89

болуы абзал. Кəсіби іс-əрекет жайлы рефлексивті білімдер, оны игеру заңдары педагогикалық білімнің ажырамас бөлігі болып табылады. Психология курсының мазмұны мен міндеттеріне болашақ педагогтың өзін-өзі тануы, өзін-өзі дамытуы, жеке-дара жұмыс жасау стилі жəне т.б. жайлы ұғымдар енуі тиіс.

Əдебиеттер

1.Братусь Б.С. Опыт обоснования гуманитарной психологии // Вопр. психол. 1990. № 6. С. 9-17.

2.Воробьева Л.И. Гуманитарная психология: предмет и задачи // Вопр. психол. 1995. № 2. С. 19-31.

3.Дильтей В. Описательная психология. СПб., 1996.

1. 4.Исаев Е.И.О путях перестройки психологического образования студентов как будущих учителей// Программно-методическое обеспечение подготовки практического психолога в педвузе на основе взаимодействия науки и практики: Тезисы докладов республиканского семинара-совещания. Курск, 1990.

6.Кулюткин Ю.Н. Психологическое знание и учитель // Вопр. психол. 1983. № 3. С. 51-61.

7.Мастеров Б.М. Соотношение "академического" и "практического" подходов в психологической подготовке студентов педвуза // Психологическое сопровождение подготовки специалистов ввузе. Новосибирск, 1988.

Батталова С.М.

(Республика Казахстан, г. Алматы, Академия Кайнар)

ШКОЛЬНАЯ АДАПТАЦИЯ И ДЕЗАДАПТАЦИЯ

Без преувеличения можно сказать, что вопрос о готовности детей к школе на сегодня один из самых обсуждаемых в психологических, медицинских и родительских кругах. «Готов ли ваш ребенок к школе?» «Тесты для проверки и отбора детей в школы», «Советы по подготовке детей к школе» и т.п. – литературы по этим вопросам сейчас очень много [1]. Ведь поступление ребенка в школу – это принципиально новый этап его жизни. Первый год обучения в школе является не только одним из самых важных и сложных этапов в жизни ребенка, но и своеобразным испытательным сроком, как для родителей, так и для педагогов.

Особые трудности социальной адаптации испытывают лица с психическими и физическими недостатками (дефектами слуха, зрения, речи и т. д.). В этих случаях адаптации способствует применение в процессе обучения и в повседневной жизни различных специальных средств коррекции нарушенных и компенсации отсутствующих функций. [2].

Впсихологии создание полноценной личности не представляется возможным без взаимодействия

ссоциумом. Человек должен учиться гармонично сосуществовать с окружающими людьми, соблюдать определенные законы и традиции, которые приняты в современном обществе. Социальная адаптация подразумевает умение человека анализировать сложившуюся ситуацию и на основе ее выстраивать собственную линию поведения. Необходимо рассматривать процессы приспособления на трех отдельных нишах. [3].

приспособление организма (биологического существа) к устойчивым изменяющимся условиям внешней среды: температуре, атмосферному давлению, влажности, освещенности и др. физическим условиям, а также к изменениям в организме: заболеванию, потере какого-либо органа или ограничению его функций.

Психологический аспект адаптации (социальный) – приспособление человека как личности к существованию в обществе в соответствии с требованиями этого общества и с потребностями собственными, мотивами и интересами. Процесс активного приспособления индивида к условиям социальной среды называется социальной адаптацией. Последняя осуществляется путем усвоения представлений о нормах и ценностях данного общества (как в широком смысле, так и применительно

141

к ближайшему социальному окружению – общественной группе, трудовому коллективу, семье). Основные проявления социальной адаптации– взаимодействие (в т.ч. общение) человека с окружающими людьми и его активная деятельность. Важнейшим средством достижения успешной социальной адаптации являются общее образование и воспитание, а также трудовая и профессиональная подготовка.

Социальную адаптацию личности также можно назвать процессом социализации, то есть укрепления в обществе. Это интегративный показатель, который характеризует выполнение индивидуумом определенных социальных функций и задач. Эффективность этого процесса можно определить по таким признакам: адекватное восприятие окружающей реальности и собственной личности; выстроенная система отношений внутри социума; умение изменять свое поведение в зависимости от ситуации [3].

Понятие адаптации непосредственно связано с понятием «готовность ребенка к школе» и включает три составляющие, как было ранее сказано: физиологическую, психологическую и социальную (личностную), которые в свою очередь весьма тесно связаны друг с другом, недостатки формирования любой из них сказываются на успешности обучения, самочувствии и состоянии здоровья первоклассника, его работоспособности, умении взаимодействовать с педагогом, одноклассниками, умение подчиняться школьным правилам. Успешность усвоения программных знаний и необходимый для дальнейшего обучения уровень развития психических функций свидетельствуют о физиологической, социальной или психологической готовности ребенка.

Анализ психологической литературы последних десятилетий показывает, что термином «школьная дезадаптация» фактически определяются негативные личностные изменения и специфические школьные затруднения. К числу основных внешних признаков специалисты относят затруднения в учебе и нарушения школьных норм поведения.

Тревожным проявлением процесса адаптации детей в школе является следующее:

-агрессивность;

-заторможенность и депрессия;

-чувство страха и нежелание идти в школу;

-затруднения в школе;

-нарушения дисциплины;

-нарушения взаимоотношений со сверстниками и с учителями. [4,5].

Психолог должен дать учителю необходимые сведения о сформированности позиции школьника у каждого ребенка, об уровне активности и самостоятельности, об уровне мышления [1.с.10-11].

Педагогам, работающим в начальной школе, можно предложить следующие рекомендации по оказанию помощи учащимся с различными причинами дезадаптации:

Часто, нарушая дисциплину, ученик понимает, что ведет себя неправильно, но может не осознавать, какие цели за этим стоят:

1)привлечение внимания; 2)власть (они пытаются таким образом установить свою власть над учителем и всем классом);

3)месть – (ее выставляют целью своего присутствия в классе);

4)избегание неудачи.

142

Каждый ребенок начинает свой путь в школе с каким-то уровнем самооценки. Школа будет индикатором, который выявит этот уровень, усилит или, наоборот, снизит его. Наиболее трудно приходится в школе тем детям, которое воспитывались в атмосфере всеобщего умиления, потакания детским капризам. Такие кумиры семьи, как правило, имеют очень высокий уровень самооценки, они привыкают к тому, что практически любой их поступок вызывает одобрение родителей и родственников. Их социальная роль до школы – быть в центре внимания. Однако во время учебы привычные ожидания не подтверждаются. Учительница со всеми учениками обращается ровно, не выражая к кому-либо особых симпатий или антипатий. Одноклассники тоже не склонны просто так, сразу признавать кого-то лидером, нужно сначала завоевать их уважение. Для кумира начинается пора терзаний и поисков выхода. Бывает, что главная цель этих исканий – привлечь к себе внимание любой ценой. А поскольку первоклассник еще социально незрел и желания у него преобладают над рассудком, средством достижения своей цели он избирает неадекватное поведение – а это дерзкие выходки во время уроков, бессмысленная агрессивность на переменах, постоянные конфликты. Понимание проблем поступающего в школу ребенка позволило сформулировать следующие задачи, которые актуальны в период его вхождения в школьную жизнь: создать атмосферу доброжелательности и понимания, творческого сотрудничества с учителем и одноклассниками в процессе новой для детей учебной деятельности. Формировать положительные мотивы, ввести в

классный коллектив.

Литература

1.Республиканский научно практический журнал «Психология» №2(50) апрель 2015).

2.(https://dic.academic.ru/)

3.Источник: https://odepressii.ru/lichnost/adaptatsiya.html© odepressii.ru

4.Республиканский научно – практический журнал психология №4(46) август 2014).

5.«Қызықты психология журналы» 27.10.2017г.

Байденов Ж.М., Тауекелова А.Е.

(Ыбырай Алтынсариан атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты)

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ КЕЗІНДЕГІ БАЛАРДЫҢ ƏЛЕУМЕТТІК ИНТЕЛЕКТІСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ

Мектепке дейінгі тəрбие мен оқыту жүйесін дамыту − Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының басым бағыттардың бірі. Еліміздің зияткерлік əлеуетінің болашағы мен оның гүлденуінде балаларға мектепке дейінгі сапалы білім беру мен ерте жастағы балалардың қабілеттерін дамытудың қоғамдағы орны өте маңызды. Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың халыққа Жолдауында«Кішкентай бүлдіршіндердің дамуына ықпал ететін үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы ретіндегі мектепке дейінгі білім беруге баса назар аударған жөн. Жəне бұл сатыны олардың шығармашылық жəне интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға арналған тиімді бағдарламалармен қамтамасыз ету қажет. Əрбір балалардың білім алуға, еңбекке жəне қоршаған ортаға бейімі, қарым – қатынасы нақ осы кезеңде қаланатынын естен шығармауымыз керек» – деп айтылған.{4}

Ұрпақ тəрбиесі келешек қоғам тəрбиесі. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақылпарасаты мол, мəдени, ғылыми өрісі озық етіп тəрбиелеу – біздің де қоғам алдындағы борышымыз.Тəрбиенің ең алғашқы бастамасын бала өз отбасынан алса, жалғасы балабақшамен байланысады, яғни бала тəрбиелене отырып білім алады. Мектеп жасына дейінгі балалар түсінгенін, қабылдағанын, естігенін, көргенін, қиялын, ойын тіл арқылы жеткізеді. Балаға айналадағы өмір шындығының əсері мол. Айналасындағы үлкендердің, өзінен ересек балалардың бір-бірімен қарымқатынасы, көңіл-күй ерекшеліктері, жүріс-тұрысы, еңбек əрекеті – бəрі де балаға үлгі-өнеге. Бүгінгі балалар тез жетіліп келеді. Олар айналадағы болып жатқан барлық оқиғаларды білгісі келеді. Психология ғылымының қазіргі мəліметтері бойынша, бұл бала өміріндегі шешуші кезең жəне оның болашақтағы психологиялық дамуына негіз болады.

143

Бүгінгі күн талабы – баланың ақыл – ойын парасаттылығын дамыту, ойлау қабілетін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай ойы жүйрік етіп тəрбиелеуБалалардың интеллектуалдық дамуына əсер ететін жаңа ойын технологиялары да біздің балаларға танымал. Мысалы: Логикалық тізбек ойындары. Логикалық ойлау арқылы бала саралау, салыстыру, жинақтау сияқты өз бетімен іс – қимылдар жасауды үйренеді. Баланың логикалық ойлауы өздігінен қалыптаспайды, оның дамуына мақсатты түрде білім беру мамандарының, ата – аналардың, балалардың бірлескен жүйелі жұмысы қажет. Балалар ойыны заттық – қол қимылының (пирамида жинау,текшелерден үй құрау) даму жолынан бастап интеллектуалды даму ойынына дейін жетеді. Ойындар арқылы баланың интеллектуалды дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, жалпы тəлім-тəрбиелік іс-əрекеттерді игерумен бірге, ойлау, қиялдау, есте сақтау, елестету жəне т.б. қабілеттерінің; танымдық, іскерлік, шығармашылық қасиеттерінің дамуын қамтиды Мысалы, «Суреттерді есте сақта», «Керекті фигураны тап», «Қызықты геометрия»,«Лабиринт ойындары»жəне т.б.. «Ойы саяздың, тілі саяз» деген ұлғатты сөз бекер айтылмаған. Ойлау негізі баланың сөйлеу тілін де қалыптастырады. {1}.

Əлеуметтік рөлдер – мектеп жасына дейінгі балалардың сүйікті ойын əрекеті. Рөлді ойнап, балалар əртүрлі мəнерлілік құралдарымен: кейіпкерлердің сипаттамасын сипаттайды: дауыс, пантомимика, бет əлпеті, қаңылтыр. Балалар өздерінің рөлдерін өз бетінше таратуды ұнатады, оларды жоғалтады, тиісті киіммен киінеді, қажетті атрибуттарды, аксессуарларды жəне т.б. пайдаланады. Ойын барысында балалар əлеуметтік құбылыстардың ауқымын кеңейтуге көмектесетін əр түрлі əлеуметтік мəселелерді шешеді. Ойынның педагогикалық басшылығы балалардың нақты əлеуметтік рөлін дамытуға қолдау көрсету болып табылады. Əлеуметтік интеллект негізін дамыту жөніндегі жұмысты жоспарлағанда, балаларға эмоционалдық əсер ету бағытын ойластыру, балалардың өмірін қанағат сезімімен қанықтыру, адамдарға қызығушылықты ынталандыру, мінез-құлқының гуманистік бағытын қалыптастыру, адамның моральдық-адамгершілік негіздерін қалыптастыру туралы ойлау маңызды. Моральдық мінез-құлықтың нақты тетіктерінің арқасында бұл мəселелерді шешу қиынға соғады.

Қорытындылай келе, маңыздылығын айта кету керек: мектепке дейінгі кезіндегі балалардың қабылдаудың жылдам дамуына байланысты əлеуметтік таным үшін ақылға қонымды, есте сақтау, ойлау, қиял, баланың сөйлеуі, эмоционалды-сауатты саланы тұрақтандыру қажет. Мектепке дейінгі кезіндегі балларды əлеуметтік дамуына,əлеуметтік тəжірибе жинақтауына əсер ете алады жəне қарым-қатынас тəжірибесін қалыптастыру арқылы оның əлеуметтік интелектісін, əлеуметтік құзырлылығын жетілдіре түседі. Балларға деген эмпатиялық қатынас,қиын жағдайда көмекке келуге даяр болу,жүйелі,өнімді қатынасқа талпыну педагогтың тұлғалық мəдиниетінің белгілері,ал тəрбишілердің жəне ата-аналардың маңызды қасиеттері өзге адам көңіл күйін үғына білуі,шиеліністің алдын алу мен шеше білуі көмектесуге даяр тұруы жəне қарым-қатынаста ықпал етудің адекватты тəсілін жəне өзара əрекетте жүзеге асыру тəсілін меңгеруі қажет. Мектепке дейінгі кезіндегі балларды тұлғалық маңызды қасиеттерді меңгеруі қажет,олар: үйірсектік, адамдармен өзара-əрекетке бағдар алуы, өз көзқарасын жақтай білуі, оптимизм даулы жағдайлардан шығу білу іскерлігі, жүйкелікпсихологиялық тұрақтылығы. Баллардың əлеуметтік интелектісін дамыту үшін қарым-қатынасты игертудегі белсенді топтық əдістердің жүйелі түрде қолдануымыз қажет.

Əдебиет

1.Исаева И.Ю. Педагогическое сопровождение развития социального интеллекта ребенка в период дошкольного детства: Диссерт. канд. пед. наук, Ростов-на-Дону, 2011. {1}

2.Коломийченко Л.В. Концепция и программа социального развития детей дошкольного возраста./Пермь, 2002.С.115.{2}

3.Балларды ерте жастан дамытуға арналған тəрбиелеу оқыту процесін ұйымдастыру бойынша əдістемелік құрал {3}

4.ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Нұрлы жол − болашаққа бастар жол» Жолдауы

11 қараша 2014 ж. {4}

5.Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекетті

146

Бапаева М.К., Нарымқанова Г.

(Қазақстан Республикасы, Алматы қ., Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогикалық университеті)

ТҰЛҒАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЫҚПАЛЫ

Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа бет алған кезеңіндегі туындаған экономикалық, əлеуметтік қиындықтардың тұлғаның жан-жақты дамуына, оның адамгершілік қадір – қасиетіне, салауатты өмір сүру ережелерінің қалыптасуына өзіндік əсерін байқамау мүмкін емес. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты өмірін қамтамасыз етуге ықпал жасайтын –қарым-қатынас. Əрбір адам өзіндік тəрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну арқылы басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі.

Б.Ф. Ломовтың пікірінше, қарым-қатынас əлеуметтік тарихи категория ретінде күрделі динамикалық жүйе болып табылады [1]. Қарым-қатынасты талдау бірқатар əртүрлі деңгейлер мен өлшемдерді ерекшелеуге мүмкіндік береді. Қарым-қатынас субьектілердің өзара əрекеттестігі процесі ретінде болады.

Қарым-қатынас психологиясы жөніндегі белгілі маман В.А.Кан-Калик қарым-қатынастың алты моделін көрсетеді: арақашықтық, біріккен əрекет негізіндегі қатынас, диалогтық қатынас, достық негізіндегі қатынас, қорқыныш қатынас, ойын қатынас.

Қарым-қатынас формасының дамуына көңіл бөлмейінше, білім беру, денсаулық сақтау, ғылым, өнер, саясат, идеология жəне т.б. сияқты адам іс-əрекеті аймақтарын көз алдыныңға елестету мүмкін емес. Сондықтан қарым-қатынас мəселелері бойынша білімдер жиынтығын жүйелендіру формаларын сақтай жəне бекіте келе, олардың жаңа түрінде адам қажеттілігін зерттеу қажеттігі туындайды [2].

Қоғамның қарқынды дамуында жеке тұлғаның қалыптасып,жетілуі жасөспірімдік шақта қарым – қатынас мəселесімен тығыз байланысты. Қарым-қатынасты адамдардың əрекеттесуі мен əр түрлі нақты қарым-қатынас жағдайларында болатын ақпаратта көрінетін коммуникация жəне адамның ішкі дүниесінің қайта жаңаруымен бір уақыттағы əлеуметтік жəне индивидуалды құбылыс ретінде қарастыруға болады [3].

М.И.Лисина мен Х.Т.Шерьязданованың еңбектерінде баланың тұлғалық жағынан дамуында барлық қарым-қатынас түрлері мен танымдық процестердің өзара біртұтастығы жан-жақты зерттелген.

Онда қарым-қатынас –баланың қалыпты психикалық дамуының маңызды факторы жəне ажырамайтын шарты ретінде қарастырылған.Қоршаған адамдармен қарым –қатынас қажеттілігі адамға бастапқы мəні бар маңызды табыс болып табылады.

Қарым-қатынасты жүзеге асыру құралдары, коммуникативті іс-əрекеттің эмоциялы жəне интеллектілі компоненттерінің динамикасы, коммуникативті қатынастардың тереңдігі мен кеңдігі тұрғысында оның сипаттауға болатын басқа да маңыздылығы еш кем түспейтін күрделі қырлары да бар. Сондықтан, қарым-қатынасты реттеу қажеттігі туындағанда, оның барлық аспектілерін тұтастыққа сəйкестендіру, үйлестіру, біріктіру жəне баланың қалыптасу барысындағы тұлғасының алдында туындаған өмірлік міндеттерді шешу қызметіне лайықты болу талабын шешуі тиіс.

Х.Т. Шерьязданова өз зерттеулерінде мектеп жасына дейінгі балалардың ересектермен (педагогтармен жəне ата-аналармен) қарым-қатынасы үш кезеңде дамып, жүзеге асырылады деп көрсетеді:

–екі-үш жас шамасында негізінен ойыншықты беру немесе тартып алу, ашу немесе іске қосу, құрастыру немесе бөлшектеу əрекеттері арқылы ойыншықтармен қатынастарының негізінде сипатталады. Осы тектес қарым-қатынас едəуір епті, өнертапқыш серіктес ретінде ересекпен ынтымақтастықтың барысында біріккен іс-əрекеттегі балалық қажеттіліктерді қанағаттандырады;

–төрт-бес жастағы танымдық ақпарат бала мен ересектің: «неге?», «не үшін?» деген коммуникативті өзара əрекеттестігіне негіз болады;

–алты-жеті жаста балалардың айналасындағы адамдарға, өзінің жəне құрдастарының тұлғасына қызығушылығы оянады.

Дəл осы жас шамасында қарым-қатынастың едəуір жоғары мазмұнымен жүзеге асатын өз тұлғасын сыйластықпен қабылдау, өзара түсіну қажеттілігі дамиды. Басқаша айтқанда, мектепке дейінгі балалық шақта ересектермен коммуникативті байланыстардың мазмұны практикалық байланыстардан танымдық байланыстарға, одан тұлғалық ақпаратқа да алмасады.

Егер мектеп жасына дейінгі баланың мінез-құлқындағы өзгерістер алаңдатып, сізге оның психологиялық жайсыздығының себебін анықтау қажеттігі туындаса, онда оның қарым-қатынас тəжірибесінің даму ерекшеліктеріне, мəселен, оның педагогпен коммуникативті қатынасының мазмұнына, қарым-қатынастағы ақпараттық қалауына жəне бала танымдық тəжірибесін қалай толықтыратынына мəн берген жөн [4].

147

Кеңестік психологияда адамның тұлға ретінде анықталуының тектік қабілеті биологиялық белгіленбей, керісінше, əр адамның əлеуметтік-тарихи қатынастарымен шартталатындығы жайлы тезис қалыптасқан.

Бала дүниеге шыр етіп келгенде, көп ұзамай оның болашақ тұлғасының қалыптасуына маңызды оқиғалар орын ала бастайды. Өмір, баланың ішкі əрі сыртқы іс-əрекеттерінің дамуы тікелей бала психикасының дамуына негіз болады.

Бала психикасының дамуы турасында А. Н. Леонтьевтің жетекші іс-əрекет жайлы ілімінің маңызы ерекше. А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожецтің (Т.О.Гиневскийдің, З.М. Истоминаның, З.В. Мануйленконың, Я.З. Неверовичтың, Н.Г. Морозованың, Л. С. Славинаның, Д. Б. Элькониннің), басшылығымен орындалған көптеген зерттеулердің нəтижелерін жалпылай келе мектеп дейінгі шақ – тұлғаның бастапқы қалыптасу кезеңі, мінез-құлықтың тұлғалық «механизмдерінің» даму кезеңі деген қорытынды жасауға болады.

Бала дамуының мектеп жасына дейінгі кезеңде тұлғасының алғашқы түйіндері қалыптасып, ісəрекеттің, субьектінің жоғары бірлігі – тұлға тұтастығын құрайтын алғашқы байланыстары мен қатынастары орнайды. Сондықтан, мектеп жасына дейінгі балалық шақ тұлғаның психологиялық механизмдерінің қалыптасу кезеңі болғандықтан оның маңызы зор.

А.Н. Леонтьев тұлғаның қалыптасуын мектеп жасына дейінгі жас шамасында пайда болып, оның барысында дамитын құбылыс – мотивтердің бағыныштылығымен байланыстырады. Осы мəселеге қатысты жəне мектеп жасына дейінгі баланың іс-əрекетін сипаттайтын деректерді талдаудың негізінде А. Н. Леонтьев мектеп жасына дейінгі кезеңде орын алатын іс-əрекеттің бір-бірін бекітетін немесе өзара шиеленісетін өзара бағынышты мотивтердің жүйесімен ерекшеленетінін қорытындылайды.

А. Н. Леонтьевтің теориялық тұғырлары мектеп жасына дейінгі шақтағы бала тұлғасының қалыптасуы жайлы түсініктердің дамуына ықпал етті. Оның баса көрсеткен орталық үзбелі – ісəрекеттегі мотивтердің өзара бағыныштылығы шын мəнінде орталық қызметті атқарып, тұлға қалыптасуына тікелей байланысты болады.

Бала тұлғасының қалыптасуында қатынастардың үш түрі:

–өз-өзіне,

–басқа адамдарға

–заттық əлемге қатынасы ажыратылады.

Тұлғаның негізін құрайтын қатынастардың нұсқалған түрлері оны толық түсіндермесе де, маңыздылығын жоғалтпайды.

Адамның қоршаған əлеммен өзара əрекеттестігі қоғамдық өмірде адамдардың арасында қалыптасатын объективті қатынастардың жүйесінде жүзеге асырылады. Объективті қатынастар мен байланыстар кез келген шынайы топта міндетті əрі заңды түрде қалыптасады. Əлеуметтік психология зерттейтін субъективті тұлғааралық қатынастар топ мүшелерінің арасындағы объективті өзара қатынастардың бейнеленуі болып табылады.

Тұлғааралық өзара əрекетестікті жəне топтың ішіндегі өзара əрекеттестікті зерттеудің негізгі жолы бұл – əртүрлі əлеуметтік факторларды, сондай-ақ аталмыш топтың құрамына кіретін адамдардың өзара əрекеттестігін терең зерттеу болып табылады. Қоғамдағы адамдардың арасында қатынас орнамаса ешбір адамдар қоғамдастығы толыққанды бірігіп іс-əрекет ете алмайды, олардың арасында қажет түсіністік орнамайды [5].

Мысалы, мұғалім оқушыларды əлденеге оқыту үшін олармен қарым-қатынасқа түсуі қажет. Қарым-қатынас бұл – біріккен іс-əрекеттің қажеттілігінен туындайтын адамдардың арасындағы қатынастардың көпжоспарлы үдерісі. Адамдар қарым-қатынасқа түскенде, яғни əлдекімге сұрақ қойғанда, өтініш білдіргенде, бұйрық бергенде, жазалағанда, əлденені түсіндіргенде немесе баяндағанда алдарына өзге адамға ықпал етуді мақсат етеді.

Балалар қоғамы – бүлдіршіннің жан-жақты дамуына қажет жағдайлардың бірі. Жаңа адамның бітістері (ұжымшылдық, еңбек ету міндеттерін дұрыс қабылдау, ынтымақтастық, өзара көмек көрсету, ұстамдылық) өзге адамдармен өзара əрекеттесудің нəтижесінде жеңіл қалыптасады. Бала құрдастарымен қарым-қатынаста қызығушылықтары мен талпыныстарына үндес тəжірибеге ие болу мүмкіндігіне қол жеткізеді.

Отбасындағы жалғыз бала немесе балалар бақшасына бармайтын бүлдіршін құрдастарымен қарым-қатынастың ерекше қажеттілігін сезінеді. Өз кезегінде, отбасынан тыс құрдастарымен қарымқатынас үлкен ресмилікті, қатынастарды орнату іскерлігін, серіктесінің мінезін есепке алуды талап етеді. Жақындардың арасындағы қолайлы əрекеттер мен əдеттер бөгде адамдармен қарым-қатынаста қолдануға келмейді. Міне дəл осы жəйт баланы өзара қатынастардың əртүрлі формаларын қолдануға ынталандырады. Баланың құрдастарымен қарым-қатнастарын орнату іскерліктерінен оның адамдар

148

қоғамындағы өмірге даярлығы басталады. Алдымен балалар бақшасында, мектепте кейінірек студенттік өмірде жəне еңбек ұжымдарында оның тұлғалық өсуінің, адамдармен өзара қатынасының, топтағы мəртебесінің жəне т.б мінез бітістерінің қалыптасуы бастау алады.

Қарым-қатынас – қоғамның мəдени деңгейін көрсететін, оның терең негізі мен даму құралы болып табылатын қоғамдық тарихи дамудың нəтижесі. Қарым-қатынастың кез-келген түрі қарапайым болып көрінгенімен, обьективті жəне субьективті сипаттағы күрделі заңдылықтарға бағынады. Кең мағынада қарым-қатынас дегеніміз – адамдардың жеке жəне əлеуметтік өмірінің міндетті шарты болып табылады. Адамның бірлескен іс-əрекет ету үрдісінде адамның белгілі мінез-құлық үлгісі мен түрі қалыптасады. Бірте-бірте олар тұлғаның құрылымымен астасып кетеді. Қарым-қатынас үдерісі барысында адам өзінің ішкі «Менін», сонымен қатар əлемнің бейнесін санасына қалыптастырады.

Кеңестік психология ғылымында тұлға аралық қарым-қатынас мəселесінің түрлі аспектілері В.Н. Мясищев, Б.Г. Ананьев, Б.Ф. Ломов, Г.М. Андреева, А.В. Петровский, А.А. Бодалев зерттеулерінде қарастырылған. Еңбек пен таным жиынтығында қарым-қатынас сана дамуын негіздейтін адамдардың негізгі іс-əрекетінің басты үштігіне кіреді. Қарым-қатынас адамдар мен тұлғааралық ақпараттарды тасымалдайды, ақпарат алмасу жəне адам іс-əрекеті мен мінез-құлықтарын реттеу болып табылады, адамдардың ішкі дүниесінің қайта жасалуына негіз болады.

Қарым-қатынас айналадағылармен байланысқа түсудің рухани қажеттілігі сияқты ілгері басады. Сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-қатынастың басқа адамдарға қоғамдық маңызын айқын көрсетеді.

Əдебиеттер

1.Ломов Б.Ф. Особенности познавательных процессов в условиях общения //Психологический журнал.- 1980.-№5.-С.26-41.

2.Кан-Калик В.А., Никандров Н.Д. Педагогическое мастерство. -М., 1990.-196 с.

3.Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. – М.: Наука, 1977. – 380 с.

4.Шерьязданова Х.Т. Психологические основы профессиональной подготовки педагогов дошкольного образования. Дисс.докт. психол.наук. М., 1999.

5.Бапаева М.К. Даму психологиясы: Оқулық. – Алматы: 2014. -440 бет.104-106 бб.

Баянова Л.Ф., Цивильская Е.А.

(Россия, Республика Татарстан, г. Казань, Казанский (Приволжский) федеральный университет)

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ПРАВИЛ ПОВЕДЕНИЯ ДОШКОЛЬНИКОВ И МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ В РОССИИ

Младший школьный возраст является особенным возрастом вхождения в культурное пространство, приобретения нравственных ценностей, принципов, мировоззрения в целом. Усвоение учебной деятельности, формирование психологических новообразований, новая социальная ситуация развития меняют интересы, ценности ребенка, изменяется восприятие своего места, своих отношений

[2, с.813].

Вконцепции Н.Е. Вераксы «нормативная ситуация» определяется как «стандартная ситуация социального взаимодействия, в которой достаточно точно определены правила социального поведения [2, с.813].

Висследованиях Мустафина Т.Р. проведен контент-анализ нормативной ситуации дошкольника и обнаружены типичные правила, с которыми взаимодействует ребёнок в возрасте 5-6 лет, оказываясь

внормативной ситуации [3, с.295].

Содержание нормативной ситуации, типичных правил, предъявляемых младшему школьнику в контексте учебной деятельности, остаются малоизученными. При многообразии исследований ученика как субъекта учебной деятельности единичны работы по изучению младшего школьника как субъекта культуры в нормативной ситуации [4, с.105], [5, с.95].

В нашем исследовании предпринимается попытка сравнить культурный контекст правил поведения в нормативной ситуации дошкольников и младших школьников на примере общеобразовательных учреждений России (г.Казани).

Методика и процедура исследования

С целью изучения нормативного пространства культуры Баяновой Л.Ф. и Мустафиным Т.Р. были разработаны анкеты с открытыми вопросами для родителей, детей дошкольного возраста и воспитателей дошкольного образовательного учреждения, являющихся субъектами социальной ситуации развития дошкольников [3, с.295].

149

Ребенку в устной форме задавались три вопроса – «Какие правила детям надо всегда соблюдать?»; «За какие правильные поступки обычно хвалят детей?»; «Какими поступками бывают недовольны взрослые?».

Анкеты для взрослых – как для родителей, так и для воспитателей – предъявлялись в виде бланков для заполнения, в которых также фиксировались их ответы. Взрослым задавались пять вопросов, направленных на выявление их представлений о соблюдении, соответствии и несоответствии детей требованиям норм, выраженных в правилах. К числу вопросов относятся следующие: «Какие правила в повседневной жизни Ваш ребенок соблюдает четко и самостоятельно?»; «О каких нормах приходится постоянно напоминать детям?»; «Каким нормам Вашему ребенку зачастую трудно бывает соответствовать?»; «За выполнение каких правил хвалите ребенка?»; «Несоблюдение каких правил порой приводит Вас к желанию наказать ребенка?».

С целью изучения нормативной ситуации младшего школьника нами были разработаны опросники для учащихся младших классов, их родителей, учителей начальной школы, являющихся субъектами социальной ситуации развития младших школьников.

Учащимся предлагалось ответить на пять следующих вопросов, сформулированных в виде незаконченных предложений, которые предлагалось завершить: « Мои родители радуются, если я…», «Обычно мама следит за тем, чтобы я не…», «Каждый день мне обязательно надо…», «И в школе, и дома, и на улице взрослые могут поругать, если я …», «Если я хочу быть послушным учеником, то я

…» [2, с.813], [6, с.74].

Опросники для родителей предъявлялись в виде бланков для заполнения, в которых также фиксировались ответы на незаконченные предложения. Родителям задавались пять вопросов, направленных на выявление их представлений о соблюдении, соответствии и несоответствии детей требованиям норм, выраженных в правилах. Вопросы были следующего содержания: «Считаю, что каждый ребенок в этом возрасте должен…», «Я ругаю ребенка, если он в гостях или на улице…», «Когда меня нет дома, мой ребенок…», «Дома я обычно требую от ребенка, чтобы он…», «Самые частые требования, обращенные к ребенку – это….».

Опросники для педагогов предъявлялись в виде бланков для заполнения, в которых также фиксировались ответы на незаконченные предложения. Предложения были следующими: «Самые частые требования, обращенные к ребенку-это…», «Учитель может наказать ребенка, если он….», «Для детей трудно соблюдать правила, касающиеся…», «Как правило, к концу начальной школы все дети соответствуют правилам, касающимся…», «Учитель бывает удовлетворен своей работой, если дети соблюдают…». Данные вопросы раскрывают ту же суть, что и вопросы для родителей.

Результаты и их обсуждение

На основании контент-анализа 415 ответов детей и 577 ответов взрослых (родителей и воспитателей) нами выделены семь групп правил: правила отношений со взрослыми; правила, обеспечивающие самоконтроль; правила дисциплины; правила гигиены; правила, поддерживающие познавательную активность; правила отношений с детьми (сверстниками) и правила безопасности. Данная классификация проводилась с привлечением метода частотного анализа. При этом утверждения в ответах объединялись в соответствии с выделенными нами классами правил. Так, в класс правил отношений со взрослыми мы объединили следующие утверждения: «слушаться взрослых», «здороваться со старшими», «помогать взрослым», «не врать взрослым», «не перебивать воспитателя», «уступать место взрослым». По такому же содержательному принципу были объединены ответы и других классов правил. Общий частотный анализ показал, что распределение ответов детей и взрослых при дифференциации правил в социальной ситуации их взаимодействия имеет различия (Таблица 1.).

На основании контент-анализа 2503 ответов учащихся 2-4-х классов, 2599 ответов родителей учащихся 2-4-х классов и 73 ответов учителей начальной школы методом частотного анализа нами

150