89

Сатова А.К.

(Республика Казахстан, г. Алматы, Казахский национальный педагогический университет имени Абая)

ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЗАЦИИ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ШКОЛЬНОЙ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ СЛУЖБЫ В КАЗАХСТАНЕ

ВЗаконе РК «Об образовании» в качестве основных принципов государственной политики в области образования выделены «доступность образования всех уровней для населения с учетом

интеллектуального развития, психофизиологических и индивидуальных особенностей каждого лица» [1], а также создание условий, обеспечивающих гармоничное развитие и сохранение психического здоровья учащихся.

Между тем, многие негативные явления современной школы, дезадаптация, низкая успеваемость учащихся, нарко- и алкогольная зависимость, суициды, бросание школы, школьное насилие, ранняя беременность сопровождаются неудовлетворенностью организацией обучения и социальнопсихологическим климатом школы субъектов учебно-воспитательного процесса.

Причины этих проблем лежат, в основном, в формализме, заорганизованности, нивелировании индивидуальности учащегося, формальном стимулировании деятельности, отсутствии учета

психофизиологических и индивидуальных особенностей каждого школьника.

Врешении этих проблем значительна роль психологической службы. Опыт плодотворного практического влияния такой службы во многих республиках СНГ и других странах показывает необходимость развития отечественной психологической службы, направленной на сохранение психического здоровья нации, профилактики отклонений в развитии и поведении личности, психологической коррекции и реабилитации детей из «группы риска».

ВСША, Великобритании, Франции, России и других государствах практическая психология занимает важное место в системе образования. Например, современная школьная психологическая служба в США имеет в своем составе такую разветвленную сеть, которая включает:

- муниципальные школы (25-30 тыс. школьных психологов), - муниципальные центры психического здоровья, - частных психологов-терапевтов.

Национальная ассоциация школьных психологов США насчитывает 18 тыс. членов. По данным Smith (1984), в среднем школьные психологи посвящают:

- 5% своего времени дошкольникам (3–5 лет), - 60% – ученикам начальной школы (6–12 лет),

- 20% – ученикам младшей средней школы (13–15 лет), - 15% – ученикам старшей средней школы (16–18 лет).

Работа школьных психологов в США, в основном, связана со специальным обучением: - 32% своего времени они уделяют детям с синдромом неспособности к обучению, - 22% – детям с поведенческими и эмоциональными нарушениями, - 14% – детям с задержкой психического развития и - 16% – школьной популяции в целом;

- значительно меньше психологи работают с талантливыми и одаренными детьми (4%), - с детьми с хроническими заболеваниями (3%), - физическими (2%) и речевыми (2%) расстройствами.

На вопрос, как обычно распределено их время и как бы они хотели его распределить, американские школьные психологи отвечают, что:

- 54% времени (хотелось бы 40%) уходит на тестирование, - 23% (против 30% желаемого) – на различного рода корригирующее вмешательство (например,

каунслинг, развивающие программы), - 18% (против 23%) – на консультации,

- 1% (против 4%) – на исследовательскую работу.

Развитие школьной психологической службы в США опирается на хорошо разработанную нормативно-правовую базу, которая включает такие документы, как: «Этические принципы психологов», «Этические принципы при проведении исследований на людях», «Стандарты обучающего и психологического тестирования», «Условия приема на работу психологов», «Руководство по условиям работы школьных психологов», «Государственные правовые нормы поддержки школьной психологической службы», Стандарты обеспечения школьной психологической службы», «Стандарты для подтверждения уровня профессионализма в школьной психологии» и др. [2]

102

Основательная нормативно-правовая база, способствующая развитию школьной психологической службы, создана и в России:

1)Инструктивное письмо МО РФ № 10/32-Т от 12.01.93 – рекомендации по организации труда психологов учреждений образования;

2)«Положение о службе практической психологии в системе Министерства образования Российской Федерации», утвержденное приказом МО РФ от 22.10.99 № 636;

3)На всероссийском съезде практических психологов образования принят проект Этического кодекса педагога-психолога службы практической психологии образования России;

4)Постановление Министерства труда и социального развития Российской Федерации: от 27 сентября 1996г. № 1 «Об утверждении Положения о профессиональной ориентации и психологической поддержке населения в Российской Федерации;

5)Инструктивное письмо Министерства общего и профессионального образования РФ от 1 марта 1999 г. «Об использовании рабочего времени педагога-психолога образовательного учреждения» и приложение к нему «Формы учета деятельности и отчетность педагогов-психологов»:

- план работы педагога-психолога образовательного учреждения, - заключение по результатам проведенного психодиагностического исследования, - журнал консультаций психолога, - журнал учета групповых форм работы,

- карта психолого-медико-социальной помощи ребенку, - программа работы педагога-психолога с группой, - коррекционная работа, - программа коррекционно-развивающих занятий,

- требования к авторским программам, - аналитический отчет о работе педагога-психолога,

- аналитический отчет руководителя муниципальной методической службы.

Эти документы позволили развивать следующие направления деятельности психологической

службы в России: психологическое просвещение, психологическую профилактику,

психологическая диагностику, психологическую коррекцию, консультативную деятельность[3].

В Казахстане становление психологической службы в организациях общего среднего образования началось в конце 80-х годов. Первые школьные психологи появились по инициативе новаторски настроенных директоров школ и интернатов. При этом зачастую эту деятельность осуществляли лица, не имеющие базовую психологическую подготовку. В ряде случаев такая практика негативно отражалась как на учащихся, так и развитии самой службы в республике. Следует отметить, что в настоящее время университеты страны выпускают достаточное число кадров

вобласти педагогической и практической психологии, однако нормативно-правовая и методическая база деятельности школьной психологической службы недостаточно разработана.

Научно-методические основы деятельности школьной психологической службы разрабатываются

врамках исследований по психологии образования, педагогической психологии, осуществляемых в лаборатории психологической диагностики и развития личности РНПЦ «Дарын», НИИ психологии КазНПУ имени Абая, при кафедрах педагогики и психологии вузов.

Однако в Казахстане пока нет такого научного коллектива, который системно и целенаправленно разрабатывал бы проблемы в данной области и имел непосредственную связь с образованием.

Нормативно-правовая база психологической службы школ республики недостаточно полная. В настоящее время психологи опираются в своей деятельности лишь на «Перечень должностей педагогических работников и приравненных к ним лиц», утвержденных постановлением Правительства РК от 30 января 2008 года № 77, а также приказ МОН РК от 13 июля 2009 года № 338 «Об утверждении Типовых квалификационных характеристик должностей педагогических работников и приравненных к ним лиц».

Всвязи с этим, важной задачей является определение научных и организационных принципов и содержание деятельности школьной психологической службы в РК. На наш взгляд, ведущими

принципами организации работы психологической службы в школах республики должны стать личностный и субъект-субъектный подходы, как наиболее соответствующие современным

тенденциям развития системы образования и потребностям обучающихся.

Учитывая опыт развития практической психологии в других странах, считаем необходимым решить следующие первоочередные задачи:

1. Организовать при МОиН РК Научно-методический совет по практической психологии образования.

103

2.Осуществлять координацию деятельности школьных психологических служб в регионах РК, а также разработку и внедрение в практику нормативно-методических материалов службы практической психологии образования.

3.Внедрить в деятельность организаций образования «Типовые правила организации деятельности психологической службы в организациях общего среднего образования».

Проект «Типовых правил организации деятельности психологической службы в организациях общего среднего образования» был нами разработан еще в 2011 году. Проект прошел обсуждение и получил одобрение на I Республиканском педагогическом форуме «Семья, школа, общество – вместе во благо будущего», состоявшегося 25 августа 2011 года в г. Астана.

Литература

1.Закон Республики Казахстан «Об образовании» от 27 июля 2007 года № 319-III ЗРК

2.Бейкер К.Г. Система охраны психического здоровья в США // Вопросы психологии. 1990. – №6.

3.Р.В. Овчарова. Практическая психология образования. – М.: Издательский центр «Академия». – 2007. – 448 с.

Уақпаева Ү.А.

(Қазақстан Республикасы, Алматы қ.,Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет, психология ғылымының кандидаты)

ӨЗІНДІК САНА – ӨЗІҢ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Қазіргі кезеңдегі қоғамдық жəне əлеуметтік өмірде болып жатқан елеулі өзгерістер білім берудің қызметіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарға сын көзбен саралай отырып бағалауды, жастардың шығармашылық əлеуетін дамытуды талап етеді. Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның əлеуметтік-экономикалық дамуына үлес қоса алады.

Бүгінгі таңда қоғам жаппай сана, өзіндік сана сияқты философиялық, психологиялық ұғымдардың мəн мен мағынасын түсінуге құлшыныс танытуда. Негізінде еліміздің көрнекті психолог ғалымдары сана, тұлға жəне іс-əрекет категориялары бойынша іргелі зерттеу жұмыстарын көп жылдар бойы жүргізуде.

Ұлттық тəлім–тəрбие беру арқылы балалардың этностық өзіндік санасын, ұлтық тұлға ретінде қалыптасуын нығайту. Əрбір ата-ана баласын патриот етіп тəрбиелеуде өзіндік сана-сезім деген түсініктің мəн-мағынасын білуі керек. Балалардың «ұлт», «ұлтқа қатыстылық» туралы түсініктері қалыптасады өзінің ұлттық мəдениеті мен құндылықтарын қабылдауы мен жағымды əсер алуы, мақтан тұтуы мен сүйіспеншілік сезімі оянады.

Өзіндік сана-сезім – бұл сананың өзіне бағытталуы, ал сана объектісі-өзіндік сана – сезім. Адамның туылғаннан бастап, өзіндік сан-сезімінің көріністері бар, өзіндік сана-сезім əр түрлі баспалдақтан өтетін даму. Заттық сана баланың дүниеге келгеннен бастап, мысалы тануы, жаңғыртуы, ал өзіндік сана-сезім 2-5 жаста өзінің орнын сезгенде барып қана пайда болады.

Баланың тұлға ретінде дамуы жоғары болса, оның əрекеті мен қылығы да жоғары болады, оның өмірлік жолының дұрыс болуы өзіндік сана-сезімге байланысты. Өзіндік сана-сезімді адамның жан дүниесінің айнасы ретінде көрсетуге болады.

«Мен» жəне өзіндік сана-сезім бұл бір тұтас дүние. Өзіндік сана – бұл адамның өзінің қажеттіліктеріне жəне қабілеттіліктеріне, құмарлықтарына жəне мінез – құлық түрткісіне, күйзелістері мен ойларына саналы түрде қатынасы болып табылады.

Тұлғаның санасы дегеніміз – оның өзіндік «Менінің» тұтас бейнесі, салыстырмалы тұрақты болатын, азды – көпті дəрежеде саналы түрде сезілінетін, индивидтің өзі туралы түсініктерінің жүйесі болып табылады.

Адам санасы болғандықтан ғана өзін табиғаттан, басқа адамдардан бөле алады. Адамның тұлғалық даму үдерісінде сананың қалыптасуындағы маңызды бөлшегі ретінде оның өзіндік сана – сезімі де кіреді.

Тұлғаның өзіндік санасы бар саналы субъект (белсенді адам) туғаннан берілмейді. Нəресте бірден өз «Менін» сезіне алмайды, бастапқыда ол өзін басқа адамдар үшін нысана, яғни объект ретінде сезінеді. Өзін жеке субъект ретінде, «Мен» ретінде сезіну дамудың нəтижесі болып табылады. Өзіндік сана тұлға дамуынан бөлек жеке дами алмайды. Сана өзіндік санадан туындамайды, керісінше жеке субъект ретіндегі тұлға санасының дамуы кезінде сана – сезім қалыптасады.

Адам өзінің басқаларға деген қатынасын саналай отырып, өзі анықталады. Бұл өзіндік анықтау сана – сезімде көрініс табады. Өзіндік сана өзін тану ғана емес, өзінің сапаларына, күйіне,

104

мүмкіндіктеріне, жалпы өзіне деген қатынас та болады, яғни өзіндік бағалау есебінде саналады. Өзіндік сана ұғымын «Мен» тұжырымдамасы арқылы түсіндіруге болады.

«Мен» тұжырымдамасы дегеніміз – индивидтің өзі туралы барлық түсініктерінің жиынтығы болып табылады. Бұл индивидтің қандай екенін анықтап қана қоймайды, сонымен қатар оның өзі туралы ойын, қызметіне деген, болашағына деген көзқарасын анықтайды.

Ұлттық тұрғыдан сананы түсінгіміз келсе, этникалық өзіндік сананы айтуымызға тура келеді. Этникалық өзіндік сана адамдардың ұлттық тиістілігін анықтау үшін негізгі белгі болып есептеледі, бұл өз кезегінде əлемнің көптеген елдерінде мəселенің маңыздылығын анықтады.

Этникалық өзіндік сана этникалық сананың шеңберінде пайда болады жəне дамиды. Этникалық топтың өзін – өзі бейнелеуге мүмкіндігі этникалық топтық тілінде, халықтың дəстүрлер мен əдет – ғұрыптар жүйесінде, аңыздарда, мифтерде, ырымдарда, теріс пікірлерде, ұлттық ырымдарда жəне т.б көрінетін этникалық сана – сезім болып табылады.

Ұлттың жалпы өзі туралы түсінігі, ұлттың мүддесі, басқа ұлттармен қатынастағы құндылық бағдарлары мен нұсқаулардың саналуы, басқа ұлттық қоғамдастықтар ішіндегі өз орнын саналауға байланысты сезімдер, көзқарастардың қалыптасуы, «патриоттық» ұғымын сипаттайтын қоғамдық саяси құндылықтар жəне де «ұлттық таптаурын, яғни стереотип», территория, тіл, мəдениет туралы түсінік, ұлттық мақтаныш, осының бəрі этникалық өзіндік сананың құрылымына кіреді.

Тіпті, тұлғаның өзіндік санасезімінің қалыптасуына қоғамдық сананың да рөлі ерекше. Өзіндік сана-сезімнің құрылымы:

а) өзінің «менін» жəне жақын жəне болашақтағы түрткілері мен мақсаттарын саналы түрде түсіну; b) өзін реалды жəне қалайтын сапаларын саналы түрде түсіну («шынайы Мен» жəне «идеалды

Мен»);

v) өзі туралы танымдық көзқарастары («Мен бақылаушы нысана ретінде»); g) өзіне деген сезімталдық, эмоционалды көзқарастары.

Осыған орай, психологтар өзіндік сана сезімнің төмендегідей жақтарын қарастырады :

•өзіндік таным (өзін интелектуальды аспектіде тану);

•өзіне қатынасы (өзіне деген эмоционалды қарым-қатынасы).

Бір зерттеушілер, мысалы этностың басты белгілері тіл мен мəдениет деп атаса, басқа зерттеушілер бұған аймақ бірлігі мен этникалық өзіндік сананы қосады.

Туғаннан дəстүрлі қазақ мəдениетінің тəрбиесінде өскен бала қилы-қилы оқиғалардағы мінезқұлық ережелерін өзінің бойына сіңіреді. Бұл оған есейген шағында тұлға аралық мінез-құлық пен қарым-қатынаста ең тиімді түрлері болып шығуына мүмкіндік туғызады. Мүмкін дəстүрлі мəдениетке жақын жағдайларда өскен жас адамдардың мінез-құлқындағы айырмашылықты, ауылдық жерлердегі қазақ тілінде сөйлейтіндер, əсіресе оңтүстік аймақтарындағы, қала жағдайында өскендерден айырмасын байқаған боларсыз. Өз халқымыздың өкілі ретінде əрқайсымыз – оған тəн мəдени ерекшеліктердің үлкен кешенін құраушы жəне тасушысы болып табыламыз. Олар əрине ұрпақтан – ұрпаққа биологиялық жол арқылы берілмейді. Біз олардың көп бөлігін балалық шағымызда, ата – аналарымыздан, басқа да үлкен адамдардан жəне замандастарымыздан аламыз, əрбір мəдениет өзіне ғана тəн ерекшеліктерді дамытуға жағдай жасайды. Адамның қандай да бір халыққа жатуы, оның туу, шығу тегі жағдайымен жəне тəрбие беруімен оқыту процесінде анықталады. Бүгінгі таңда этнотəрбие беру адамды жауапкершілігі мол, қоғамда өз орнын таба білетін адам етуге септігін тигізсе екен деген сенімде. Əр халыққа тəн барлық əдет – ғұрыптар мен салт-дəстүрлер, мінез – құлықтық барлық этникалық ерекшеліктері тəрбиеленеді. Əрине əрбір қоғамдастық үшін, адамның тұлға болып қалыптасуы, этникалық мəдениеттен, құндылықтан, дəстүрлерден тыс мүмкін емес болғандықтан, оның балаларының тек қана өз халқының лайықты өкілдері болып жетілуі маңызды.

Этникалық өзіндік сана мəні жөнінде қысқаша қарастырылып өткеннен соң, оның функцияларына тоқтау қажеттігі пайда болды, өйткені əр мəн өзін іс – əрекет процесінде көрсетеді. Міндеті жағынан ұлттық өзіндік сана, ең алдымен ұлттық өзін – өзі анықтауын рухани қамтамасыз ететін функциясын жəне оның əр жақты дамуын жүзеге асырады.

Ғылыми əдебиеттерде ұлттық өзіндік сананың функциялары туралы біркелкі түсінік қалыптаспаған. Кейбір жағдайларда оның функциясы ретінде мыналарды бөліп көрсетеді: бейімделуші, үйрену, қорғаныс, танымдық, өзін реттеу жəне жауапкершілік.

Танымдық функцияның ерекшелігі ұлттың ақиқат өмірдегі өзінің «Біз» сезімін саналы сезінуінен көрінеді. Бірақ бұнымен ұлттық сана – сезімнің танымдық функциясының мəні шектелмейді. Өзінің «бізін» саналы түрде сезіну – бұл тек ұлттың өзіндік санадағы бастапқы сəті, бірақ та өте маңызды, өйткені осы кезеңнен сана – сезімнің танымдылық белсенділігін интенсификациялау үдерісі басталады. Қаншалықты адам өзін, өзінің болмысын тануға қарқынды ұмтылса, соншалық ол қоршаған

105

дүниедегі өз орнын сапалы түрде анық сезіне бастайды, өзінің ерекшеліктерін, өзінің түпкі мүдделерін саналы түрде сезінеді.

Ұлттың жоғалып кетпейтін, өзгермейтін құндылықтарына, бірінші кезекте, оның тілі, этикалық, эстетикалық жəне тарихи құндылықтары жатады. Кезінде белгілі ғалым М.Мұқанов Б.Уорфтың ойды тіл билейді дейтін жорамалын жəне осының этнопсихология үшін маңыздылығын қарастырған. Б.Л.Уорф Американың тіл маманы жəне антропологы. /1, Б.16/. Мысалы, 32 латын қарпін 2025ші жылы қолданысқа енгізу туралы тарихи құбылысты жан-жақты қарастырып, өздерінің азаматтық позициясын білдіріп жатыр. Кейбір адамдардың ішкі түрткісінің негізінде қажеттіліктері, эмоциясы, қызығушылықтары жатыр. Олар ішкі түрткісін сыртқы түркіге (мақсаттарға, орта факторларына) бағындыруы қажет. Жапондық өнер иелері танымал болғаннан кейін, шығармасын бүркеншек атпен (псевдоним) жариялайды екен. Егер оның шығармасына деген сұраныс əлі де толастамаса, одан сайын шабыттанатын көрінеді, бұл – ең оңтайлы əдіс деп бағалар едім.

Этникалық өзіндік сананың ең жоғарғы көрінісі деп, ұлттың өзінің өзін – өзі жетілдіру, біз білетініміздей өзін – өзі реттеу механизмдеріне негіз артады. Этникалық өзіндік сананың ұлт өмірінде реттеуші қызметін атқарудың арқасында, ол оның айырылмас атрибуты, мəнді белгісі болып қалыптасады. Этникалық өзіндік сананың реттеуші функциясы, халықты бірыңғай қауымға шоғырландыруды, бірлікте болуды, арандатуға жол бермеуді (ғаламторда айтылғандай, құқық қорғау ұйымы арандатушы адамды өз еліне аттандырады), олардың бірегей мақсатқа ұмтылуын, жеке мүдделерін жүзеге асыруын қамтамасыз етуде мəнді көрініске ие болады.

Көрнекті ғалым С.М.Жақыпов /2, Б.10 / мақаласында əр этностың бірлескен іс-əрекетінің тиімділігін арттыруға бағыттайды. Ұлтаралық жəне əр түрлі конфессиядағы дінаралық келісімнің орнығуы – ұлттық мəдениеттің бай мұрасының арқасында екендігіне мəн берген. Əрине, басқа бір этноспен өзара əрекеттестікке түскенде олардың қарым-қатынасының нақтылы түрлерін ескерілуін көрсеткен...Халық психологиясының терең ізі – адамдардың өзара қатынас жасау мəдениетінде жататындығын жəне адамның жеке басының ерекшелігі, сол топтың адамдарына пайдалылығы ескеріліп, мінез-құлықтың ең тиімді түрлері қалыптасады. Сондай-ақ екі жаққа да қолайлы, қажетті, жаңа жағдайдағы мінез-құлық формаларының тиімділігі қалыптасатындығын жəне этникааралық өзара қатынас үрдісінде мінез-құлықтың жаңа, жинақталған түрлері туындайтындығын баяндаған.

Егер ұлттық қоғамдастықтың мүшелерінің іштей бірлігі болмаса жəне де олардың өздерінің дамуының жоғарғы сатысында тұрғанына қарамастан, əрқайсылары өз – өзімен болып көрінсе, онда олар бірыңғай қоғамдастықты, бір ұжымды құрамайды. Бұл ұлт емес, адамдардың жиынтығы (біршама ұқсас қасиеттермен ерекшеленген) болуы мүмкіндігін ескертеді.

Қазақстанның тəуелсіз, дербес мемлекет ретінде дамуы жағдайында өз азаматтарының рухани жаңғыруы, өздерін саналы тұлға ретінде сезіне білуі, бір – бірімен өзара қарым – қатынастарының белсенді түрде дамуы маңызды мəселе. Білім жүйесінің өзекті мəселесінің бірі жас ұрпақтың қарым – қатынастағы этникалық өзіндік санасының қалыптасуы болып табылады. Білім өз мазмұнын халықтың рухани жаңғыруымен, оның этникалық өзіндік санасымен қамтамасыз ете алған кезде ғана нағыз халықтық, ұлттық бола алады.

Этникалық тиістілігін, өз ұлтының психикалық қырларын басқа этникалық орта арасындағы этнопсихологиялық айырмашылықтарды саналау этникалық өзіндік сананың белгілі бір деңгейінде өтеді. Оның негізгі мазмұны өзінің этникалық тобы мен басқа этникалық ортаның ақиқат жəне қиялдағы арнайы қырлары туралы түсініктер құрайды.

Қоғамда болып жатқан аумақты өзгерістер кезеңінде этникалық өзіндік сананың қалыптасуы, дамуы, оның қарым-қатынаста көрінуі өмірлік маңызды жəне өзекті мəселелердің бірі болып табылады. Этникалық өзіндік сана мəселесіне жəне қарым-қатынас мəселесіне көптеген зерттеулер арналғанмен де, қарым-қатынастағы этникалық өзіндік сана ерекшелігі жеткілікті түрде зерттелмеген. Бұқаралық ақпарат құралдары, оның ішінде «Хабар» арнасы да «Сана» деген атаумен арнайы жоба ұйымдастырған, онда кейбір тұлғалар қоғамда саналы іс-əрекетке бастама жасағандығын талдайды.

Жалпы қарым-қатынастағы этникалық ерекшеліктер қазіргі экономикалық даму кезеңінде өте өзекті мəселе болып отыр, өйткені əр мемлекет, əр ел өкілдері бір-бірімен достық, экономикалық, саяси, т.б. қатынастар орнатып,жиі қарым-қатынасқа түсіп отырады. Осындай қарым-қатынас жағдайында əр ұлттың этникалық ерекшеліктерін, этникалық өзіндік сана көріністерін ескеру олардың арасындағы байланысты нығайта түсіп, арадағы мүмкін болатын шиеленістерді азайтады деп ойлаймын. Олардың бір-бірінің өзіндік санасын, соның ішінде этникалық өзіндік санасын төмендетпей, бір-біріне түсіністікпен қарауы, олардың арасындағы қарым-қатынасын, достық қатынасын т.б. нығайта түседі.

106

Біздің Қазақстан секілді көптеген ұлт өкілдері мекендеген елде этнос психологиясымен санасып отыру өте маңызды. Олардың ұлттық мүдделерін қорғай отырып, салт-дəстүріне, əдеп-ғұрпына ұқыптылықпен қарауымыз керек.

Қоғамдық қатынастар мен байланыстардың күрделі жүйесінде, əсіресе адамның ұлттық тиістілігі айқын көрінеді, яғни қандай да бір əлеуметтік, экономикалық, саяси қоғамдастықтың өкілі болмай тұрып, адам бірінші кезекте нақты бір этностың өкілі болып табылады. Бұл мəртебені адам туылғаннан бастап игереді.

Қорыта келе айтарымыз, ұлттық өзіндік сананың реттеуші қызметінің мəні, оның жекедаралықтың жалпылыққа көтерілуін жəне жалпылықтың жеке-даралыққа енуін қамтамасыз етуінде. Бір–бірімен байланысты барлық елдер мен жеке ұлттар, айырмашылықтарына қарамай, бірін–бірі сыйлап, өзі өмір сүріп отырған қоғамында ортақ дүниені: экономиканы, ғылымды, мəдениетті жəне əлеуметтік жағдайды жетілдіруде, жаңғыртуда өз үлесін қосуға міндетті.

Əдебиеттер

1.Мұқанов М.М. Ойды этно жəне лингвопсихология тұрғысынан дəлелдеу.- Алматы.- 1971, Б.16

2.Жақыпов С.М. «Казахстанская правда» газеті.- «Ноу-хау: природа феномена», 7 наурыз, 2008, Б. 10

Хамит Ə.Б., Хусаинова И.Р.

(Қазақстан Республикасы, Алматы , əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті)

ОНКОЛОГИЯЛЫҚ НАУҚАСТАРДЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СҮЙЕМЕЛДЕУ: АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙ ЖƏНЕ ДАМУ БОЛАШАҚТАРЫ

Қазіргі кезде онкологиялық аурулармен ауыратын науқастарға психологиялық көмек көрсету жүйесін қалыптастыру жəне оны тəжірибеге енгізу Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесі үшін де, жалпы қазақстандық қоғам үшін де басты міндеттердің бірі болып отыр. Психологиялық көмек онкологиялық науқастарды емдеу мен оңалту үдерісіндегі маңызды кезең болып табылады. Онкологиялық аурулары бар науқастар тек кəсіби медициналық көмекке ғана емес, сондай-ақ, сапалы диагностикалау мен жеке терапиядан бастап қолжетімді психологиялық көмекке дейінгі адам өмірінің барлық аспектілерін қамтитын кешенді тəсілдемеге мұқтаж.

Онкологиялық аурулар əлемдегі ауру-сырқау мен өлім-жітімнің негізгі себептерінің бірі болып табылады – 2012 жылы ауруға шалдығудың шамамен 14 миллион жаңа жағдайы жəне обырмен(ракпен) байланысты 8,2 миллион өлім жағдайы орын алды. Алдағы 20 жыл ішінде аурудың жаңа жағдайларының саны шамамен 70%-ға артады деп күтіліп отыр. Обырды көбінесе дамыған елдерге тəн ауру деп атайды. Оларда өмір сүру ұзақтығы жоғары, жасы ұлғайған сайын обырдыңдаму тəуекелі арта түседі. Əлемдегі обырдың даму тəуекелінің басқа факторларына келесілерді жатқызуға болады: темекі шегу, ішімдік ішу, зиянды тағам жəне физикалық белсенділіктің болмауы, əсіресе, табыс деңгейі төмен жəне орташа елдердегікейбір созылмалы инфекциялар. Алайда, дамыған елдерде обырға қарсы күрес жақсы жүргізіледі жəне өлім деңгейі бойынша аз дамыған елдер көшбасшы болып отыр, олардаобырға қатысты барлық өлім жағдайларының 70%-ы орын алады. Соңғы деректерге (ҚазОжРҒЗИ)сəйкес Қазақстанда 2017 жылдың сəуірінде онкологиялық есепте 156 000 адам есепте тұр, ал, 2013 жылы 146 404 адам есепте болған. Науқас сандарының артуы ерте кезеңдерде онкологиялық науқастарды анықтаудың артуымен байланысты. Біздің елімізде обырданөлімжітім жыл сайын 17000 адамды құрайды.

Онкологиялық көмектің екпінді дамуына жəне қатерліісіктердіклиникалау, диагностикалау жəне емдеу сұрақтарына арналған жарияланымдардың елеулі санына қарамастан, қатерлі ісіктері бар науқастарға психологиялық көмекпен байланысты аспектілер біздің еліміздегі ғылыми əдебиетте жеткілікті деңгейде қарастырылмаған. Зерттеулер жүргізу жəне психологиялық сүйемелдеу есебінен емдеу тиімділігін арттыруға елеулі ықпал ететін механизмдерді жасау өзекті болып отыр.

Дəстүрлі түрде онкологиялық патология неғұрлым психологиялық тұрғыдан жарақаттайтын салалардың біріне жатады. Адамды есеңгірететін обыр диагнозы, мамандандырылған медициналық мекемелерге жүгіну қажеттілігі, ұзақ əрі көбінесе, жанға бататын тексерістен өту, ақпараттың жетіспеушілігі, айналадағы адамдармен қарым-қатынас жасау қиындығы көптеген науқастар үшін денсаулығын қалпына келтіру немесе аурудың орнын толтыруға əкелетін жолдағы бөгетке айналады [1, Б.59-65]. Онкологиялық ауру кез келген басқа ауру секілді ауыр психологиялық-əлеуметтік салдарлардың туындауына əкелуі мүмкін. Осы патология көптеген науқастар үшін үйреншікті тұрмыс қалпының өзгеруімен, үйреншікті байланыстардың бұзылуымен немесе ажырауымен,

107

əлеуметтік тұрақсыздықпен қатар жүреді, бұл, өз кезегінде, психологиялық жүктеменің артуына, қосымша психологиялық-əлеуметтік күйзелістерге жəне ауыр психикалық бұзылыстар мен тұлғаның деформациясына əкеледі.

Науқастың онкологиялық аурудың жағымсыз болжамын жете сезінуі ауыр депрессияға жиі əкеліп жатады. Қорқыныштан немесе өзінің ауруын жоққа шығарудан науқастың дəрігерге көрінуі соңғы сəтке дейін жиі кейінге қалдырылады жəне көмекке жүгінуге қатысты шешім, əдетте, қауіпті белгілер пайда болғаннан кейін ғана қабылданады. Жағдайдың дағдарысты ахуалы тұлғаның əрі қарай бұрынғы қалыпты жұмыс істеуі, оның өздерінің қажеттіліктерін, өмірлік ойларын жүзеге асыруы жəне өзін бұрынғы мінез-құлық моделі шегінде танытуы мүмкін еместігінде көрінеді. Науқас адам қалыпты өміріне кедергі жасайтын өзінің жағдайының ішкі күйзелісін сезінеді. Тұлғаның рухани қажеттіліктері фрустрацияланады жəне бəрінен бұрын бұл маңыздану қажеттілігіне əсер етеді. Психологиялық дағдарыс кезінде тұлғаның түбегейлі қайта құрылуынсыз қалпына келуі мүмкін болмайтын өмірдің субъективті мəнін, маңызды бағдарлар мен құндылықтарын жоғалтады [2, Б.5459].

Психологтың онкологиялық стационардағы ең маңызды терапевтік бағыттарының бірі онкологиялық науқастардың күйзелісті жабырқаушылығы болып табылады. Қазіргі кезде созылмалы күйзелістің иммундық жүйенің қызметтерін басатындығына, оның өз кезегінде аурудың дамуы мен күшейе түсуіне əкелу мүмкіндігі еш күмəн туғызбайды. Жүйке жəне иммундық жүйенің тозуы емдеу үдерісінде де, жалпы соматикалық күйде де көрінуі мүмкін [3, Б.45-48].

Емдеудің барлық кезеңдерінде барлық науқастарда өздерінің клиникалық көріністері мен көріну дəрежесі бойынша айрықшаланатын белгілі бір психогенді реакциялар байқалынады [4, Б.5-11]. Е.Ф. Батин мен А.В. Гнездилов емдеудің келесідей кезеңдерін сипаттады:

•Емханалық (диагностикалық)

•Госпитальдік: емханаға түсу кезеңі; ота жасау алдындағы (ем қабылдау алдындағы) кезең; ота жасаудан кейінгі кезең; стационардан шығару кезеңі.

•Катамнез кезеңі (негізгі емдеу курсы аяқталғаннан жəне стационардан шығарғаннан кейін). Аталған əрбір кезең үшін белгілі бір психологиялық жəне психопатологиялық ерекшеліктер тəн.

Емханалық (диагностикалық) кезеңде, мысалы, үрейлі-депрессиялық синдром жиі кездеседі: жалпы мазасыздық, ашық байқалынатын үрей, кейде қорқыныш, толық үмітсіздік, өмір сүру болашағының жоқтығы сезімі, шарасыз əрі азапты өлім туралы ойлар. Кейбір науқастар үшін жабырқаңқы-ызалы көңіл-күй, кейде, қорқыныш пен үрей сезімін жасыратын себепсіз ашу, ыза (агрессиямен болуы мүмкін) тəн. Стационарға жатқызылғаннан кейін уайымдардың қарқындылығы біршама төмендейді. Ота жасау алдында (егер науқасқа жазылған болса) ота кезінде өліп кету туралы ойларға қатысты қорқыныш басым болады, уайымдар неғұрлым қарқынды əрі эмоциялық тұрғыдан басым бола түседі. Отадан кейінгі кезеңде психоэмоциялық тұрақсыздыққа физикалық қызмет етудің бұзылуы, мүгедек болу, əлеуметтік мəртебені жоғалту қорқынышы қосылады. Стационардан шығару кезеңінде науқас өзінің болашақ тағдыры үшін қорқынышты, тұрақты медициналық бақылаусыз қалу қорқынышын сезінуі мүмкін. Ақырында, емханадан кетіп, науқастардың шамамен үштен екісі өзімен-өзі оқшаулануға ұмтылады, бұрынғы үйреншікті ойын-сауықтарына жағымсыз қарайды, қарқынды эмоциялық əсерлермен байланысты жағдайлардан қашқақтайды, отбасы ішіндегі істерге қызығушылықты жоғалтады. Уайымдар аурудың өзімен жəне оның салдарларымен байланысты депрессивті болады.

Онкологиялық науқастарға көмек көрсету бағдарламасының аясында шешілетін негізгі психотерапевтік міндеттер [5, Б.6]:

•Нақты белгімен жұмыс – ауырсыну, жүрек айну, үрейлер жəне т.б.

•Науқаста ауру мен денсаулықты өмірдің маңызды аспектілері ретінде қабылдау үдерісін ынталандыруға бағытталған денсаулық пен ауру (жалпы) тақырыбымен жұмыс.

•Обыр аңыздарымен жұмыс.

•Алекситимияны түзету.

•Ерте жарақаттайтын тақырыптармен (мəселе көзіне) – реніштермен, күйзелісті сезімдермен жұмыс.

•Базалық мəселемен жұмыс – сенім, шектер, креативтілік, жеңсіктік жəне т.б.

•Отбасылық онкологиялық сценарийлермен жұмыс.

•Экзистенциалды уайымдармен жұмыс (тақырыптар – «өмір», «өлім», «өмірлік жол», «өмір мəндері», «даналыққа қол жеткізу»).

•Болашақты құрылымдау жəне жоспарлау.

Онкологиялық тəжірибедегі маңызды психологиялық мəселелердің бірі тұлғаның ауруға реакциясы мəселесі болып табылады. Осы реакцияларды есепке алуға емдеудің жалпы табыстылығы,

108

сонымен қатар, науқастың өмір сапасы оның өзінің физикалық, психологиялық, эмоциялық жəне əлеуметтік қызмет етуін субъективті қабылдауға негізделген көрсеткіш ретінде тəуелді [6, Б.48-52].

Онкологиялық аурулар кезінде адам тұлғасының неғұрлым маңызды өзгерістері дағдарысты ахуал жағдайларында даму нəтижесі болып табылады. Осындай даму жағдайын қалыптастыра отырып, ауыр əрі өте қауіпті аурудың объективті жағдайы науқас «ұстанымының», оның дүниені сезуінің өзгеруіне, өмірлік үміттерінің күйреуіне əкеледі. Ауыр ауру жағдайы онкологиялық науқастарда олардың қызметіндегі басты қозғаушы əрі өмірлік маңызды мотивке айналатын «өмірді сақтау» мотивін өзекті етеді. Қалған барлығы өзіндік құны жоқ мəнсіз болып көрінеді. Науқастар өздерінің осы уақытқа дейін ұмтылған, қиындықпен əрібар күшімен қол жеткізген барлық нəрсесініңнегізгі тіршілік қажеттіліктеріне қатер төнбеген кезде ғана маңызды екендігін түсінеді. Емдеумен байланысты жəне физикалық тіршілік ету қажеттіліктеріне жауап беретін қызмет формалары қажетті əрі саналы көрінеді.

Онкологиялық науқастың емханалық кезеңге тəн психологиялық жəне психопатологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, сондай-ақ, науқастың қазіргі сəтте қандай кезеңде екендігіне сəйкес дəрігер мен мейірбике өзінің психотерапевтік тактивкасын түзетуі, науқасқа уақытылы психологиялық көмекті ұйымдастыру жəне көрсетуі тиіс. Сонымен қатар, дəстүрлі медициналық емдеуден басқа, психологиялық көмек психологиялық ресурстарды белсендендіруге көмектесетін қосымша қолдайтын əдіс ретінде болуы, оларды аурумен күресуге жəне науқастың өмір сапасының интегралды көрсеткіштерін арттыруға бағыттауы мүмкін [7, Б.160].

Онкологиялық көмекті дамыту Бағдарламасында [8, Б.92-94] ішкі мəселелердің бірі психологтар мен əлеуметтік жұмыскерлерді онкологиялық қызметке енгізу болса, 2017-2020 жылдарға арналған Онкологиялық қызметті дамытудың қазіргі концепциясында –Онкологиялық науқастарға оңалту, (психологиялық-əлеуметтік) жəне паллиативтік көмек көрсету жүйесін жетілдіру негізгі мəселелермен бірге тұр.

Психологиялық көмек онкологиялық науқастарды емдеу мен оңалту үдерісінде маңызды кезең болып табылады.

Паллиативтік, оңалту көмегін (медициналық, еңбек жəне психологиялық-əлеуметтік) дамыту Алматы қаласындағы Қазақ Онкология жəне радиология ғылыми-зерттеу институтының (ҚазОжРҒЗИ) негізгі стратегиялық жəне оперативтік қызметтерінде көрсетілген.

Біздің еліміздегі барлық онкологиялық диспансерлерде онкологиялық науқастардың психологиялық ерекшеліктері мен ауруға жауап беру, осы дағдарысты ахуалда өзін-өзі ұстау тəсілдерінің ерекшеліктерін зерттеумен айналысатын психологиялық жеңілдету кабинеттері ашылған. Мамандар науқастарды диагностикалаудың, психотерапияның жəне кешенді оңалтудың жаңа əдістерін жасап, тəжірибеге енгізіп жатыр. Сонымен қатар, онкологиялық науқасты емдеу үдерісіне қамтылған барлық тұлғаларға көмек көрсетуге акцент жасалады: туыстар, дəрігерлер, мейірбикелер.

Онкологиялық қызметте психологиялық-əлеуметтік көмек көрсетудің жұмыс жасауының кішігірім мерзімі үшінде онкологиялық науқастарға көмек көрсету артықшылықтары айқын бола бастады (1-сурет).

1 сурет – Онкологиялық қызметтегі психологиялық қолдауға салыстырмалы талдау (2015-2016 жж.)

109