и требуют незамедлительных мер по их предотвращению и снижению их негативного воздействия.
Современный мир не может существовать без нефти и нефтепродуктов. Однако добыча нефти, ее транспортировка, переработка приводит к загрязнению окружающей среды и изменению экологической обстановки в районе ее добычи, а также приводит к серьезным экологическим последствиям.
Автотранспорт выделяет огромное количество выхлопных газов. Смог – не единственное последствие широкого использования нефти. Потребление нефти и продуктов на ее основе может загрязнять воздух различными способами. Ученые доказали, что, что газы, попадающие в атмосферу при добыче и использовании нефти, в значительной степени усиливают парниковый эффект.
250