89

4 СЕКЦИЯ Білім берудегі психология

Психология в образовании

Абдрахманова Р.Б., Абдрахманов А.Э.

(Республика Казахстан, г. Алматы, Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Казахская академия труда и социальных отношений )

ОСОБЕНОСТИ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ УЧАЩИХСЯ-УЛАНОВЦЕВ

Проблема духовно-нравственного развития личности сложна и многоаспектна. Она может быть полноценно реализована посредством различных психолого-педагогических мероприятий.

В психологии духовностью называют поиск, практическую деятельность, опыт, посредством которых субъект осуществляет в самом себе преобразования, необходимые для достижения истины, для самоопределения [1, С. 56]. В социологии, культурологи духовностью часто называют объединяющие начала общества, выражаемые в виде моральных ценностей и традиций. В рамках такого подхода, проекция духовности в индивидуальном сознании называется совестью или нравственностью [2, С. 19].

Формирование таких ценностей как благосостояние и достоинство человека, межнациональное согласие и мир, защита граждан Республики, смелость, семейные традиции, любовь и верность, забота о младших и старших; патриотизм, глубокая привязанность к Родине, к нашей многовековой культуре. фактически становится государственным заказом на развитие личности учащихся военнообразовательных учреждений [3, С. 24].

Анализ казахстанских психолого-педагогических исследований практического опыта работы военных школ показали, что, несмотря на значительный интерес исследователей к проблеме духовнонравственого развития учащейся молодежи, недостаточно изучен вопрос организации, содержания и планирования работы по духовно-нравственному воспитанию улановцев [4].

Цельюдуховно-нравственного развития учащихся военно-образовательных учреждений является формирование высоконравственного, ответственного, компетентного гражданина-патриота, готового служить своей Родине.

Проведенная нами методика М.Рокича “Составление понятийного словаря”, позволила нам выявить представления учащихся-улановцев о качествах человека, характеризующих его нравственную культуру и гражданскую позицию.

Для выявления уровня сформированности у улановцев нравственных и гражданско-патриотических качеств ежегодно проводился мониторинг осознания учащимися данных понятий. В 2015 году более

доступными для понимания оказались “дружба” – 59%, “честность” – 57%, “ответственность” – 38%. Менее понятными для детей были слова «Милосердие»-9%, «толерантность»-4%, «бескорыстие»-6%, “мужественность” – 34%, “патриотизм” – 39%, “порядочность” – 23%. В 2016 -2017 гг. по данным опроса, четко прослеживается положительная динамика в понимании обучающихся основных формируемых качеств. Более 50% детей правильно понимают все обозначенные понятия. Наивысший рейтинг получили: “патриотизм” – 86%, “честность” – 83%, “ответственность” – 71%, “совесть” – 79%, “мужество” – 82% “дружелюбие”-89%.

121

100

90

80

70

60

50

40

2015 год

30

2016 год

20

2017 год

10

0

Рисунок 1 – Выявления уровня сформированности нравственных и гражданско-патриотических качеств

Для исследования активности учащихся велось наблюдение в период 2015-2017 гг. Показатели участия в воспитательных мероприятиях фиксировались в «Летописиулановцев».

Рисунок 2 – Активность участия в мероприятиях

На рисунке 2 представлены данные по участию улановцев в мероприятиях по духовнонравственному развитию и гражданско-патриотическому воспитанию. Полученные данные свидетельствуют о том, что увеличение числа воспитательно-развивающих мероприятий повлекло к увеличению числа участников мероприятий данной направленности.

В исследовании ценностных ориентаций улановцев нами была модифицирована методика диагностики «Ценностных ориентаций» М.И.Рокича.

122

Рисунок 3 – Методика диагностики «Ценностных ориентаций» М.И.Рокича

Родители и семья у учащихся занимают главное место в жизни 80% . За период 2013-2015г эта ценность возросла на 30%. Благодаря системной воспитательной работе всего педагогического коллектива возросли такие ценностные понятия как: любовь к Родине, патриотизм 2017-70%, с 20152017 гг. составил15%. Активно участвуя в различных мероприятиях, сборах дети стали намного общительнее, исчезли многие комплексы. В период с 2015-2017 гг. -30%. По остальным ценностным ориентациям также наблюдается положительная динамика.

Уровень развития улановского коллектива отслеживается по методике социальнопсихологической самоаттестации коллектива Р.С Немова.

Рисунок 4 – Уровень развития улановского коллектива

На рисунке 4 представлен уровень развития ученического коллектива. За 2015-2017 годы данный показатель повысился на 36%, что соответствует высокому уровню развития улановского коллектива.

Личная активность учеников фиксировалась в картах активности, по результатам заполнения которых, ученики получали грамоты за активное участие в жизни школы и класса.

Занятость учащихся в дополнительном образовании и внеурочной деятельности.

123

Внашем исследовании мы опирались на одну из наиболее распространенных в зарубежной психологии модель регуляторных функций А. Мияке [11], которая доказала свою применимость к дошкольному возрасту [12]. Согласно этой модели, нейропсихологической основой для овладения своим поведением является группа когнитивных навыков, которые обеспечивают целенаправленное решение задач и адаптивное поведение в новых ситуациях, – их объединяют под общим названием регуляторных функций («executive functions»). Они разделяются на следующие три основных компонента: 1) рабочую память; 2) гибкость внимания или переключение; 3) сдерживающий контроль или торможение.

Целью нашего исследования, осуществляющегося в несколько этапов, было изучение связи данных компонентов с другими психологическими особенностями развития дошкольников.

Висследовании приняли участие 267 детей в возрасте 5-6 лет (143 мальчика и 124 девочки), воспитанники старших групп московских муниципальных детских садов г. Москвы.

Для диагностики были использованы отдельные субтесты нейропсихологического диагностического комплекса NEPSY-II [13]. Для определения уровня развития сдерживающего контроля и когнитивной гибкости были использованы следующие две методики: «Inhibition» (субест

NEPSY-II) и «Dimensional Change Card Sort» [14]. Для изучения рабочей памяти были использованы два субтеста NEPSY-II: «Memory for Designs» (для зрительной памяти) и «Sentences Repetition» (для вербальной памяти). Для диагностики развития социального интеллекта использовались следующие две методики: «Theory of Mind» (субест NEPSY-II) и «Test of Emotion Comprehension» [15].

Исследование показало наличие значимых связей между всеми тремя компонентами регуляторных функций и результатами методик, направленных на диагностику социального интеллекта. Кроме того, были получены значимые различия в успешности выполнения отдельных заданий у воспитанников детских садов с разным уровнем развития регуляторных функций: дети с более высоким уровнем развития регуляторных функций успешнее справлялись с выполнением заданий на децентрацию и понимание мыслей и эмоций других людей, по сравнению с дошкольниками с низким уровнем развития РФ. В свою очередь, децентрация и способность понимать эмоций других людей лежат в основе коммуникативных навыков ребенка, которые, согласно современным взглядам на готовность детей к школьному обучению, являются предикторами успешной адаптации ребенка к школе [16].

Часть выборки (173 ребенка, из них 86 мальчиков и 87 девочек) приняла участие еще и в исследовании развития начальных математических навыков и умений: чтения и письма двузначных чисел, последовательного счета и сравнения чисел друг с другом. Проведенный анализ показал наличие большого числа значимых связей между показателями развития регуляторных функций и успешностью выполнения математических заданий у дошкольников. Также были выявлены особенности развития математических представлений у дошкольников с разным уровнем развития регуляторных функций: дети с высоким уровнем когнитивной регуляции значимо более успешно справляются с заданиями на чтение и написание двузначных чисел по сравнению с остальными детьми. Дети с низким уровнем регуляторных функций испытывают трудности при выполнении заданий на счет и сравнение чисел. Таким образом, полученные результаты показывают, что дети с более высоким уровнем развития регуляторных функций успешнее осваивают как символическую структуру числа, так и умение работать с числовой прямой, что является важной предпосылкой дальнейшего успешного усвоения математики в школе [17, 18].

Полученные в нашем исследовании данные показывают связь особенностей развития регуляторных функций с показателями познавательного и социального развития дошкольников, которые, в свою очередь, являются важными факторами не только готовности ребенка к школьному обучению, но и предикторами дальнейших успехов в учебе (в частности в математике). Мы полагаем, что полученные нами данные могут быть использованы в работе специалистов дошкольного образования и при разработке учебных программ для дошкольников.

Исследование выполнено при поддержке Гранта РНФ № 16-18-00073.

Литературы

1.Выготский Л.С. Детская психология Т. 4. Собрание сочинений: В 6 т. – М.: Педагогика. – 1984, 433 с.

2.Lehto J., Juujarvi P., Kooistra L., Pulkkinen L. Dimensions of executive functioning: evidence from children // The British Journal of Developmental Psychology. – 2003, V. 21, P. 59-80.

3.Zelazo P.D., Muller U., Frye D., Marcovitch S. The development of executive function in early childhood // Monographs of the Society for Research in Child Development. – 2003, V. 68. Serial No. 274, P. 1-137.

4.Веракса А. Н. Развитие регуляторных функций дошкольников в образовательном процессе // Вестник Московского университета. Серия14. Психология. – 2015, №3, С.65-73

5.Bull, R., Lee, K. Executive functioning and mathematics achievement // Child Development Perspectives. – 2014, V. 8, P. 36-41.

125

6.Cantin, R. H., Gnaedinger, E. K., Gallaway, K. C., Hesson-McInnis, M. S., Hund, A. M. Executive functioning predicts reading, mathematics, and theory of mind during the elementary years // Journal of Experimental Child Psychology. – 2016, V.146, P. 66-78.

7.Fuhs, M. W., Nesbitt, K. T., Farran, D. C., Dong, N. Longitudinal associations between executive functioning and academic skills across content areas // Developmental Psychology. – 2014, V. 50, P. 1698–1709. http://dx.doi.org/10.1037/a0036633

8.Welsch, J. A., Nix, R. L., Blair, C., Bierman, K. L., Nelson, K. E. The development of cognitive skills and gains in academic school readiness for children from low-income families // Journal of Educational Psychology. – 2010, V. 102, P. 43-53.

9.Willoughby M.T., Kupersmidt J.B, Voegler–Lee M.E. Is preschool executive function causally related to academic achievement? // Child Neuropsychology: A Journal on Normal and Abnormal Development in Childhood and Adolescence. – 2012, V. 18(1), P. 79–91.

10.Yeniad, N., Malda, M., Mesman, J., van IJzendoorn, M. H., Pieper, S. Shifting ability predicts math and reading performance in children: A meta-analytical study // Learning and Individual Differences. – 2013, V. 23, P. 1-9.

11.Miyake A., Friedman N.P., Emerson M.J., Witzki A.H., Howerter A., Wager T. The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex "frontal lobe" tasks: A latent variable analysis // Cognitive Psychology. – 2000, V. 41, P. 49–100.

12.Алмазова О. В., Бухаленкова Д. А., Веракса А. Н. Произвольность в дошкольном возрасте: сравнительный анализ различных подходов и диагностического инструментария // Национальный психологический журнал. – 2016, 4(24), С.14–22.

13.Korkman M., Kirk, U., Kemp S.L. NEPSY II. Administrative manual. San Antonio, TX: Psychological Corporation. 2007.

14.Zelazo P.D. The Dimensional Change Card Sort (DCCS): a method of assessing executive function in children // Nature Protocols. – 2006, Vol.1, P. 297–301.

15.Pons F., Harris P.L. Test of Emotion Comprehension. Oxford: Oxford University Press. 2000.

16.Вьюнова Н. И., Гайдар К. М., Темнова Л. В. Психологическая готовность ребенка к обучению в школе. Психолого-педагогическиеосновы. – М.: АкадемическийПроект. – 2005, 256 с.

17.Bartelet, D., Vaessen, A., Blomert, L., Ansari, D. What basic number processing measures in kindergarten explain unique variability in first-grade arithmetic proficiency? // Journal of Experimental Child Psychology. – 2014, V. 117, P. 12–28.

18.M. W. Fuhs, C.B. Hornburg and N. M. McNeil Specific Early Number Skills Mediate the Association Between Executive Functioning Skills and Mathematics Achievement // Developmental Psychology. – 2015, Vol. 52. (8, P. 1217-1235.

Ақжолова Г.

(ҚМҚПУ, 6M012000 – Кəсіптік білім мамандығы 1 курс магистрі)

ОҚУ ҮРДІСІНДЕ ҰЛТТЫҚ САНА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Қазақ халқының сан ғасырдан бері тəрбие жөніндегі өнегелі істері мен сөздері, тұрмысы, мəдениеті, өнері, өмір тəжірибесі халық педагогикасының асыл қазынасы болып келді. Қай заманда болмасын ұрпақ тəрбиесі адамзаттың парызы болды. Əрбір халық өзінің тарихы мен тəжірибесін жалғастыратын жас ұрпақты ғасырлар бойы тəрбие əдістері мен тəсілдерін қолданып, өмір тəжірибесі сынынан өткен əдептілік, сыпайылық, адалдық, инабаттылық, мейірімділік, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қабілеттерді олардың бойына екті. Осылардың бəрі адамзат тəрбиесінде, оның ішінде жас ұрпақтың бойында ұлттық сана қалыптастыруда оқыту үрдісі қандай роль атқаратындығын көрсетеді.

Əрине, жастар бойында ұлттық сана қалыптастыруда тек оқыту үрдісімен шектелуге болмайды. Сондықтан тəрбие ісі тиімді жəне нəтижелі болу үшін халық педагогикасына кешенді қараған абзал.

Ұлттық сана қалыптастыруда маңызды роль атқаратын халық педагогикасының құрамды бөліктері қазақтың салт-дəстүрі, ұлттық ойындар, мақал-мəтелдер, жұмбақтар, ауызша есеп, т.б. ерте заманнан бастап, жас өспірімдердің ой-өрісін, зеректігін, ұлттық құндылықтарын дамыту жəне тапқырлығы мен шешендігін анықтау үшін тəрбие құралы ретінде қолданылып келді.

Ұлттық сананы қалыптастырудың үлкен бір саласы – қазақ халқының салт-дəстүрін оқу-тəрбие үрдісінде пайдалану болып табылады. Халықтың игі əдеттері дағдылана келе əдет-ғұрыпқа, əсерлі əдет-ғұрыптар салт-дəстүрлерге, халықтың өмірінде қалыптасқан салт-дəстүрлер салт-сана болып қалыптасқан. Халықтың салт-дəстүрлері рəсімдер мен жөн-жоралғылар, рəміздер, ырымдар мен тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бəрі дамып, толысып, жаңарып отырады[1].

Халықтың игі мəдени дəстүрлері: ізеттілік, қайырымдылық, мейірімділік, қонақжайлылық, имандылық, иманжүзділік – барлық мəдени үлгі-өнегелі іс-əрекеттердің көрінісі – əдеп деп аталады.

126

Қазақ халқының осы игі дəстүрлерін айқындап, дəлелдей келе, халықты рухани тазалығы жағынан алып, қазақ халқын əдепті, яғни қайрымды, мейірімді халық деп атауға əбден болады. Бұл – ұлт мəдениетінің ең озық көріністері. Халықтық əдеп – ұлттық сананы қалыптастырудың өзекті арқауы десе де болғандай [2].

Қазіргі уақытта бүкіл тарихи, мəдени адамгершілік, рухани құндылықтарымыз жаңа заман тұрғысынан қайта бағаланып отыр. Сонымен қатар төл мəдениетіміз, салтымыз, дəстүріміз, тіліміз, ұлттық намысымыз, табиғи ортамыз, ұлттық мəдениетіміз бекіп, жаңғырып, дамып келе жатырған кезінде «əр халықтың ұлттық өзгешелігін, ерекшелігін зерттеп біліп, тауып, шешіп қамту керек» деген талапты жүзеге асру əбден қажет.

Уақыт талабымен өмірге қайта оралған халықтық педагогиканың озық дəстүрлері бұл күнде отбасы, мектеп тəжірибесінен лайықты орын ала бастады. Халықтық педагогика, этнопедагогика мəселелерін этнография, этнопсихология, педагогика ілімдерімен қатар этнология, шығыстану, этнолингвистика ғылымдарымен де тығыз байланысты. Сол себепті халық педагогикасының бұлақ бастауы – көне наным-сенімдердің тəрбиелік сипаты басты назарға алынады. Оның асыл арналарын қоғамдық сананың түрлері мен категориялары арқылы жүйелеудің маңызы зор. Қоғамдық дамудың алғашқы сатыларында тəрбиелік ой – сана көне наным-сенімдермен аралас көрінеді. Оны ғылым тілінде халық педагогикасының синкреттік (толық дамыған жағдайы) белгісі деп атаймыз.

Мұның алғашқысы тəрбиелік ой-сананың мифтік ұғымдардан ажырамай, рулық – тайпалық деңгейдегі көрінісін білдірсе, келесі түрі оның көне ұғымдардан бөлініп, əдет-ғұрып, салт-дəстүр, ырым, кəде, жол-жоралғы т.б. жанрлық салаларға жіктеле бастағанын байқатады.

Халық педагогикасы арқылы ұлттық сана қалыптастыруда маңызды орын алатын, əрине, имандылық тəрбиесі.

Имандылық тəрбиесі – бұл халық педагогикасында дəстүрге, əдет-ғұрыпқа, байсалды мінезқұлыққа айналып, адам баасының өмір заңдылығы, жарғысы болып қалыптасқан. Имандылық тəрбиесі адам бойындағы адамгершілік қасиеттердің жиынтығы. Имандылық тəрбиесі жеке адам бойындағы қасиеттердің жиынтығы деп атап кеттік. Əрине, жағымды қасиеттердің адамның рухани, психикалық дамуына болымды əсер ететіні белгілі. Солардың ішінде өз Отанын сүюшілік, оны жантəнімен қорғау, халқына берілгендік – адамның өмірінде өшпейтін, имандылық қасиеттердің бірі.

Игі əдеттердің өмір қолданысына айналуы – əдет-ғұрып, оның біржола өмір заңдылығына айналуы – салт-дəстүр деп аталады. Яғни дəстүр – қолданылмалы іс-əрекет. Ол қалыптасқан іс-əрекет ешкімнің «нұсқауынсыз» еркін мəжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дəстүрлердің толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы, қыз ұзату, үйлену тойлары толысып жаңарды да, ал «əмеңгерлік», «атастыру» салты бірте-бірте өмірге қолданылудан қалды.

Этнопедагогикадағы салт-дəстүрлердің ұлттық санаған сіңіп, біржола заңдандырылуы – салт-сана деп аталынады. Ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан салт-дəстүрлер сол ұлттың ой-санасының дəрежесін көрсетеді. Ұлттық сананың қозғаушы күші – ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу дəрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан əрбір əдет-ғұрыптың, салт-дəстүрдің салт-санаға əсер ететін тəрбиелік мəні зор [3].

Қ.Жарықбаев «халық педагогикасы» ұғымының синонимдеріне «халықтық тəрбие», «халық тəлімі», «қазақ тағылымы», «ұлттық тəлім-тəрбие» т.б. осы тəріздес ұғымдарды салыстырып пайдалануға қарсы. Оның пікірінше «халық педагогикасын» жоғарыда келтірген ұғымдардың баламасы деу қате. Бұларда өзіндік мағынасы бар. «Тəрбие» ұғымының қолданылу аясы «тəлім», «тағылым» ұғымдарынан əлдеқайда ауқымды, яғни логика ғылымының тілімен айтсақ тəрбие кең мағыналы текті ұғым да, ал қалғандары одан мəн–мағынасы бар түрлі сипаттағы ұғымдар.

Қазақ халқының педагогикасының тереңінен тамыр тартқан арналарын зерттеген Қ.Жарықбаев «этнопедагогиканы» ұлттар мен ұлыстардың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған тəлімгерлік тəжірибесін зерттейтін ғылым ретінде таныса, С.Қалиев «халық педагогикасы» деп сол халықтардың ғасырлар бойы жинақтаған ұрпақ тəрбиесі жөніндегі ой-пікір, білім, тəжірибелердің жиынтығын айтады.

К.Қожахметова «этникалық» деген ұғымды тəрбиелеу жəне оқыту саласында дəстүр, тіл этникалық сана-сезім ерекшелігінде материалданған, этноерекшеліктерге, белгілерге зейін қою деп есептейді [3].

Қазақ «этникалық педагогикасы» дегенде қазақ этносының нақты этноерекшелік жағдайының өмір сүруіне тарихи қалыптасқан, қазақ этникалық тəрбиесінің ерекшелігін зерттейтін саланы түсінеді. Келесі тарауда қазақ этнопедагогикасының мəселесі қарастырылады.

-Педагогикалық əдебиетте халық педагогикасының ерекшеліктері айқындалған;

-Халық педагогикасы ғылыми педагогикадан бұрын ежелгі дəстүрде қалыптасып халықпен бірге жанасып келеді;

127

-Ертеде қалыптасқан сөз шеберлігі бəрінен бұрын халықтың көркемөнер шығармаларында – ертегілерінде, аңыздарында, жырларында, мақал-мəтелдерінде іске асқан;

-Халық педагогикасы ғылыми педагогиканың ерекшеліктері мен заңдылықтарының қалыптасуына ықпал жасаған[4].

Қазақ халқының сан ғасырдан бері оқу-тəрбие жөніндегі өнегелі істері мен сөздері, тұрмысы, мəдениеті, өнері, өмір тəжірибесі халық педагогикасының асыл қазынасы болып келді. Қай заманда болмасын ұрпақ тəрбиесі адамзаттың парызы болды. Əрбір халық өзінің тарихы мен тəжірибесін жалғастыратын жас ұрпақты ғасырлар бойы тəрбие əдістері мен тəсідерін қолданып, өмір тəжірибесі сынынан өткен əдептілік, сыпайылық, адалдық, инабаттылық, мейірімділік, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат көрсету сияқты қабілеттерді олардың бойына екті. Осылардың бəрі адамзат тəрбиесінде, оның ішінде жас ұрпақтың бойында ұлттық сана қалыптастыруда халық педагогикасының қандай роль атқаратындығын көрсетеді.

Қазіргі уақытта бүкіл тарихи, мəдени адамгершілік, рухани құндылықтарымыз жаңа заман тұрғысынан қайта бағаланып отыр. Сонымен қатар төл мəдениетіміз, салтымыз, дəстүріміз, тіліміз, ұлттық намысымыз, табиғи ортамыз, ұлттық мəдениетіміз бекіп, жаңғырып, дамып келе жатырған кезінде «əр халықтың ұлттық өзгешелігін, ерекшелігін зерттеп біліп, тауып, шешіп қамту керек» деген талапты жүзеге асыру əбден қажет[5].

Қазақ халқының салт-дəстүрінің ұрпақ тəрбиесіне қосар үлесі аса зор, мəні үлкен. Ендеше оқушыларымызды оқыту барысында ұлттық салт-дəстүрлерді пайдалану олардың ұлттық санасын қалыптастыруға мол үлесін қоспақ. «Баланы жастан» демекші, жастардың санасына халқымыздың тəрбие негізі, асыл қазынасы – салт-дəстүрлерін дұрыс жеткізе білсек, ертеңгі күні олардан зор ұлтжанды қазақ азаматы шығатынына кəміл сенуге болады.

Қазақ отбасының осындай өнегелері жеке бастың мінез-құлқы мен рухани мəдени құндылықтарын қалыптастырудың баспалдақтары болды.

Қазақ халқының көнеден келе жатқан салт – дəстүрлері, ырымдары өте көп. Қазақ «қазақ» деген атын осы кезге дейін қазақи салт – дəстүрлерімен, ырымдарымен, той – мереке, тағы басқа да жол – жосындарымен талай елді таң қалдырып келеді. Атабабамыздың қалдырған асыл мұрасын қадірлеп, жоғалғанды жаңғыртып, қайта жаңартатын ендігі əрекет болашақ ұрпақтың құзырында болмақ.

Пайдаланылған əдебиеттер

1.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тəлім-тəрбие тарихы дəрісінің бағдарламасы. –А.: РБК, 1994.

2.Қазақтың тəлімдік ой-пікір антологиясы: 1 том /Құрастырғандар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. –А.: Рауан, 1994.

3.Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тəрбие.- А.: Білім, 1995.

4.Бөлеев Қ., Бөлеева Л.Қ. Мұғалім жəне ұлттық тəрбие. –А.: Нұрлы Əлем, 2000.

5.Қазақ халқының философиялық мұрасы. /Аударма/ – Астана: Мəдени мұра, 2006.

Аплашова А.Ж., Демиденко Р.Н., Топанова Г.Т.

(Республика Казахстан, г. Павлодар, Павлодарский государственный педагогический институт)

ПСИХОЛОГО – ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ РАЗВИТИЯ РЕЧИ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ

Повышение речевой культуры учащихся – одна из актуальных задач, стоящих перед современной школой. Известно, что одним из показателей уровня культуры человека, мышления, интеллекта является его речь, которая должна соответствовать языковым нормам.

Актуальной темой в современной школе на сегодняшний день является развитие речи. Работа над правильностью речи является одним из основных направлений учебно-методической деятельности учителя по совершенствованию речевой культуры младших школьников. Это практическое обучение языку, обучение регулярное и систематическое, обучение на образцах и посредством специальных упражнений, путём предупреждения и исправления ошибок, обучение литературным формам речи [1, С.12]. Именно в начальной школе дети начинают овладевать нормами устного и письменного литературного языка, учатся использовать языковые средства в разных условиях общения в соответствии с целями и задачами речи. При этом учитель должен помочь детям осмыслить требования к речи, учить младших школьников при формулировке мыслей следить за правильностью, точностью, разнообразием, выразительностью языковых средств [2, С. 20].

128

Анализ методической, психолого-педагогической литературы, наблюдение за учебным процессом показали, что работа по культуре речи проводится на уроках языка в малом объеме, фрагментарно [3,

С.54].

Данное положение обусловлено тем, что учитель не всегда может определить тип ошибки, допускаемой учеником, и соответственно подобрать нужное упражнение для ее исправления. Кроме того, как показывает анализ методической литературы, существуют различные классификации ошибок в речи учащихся, однако единой классификации нет, что затрудняет работу учителя в этом направлении. Работа по развитию речи учащихся в школе многогранна. Психологи и методисты отмечают, что ребенок усваивает родной язык, прежде всего, подражая разговорной речи окружающих (Д.Б. Эльконин, Р.Е. Левина, А.П. Усова, Е.И.Тихеева и др.). К сожалению, родители в наше время из-за сложных социальных условий, в силу занятости часто забывают об этом и процесс развития речи своего ребенка пускают на самотек. Ребенок больше времени проводит за компьютером, чем в живом окружении. Методологическую основу исследования составили теории развития детской речи (К.Д. Ушинский, Е.И. Тихеева, А.П. Усова, М.М. Алексеева, В.И. Яшина, Ф.А. Сохин, А.М. Бородич и др.); психолого-педагогические исследования особенностей речи (Д.Б. Эльконин, А.Н. Гвоздев, Л.С. Выготский и др.).

Одной из главных задач современной школы является подготовка выпускника школы, который умел бы общаться, слушать и говорить так, чтобы его слушали, умел оценивать чужую и, конечно, свою речь. Речь – это средство общения, необходимое, прежде всего, для вовлечения субъекта в социальную среду. Ответственность преподавателя за культуру собственной речи чрезвычайно велика. Живое слово учителя по-прежнему остается главным средством обучения в школе, поэтому именно учителю принадлежит право демонстрировать перед детьми образцы верного произношения. Постоянно имея перед собой образец, ребенок невольно начинает подражать ему, спонтанно усваивая тем самым норму литературного языка. [4, С.23].

Экспериментальная работа проводилась на базе 2 классов СОШ № 34 города Павлодара, 2 «а» экспериментальный и 2 «б» контрольный классы.

Задачей констатирующего этапа исследования было выявить эффективные условия для развития речевых умений у младших школьников, при работе над сочинениями-описаниями на уроках развития речи.

Результаты анализа уровня развития речевых умений показали, что умеют строить описание (последовательно и связно описывать) – в экспериментальном классе 59%, в контрольном классе 55%, раскрывать тему и основную мысль в сочинении и отбирать материал в соответствии с темой сочинения – в экспериментальном классе 53%, в контрольном классе 45 % и 50%, а использовать прилагательные в описательном тексте – в экспериментальном классе 42%, в контрольном классе

36%.

Вэкспериментальном классе у учащихся данные умения сформированы частично – 23% – 35%, а

вконтрольном классе 18% – 35% – они практически не сформированы. Хуже всего у детей развито умение использовать прилагательные в описательном тексте. Низкий уровень развития этого умения

– у контрольного класса – 46%.

Таким образом, данные умения сформированы на высоком уровне только в половине случаев. По многим работам видно, что такие критерии речи, как самостоятельное формулирование предложений, умение выражать основную мысль, построение композиции, рассуждение сформированы частично или плохо.

По итогам эксперимента была разработана методика развития речи при работе с сочинением, в которой были рассмотрены нестандартные виды работ над сочинениями. Эти приемы были апробированы лишь на экспериментальной группе. По окончании этой работы, был проведен контрольный этап эксперимента на базе и экспериментальной, и контрольной групп.

Проведя первичную статистическую обработку данных, были получены следующие результаты.

Вконтрольном классе значительных изменений не выявлено. В экспериментальном классе зафиксированы наблюдения, которые выглядят согласно рисункам 1-3.

129