2 Апыам. М а.

Өрәл кило махиг. хулдач Өргжәһәддеерәс чиңнүрт хайна Тернь, кило гиириг днилнэ. Тогльн тавшад улм улана.

— Айстан, яһад хәәкрнәч — гнһәд, Ахлач нудрмарн столан цокна — Квдлэчнь яахан эс медх- ләрн:

— Кеөсән арчтн амнасн»— гннә.

Акад күн мини өөрк.

Амрч, амрчаһад кеөрк: Үниг хоосн үгәр хәәнә.

Үзгдж тернь эс өгиә.

Арһан тасрхларн эи •Альдчии үнн уга» — гинә.

■4 . 17

/' ч

БАЙДЫН САН ЖАРА

ХА А Л ҺДАН

Эн хаалһдан би Эрт бедрж орлав. Нег жнрһлд болмар Нарт, цаг кедлэв.

Ө.мнм мини йирина Өсхарә үэж— таньсн, Өргн теегин баалл Өндин узгдж дуудна.

Тер ергн тееглэ Теслнж юмн чадшго!

Нүүһәд, эргэд йоввчн Нудна ха ран күршго!

Боле кеидлн модн

Бас хаалһд харһна: Урсхлта жирһлин дольганд Уһагдж тер геедрна.

Тер юнгад гихла, Терка саахн делкад, Ончта цяһан седклта Оли улс баана.

Цаһан седклта улс, Таднд хаиҗ бәәнәв. Цальгрлго цокдг зурким Тана гиж ззанав.

Буди талршго гиж Буру кен коле?

Урдк кевтан Нарн Орчлнгд һаршго гнв?..

Цагин гүүдл уурад

ЦуФар зогсв гиж Кен кенд келв?

Кеза тиим била?..

«Орсн боран гиидг...» Орчлн йир саахн!

Олден геедрдг болхла, Олдхнь чигн баадг.

Хаалһдчн ямаран йовдл Харбдг болв чигн.

Куүнәс бича бишрк, Күндтә мендан сура.

Менд сурад. харһхла, Маасхлзси ннадн тернал Куупд ннадн угэһар Күцц жирһл угалм!

ОЧРА БОРИС

ҺАНЦ ДУН

һазр деер се Калта одар герлтна, •Гашут» һолин кевэд һанц дун сонсгдна...

Нисич дун, нисич Нарт—делка эргич, Олн амтн дунд Ончта иньгнм олнч.

Зүркнәнм цоклһ мини Зүүднднь орулад медүлич. Хәәртә иньгнм олж Хәрүһннь авад ирич.

Мини дурна седклиг Мартлго хадһлад кургич. һурвк жилин еенд һундад йовдгнм келич.

Чини келен угиг Чееждан хадһлад бәртхә, Ирх цагин байриг Инж күләхән медтха...

Эн дууна айсар Элдв аһар дуулв, Герлан оддул гееж Герүрм хаалһ татв.

Ленинград балһсн 1962 җил.

К Е Л В Р М Ү Д, ОЧЕРКС

БЕМБИН ТИМОФЕИ.

БАЙРИН НУЛЬМСН

Эцгдзн

Салькн адрад, ялан күүнд далһсар инцгләд-иргләд. тиигж бээһәд талхм-тачг идәд. терз үүдн угаг мел сөнгләд хайчкхдан күрәд бәәнә. Тер хоорнд хая-хаяд оһтрһу ду һарад, теңгриг шу тусад күүрхднь аердүлж лугшулчкад, генткн гилв далв гиж һал цәклн, үзг-узгәр цанг- лад керчәд герлтхчкәд уга болад сөени дуусн һалвлв. Болв өр цәәхнн вргн дор салькн номһрад: түрүләд дуслжаһад, даруиь «усәрәд, уг оүүль- днь суулһар асхсн мет нигтәр. ик-ик умшта хур орв. Базхн зуур орсн бнйнь һазрнг зөвәр норһад, модн, ввсн уган элсн-тоосннь уһаһад, цуһараннь енгинь ясрулад, улм кеерүлж, ноһарулад. аһариг болхла күн кинлж хакшгоһар цевртхв.

Эрг дер хойр келэн унжулад, энд-тендән гердҗ хэлэһәд. ним, ксмд таварн суухла, энд «шалд», тенд «шалд» гиһәд нк-нк сазн тууляд, көвэ ►ЧИЙ1ӘД урһсн хулсн-зегенә деегүр зслләд ннссн иуһсд: «кря-кря»—гиж адһлдж, врчәрн ус цокж буулдад. усчлдад бәәсиг үзхнь, дотрм дала болад оддг билә. Болв ода эн тоотар керг кеж бәәхшв. Зуг намаг яһад хулхач гинә? Му кслхәр ссдхлә онгдан үг түүпд олдсн угав, аль... гиһәд ууртан бүтәд. чеежләрн күүндж йовхлам. эрг дер Басн евги сууж.

— Кевүн, менд! Мууха уурта бәәдлтә йовхмчи?

Тиигҗ сурлһнлань: һундл чеежнм тееглж бүтәһәд, келх үг цааһас һарч өгл уга бәәв.

Чеежм улмар шахгдж уутьрад, шүлсм өгкрәд, махмудм «дал-дал» чичрәд. келм «чим-чим» гиһәд-менрәд. кесг жилмүдин эргцд харһх кү ядж йовсн мет уралан үкс адһж. суусн евгмг теврәд унлһлам, хойр нүднәсм халуп нульмсн иаэрәд, халхинм герләр түртләд, амарм орж һашу дүргв.

— Болх, болх, бийән баре!.. Юн боле? Кен?..— гож сурад, усим клад, бийдэн шахж, евгн намаг таалв. һунта-дөнтә бичкн кввүн эцгдан эрклдгла эдл улм өвгнүр шахлдж, улм шухнж орчднь хоншаран чн- кэд: — Та ди иуһар ямаран кевар намаг вссиг меднмт! Эк-эцг уга енчн кевүн, ксн нсгкэннь шавхрт күртәд, гесан дегд влсхлонь. бийдэн верхи кевтсинь. күү'нә нүднәс далд бэәсинь хот-хоолнн зүүлтэ юмн болхла авад, эармдан ндад, зэрмдон ндлго бэргдэд, цокулад чигн йовсн эс би- лүв. Тегэд Манж нерн деерэн «хулхач» гндг немрта болен бээнм. Боле түүнэ хеөн детдомд всад, сурһульд орах эрдм дасад, тер Доржин Ха- рас үлү болхас бнш, тату новхшлм. Адг ядхдан, мини нерн нүүрлгч улсин тооһас һарад угалм. Ода яһад мини хулхачим Хар дуудна? — гнж уульннн бааж келжанав.

2- 19

Өвгн сонсад зөвәр тагчг суужаһад, утар татад саналдн: — Залу кун бас уйдж уульдв?.. Чикн ю эс сонсдв, чееж ю к багтадв^ Сонссп тоотдан даргдад, салврад, нусн-нульмс һоожулад ууляд-унжад йовх- ла, тегәд ян күн болхмчи? Бнйән асрсн күн, кү асрдг зевтә—гиж ке- ләд. альчур һарһад нудим, амн-хамрим арчв.

— Би ода жнрид еердчксн евгмб. Мини үзсн, мини соңсся гндг да­ла болжана. Тиигчкәд, сәэнәс мунь холван ик; Үкллә чигн чирәиж хар- һж йовбув, нк му нертә чип йовбув. Тер бийпь кун болж мууд дар- лдж, чеежин зовлнг кеж ууляд угав, зуг һурвх лакж нульмс һар- хларн, би...

Өвгна евр деер кевтсн би, энүнә үгинь чнләлһл уга, моһа хатхсн мст есрж босн: — «яһзд?, гиж сурвв.

Зөвар тулжаһад хоолан ясад: — Не тиигхлә чамд медгддгәр ики уухнас экллһтә,—гив. 1937 жил, тер цагт үг-күр уга, өргән эакһад «еөркчн тиим» гичкхлә, авад йовж оддг цаг. Мана колхозд ахлач болж, нүр дссрэн иүктә, нүкн болһндан хар саната нег күн била. Му ухань гидг болхла-келәд керг уга болжана. Нег дакж үг дссрәс авн, колхо- зин елг-эдиг буру-эөв уга эдләд баәхләнь: «Энчн олна» зөөр гндг эн, чи хурла болһж баавзгоч» — гмж келлэв. Тиигж келдг мини учрта, юңгад гнхлә, хурла гелңгүдин өлг-эддт кузүцаһэн күртсн күн била. Тегәд зн нанла өшәркәд: «Колхозиг уга кехэр бэәх хортн» гнхлэнь, мини көлим һазрт күргл уга авч оддгнь тср.

Авч одчкад амрахм биш, дәрк, дәрк, санад оркхнь зүркм ода бнйнь ншкркә.

Амрл уга. Дару-дарунь сурлһ авад һардг. Сурхларн мел: —йоснд дурго болад, хоран халдаһад яһад йовлач, терүгән меджәнчи? — гинә.

— Уга.

— Яһад? Кен медхмб?

— Эн советин йосна тела баһасп эклж, 1917—19 жилмүдт улан партизан болж. Кавказд цаһачудла зермгәр ноолдад, орденәр ачлгдсн. шавгж иусан асхад...

— Болж! чамас бп терүгичн сружану? Колхоз ховлад. мал-герииь тзрахзр селсан кел* — гиһәд мөшкәч стол цокад һалзурна.

— Би әәмгтан түрүн болж, хотн-хоша залус негдүлж, «Ниицэн» гидг колхоз бүрдәсн күн, яһад...

— Ә таср! Ә таср! — гиһәд хәәкрәд көечклм. Утхш, дахн дуудад, дакн хәрү кееһәд, өр цәәлһдг биләвдн. Саак кевәрн: сурдгнь чигк неги, сонсдгиь чигн негн. Сүүлэрнь цуцрад, сур-деесн болад, нер күрәд, элкн унтад ирх саамд, сурлһн улм чанһрад, мөшкәчнр улм «шатлдад» ирдг. Тиигхләрн нег цаһан цааснд һар тәвчк гиһәд, ээрәд: эвлад чигн, керл- дад чигн одна. Болв умшхар седхлә, терүгән умшулхш. Баэдлнь һар товсн тоотнь «деедип ор» орад бәасн енг һарад бәәв. Тегәд нанд арвн жил егснь тер.

Күн төрлтә, хойр келтә гихас биш, цевтә бәәсн һалзу баргуд, мана Терскнүр өлвкҗ орж ирснәс ави жил эргсн, даәнә гүргү гиен цаг билә. «Тагчг сууж бнш. Хортнла ноолдх кергтә» гиж санжанав. Деед Советин нерн деер, Михаил Иванычд бийднь, цаас бичүләд йовулхар лагколоня вхлачд ирүв. Умшад. зевәр эргүләд-дуһрулж бәәһәд, бас нег умш- чкад: — һарһсн гсмән цусарн хәрүлхәр-гнһәд немх ксргтә гижән».

— Нанд һарһсн гем уга.

— Яһад тегәд, арвн жил авлач⁵

— Хәрнь гнһит, яһад авсн?

— Ки таср! — гиһәд стол цокжана.

— Би геман биш. фронтур йовулхиг эржәнәв

Ним күүндврин хеон нам мини сурвриг йовулсн угаһинь медж ядад баәвв. Зөвәр болсна хевн, генткн намаг ахлач дуудулж. Ирхләм, М

инәһәд-маасхлзад, мел ондарж оч: — Тана сурвритн ах йосн декнжонә. гиж келәя, намаг сулдхжана. Хортиг алн-цоктн. Эс чаддг бишт, — бо- лад һарим атхжана.

Тегәд нарн суух үзг тсмцәд һарад йояв. Зууран гсрәри орзд, өрк- бүлиннь мендинь медәд, нег едр амрчкад. мер зүүһәд. военкомат оржа- нав. Кввүм дахжана, нохань «Брин» бас. Тер хоорнд ахрар кевүнәннь тускар цәәлһчклтә. Эн ташр кевүчлж авсн, увжар ескж кү кесн көвүн, йовхдм зурһа-дола әрә күрсн наста бил». «Брин» шннкән нүдэн ээсн, шург барг хойр ннилсн тохмта, нәрхн бийтә, зантхр тоЛһата, ик чикт» шар кмчг била.

Бод-бод хатрулад хар энгин толһа давад орж йовтл, генткн кевүм ханцнасм татв. Хәләхлә «Брин» угган сунад оркж, нег аратиг амндад ээрәл. маннг хәлаһәд аяад аашна. Хол биш. Аратнь иэшәд ирж, нохан гүүдлнь бас шантрад баәж. Болв аратин мек чнлхм бнш, өмнән йовсн терг үзчкәд, толһа деегүр эргәд ки шүүрүлэд бәәнә.

■Кевүм үкс тергн деерәс һәрәдж бун, арат ноха хойрнг тосад хурдлв Яһв чигн күн! Түүнәнчн бараһар нохань омг авад. чидлнь нсмгдәд, ара- тур дәврнә, зуг наадкнь бавһр сүүләи нохан амнд ки шүүрүләд хажуг- шан дальтрзд, тер анстан мөлтрэд зулад һарч йовна. Болв нохан гүүдл давж өгэд, көеһәд күцәд, кевүн тал сөргж новна. Терүгннь үзәд кевүн кевтж одв, Тер дарунь арат ноха хойр кевүнд өердәд күрч ирв. Генткн хурдлж йовсн зратин өмнәс хәәкрәд кевүн бослһнла, тернь чочн үргәд хәрү эргв. «Брнн» дорнь бахлур авад дарв. Тиигхд нег нульмс һарсн болдв. Тер дала зовлнг үзәд йовсн бнйиь уйдж эс уульсн күн, эн са- амд бийән бәрҗ. чадад бәәвв. Кевүм күүнә ээмд күрәд анһучлсннь үзх санан тер цагг альд йовсн?—гнж келәд евги саналдв.

— Дакн яһад уульсмт?

Хавтхасн тәмк һарһад, һанздан һал кечкәд, ховдглж гүүнәр кннләд, кесгтән тагчг суужаһад, цааранднь келв.

Бас негнь, кукм минь инм болв. Аһшас авн дәәг экләд, Теңгиг һатлзд, Украиниг энгднь давад. Полынар дәврәд, одак толһаһинь ноха чирсн Гнтлеринчн ичәнднь күрүв. Дәрк, дәрк, Берлнннг авхд күчр юмн болсмн. Делкәг негәрнь кех болад. оржах буур кевтә шилвклдәд шүдән хәврәд, тачкнад бәәдг «аэхиг меддго» нертә-нертә фельдмаршалмуд болн генсралмуд. сүрнь даргдад, цутхсн зурмн мет бавилдәд... Хар кнрстә торһн-торһп тугмударнь бидн салдсмуд һосан арчлдад... Нам теднэнчнь рейхстаг деернь «1945 жилнн майнн 2.—Гвардий рядовой Балзанов> гнһәд нерән тәвләв. Ай. чамл юуһииь келхв, меджл бәәхговч!

Тиигж хортан дарж ичәнднь орулж. әмннь һарһвдн. Дән чнлв. Дн- илвр делдсн салдсмуд дуулдад, һарсн һазр-усан, өрк-бүлән темцәд хәрәд йовлавдн.

Гертән ирхлә, манахс уга: Чи меджәнчи?.. Ямаран болх? Ямаран ухан. ссдкл күүнд орх? Сонс, тер бнйньнульмсһарснугав.сонс! Цаадк- наадкинь юн дала юм келхв. Келх дутман үг уттад йовдг зевтә.

Ахрар келхлә, Омскд күрч ирв. Таньдг күн харһв. Манахс хол биш, хөр шзху дуунад бәәхиг сонсчксн би поезд күлал уга йовһар шудрад һарвв. Санжанав: «ик гисн бийнь һурвн част йовх. Салдсд юмн бнш. Баһ гихдән сеени поездас һурвн час өмн күрхв».

Нарн сууһад. өдрин гегән тасрад уга бәәтл, бүтү модн дунд бәэск селәһәр орад ирвв. Өрк-бүлиннь бәэсн гер заалһад өердәд нрхлә: кввүн гергн хойрм бәэнэ. Хоюрнтергнәтокһагармишктәбоднигбуулһ- зд, һазр деегүр тараһад асхжана. Бийдән иткл угз зүүдн болгчв... нүдм эрәлжлж бээгчв... аль...» гиһәд нүдән аняд секхнь: хоюрн мен, менд- мендсн, ташр көдлмш кежонә. намаг үзж бәәхш. Хойр нүднәсм заядар нульмсн асхрад, алмаиад, яахан олж ядад — тер ормдан кесгтән зог- сад бәәжв.

һурвдад, нульмс һарсан келхлә иим: Мана хальмг танһч хәрү тогтх болад шиндвр һарчксн; бәәсн һазртан тесж бэаж болжяхш. Өдртнь ю кедг болвчн мел «йов-йов» пик уханд гөөнрад, соөднь зүүднд орад генүләд. ууж хот уга. унтҗ нвр уга, бэәһэд баавв. Бәәсн һазртан му биш бәәләв, тер... эн... тинм... ним... гнхлә пул. Боле одак маиа хуучна дуунд ордгар: «буульгсн ботхнг ээжднь күргж ханһаһит гиШңг», бульг- лсн зүркиг терскн һазртнь курок ханһахар шнндәд һарад йовбв.

Бидн тнигхд Урал һол деер Хасгнн нутга нег ик балһснд бәәсн. Хавр болад. мөсн унв-угай гихлә, Әәдрх ордг хойр давхр цаһан керм, түрүн йовх улсиг суулһад, утар татад хэәкрчкәд, Уралан урсхул дахад, •луг-луг» гиһәд чичрәд һарв.

Дервн таен часд 'йовад орксна хеен «Тенге... Көк тенге...» гиһәд. нк бэһ уга уралан шнлтлдв. Тингм цацу кермнн оркестр әврә гидг сүртә- һәр «марш» эклад татв. Эргнд мел әмдрад, ца-цааһан жиңнәд, дүүрән болад, зүркнәм экнд шнгдәд баәна. Чн меджәнч, аль угайч? Ях, ях. ямаран күчр юмн! Мана тенге саак кеөтән дүүрн ааһ-мелмәһәд бәәнә. Эргнд мел цәәһәд, энд тенд хаө һарч ирн булхад, цах шовун цервәд. Кек тенге минь коос цахрад, нргләд-инцгләд чигн одсн болна, ннәһәд тачкнад чигн одсн болна. Керм гнхлә тенгсчн яһад бәәдг болвчн нанд юн харшлтв гисәр уралан улм хурдлад йовна.

...Кек тенге. Кеду хату-мету цагт чини эвөрд күртж, өнчн-евү уга елн гесән гөвәлһж. нүцкн махмудан хальчлж йовен болхв? Кедунь чинн дольгана күчнлә сөрлнж ядад, йоралдчн туссн болхв? гиһэд санад орк- хлам, нуднәсм нульмсн һарад, арчсн бийнь ард-ардаен асхрад бәәв...

Манж мннь, тер байрин нульмсн била, байрин! Чини уульлһиг юн гихв? Тенд нег күн нан тал ам анһачква гиһәд, бөдүн залу салврад гүүһәд йовх. Чамла әдл бн бас ууляд-упжад йовсн болхнь, мннн цогцас юн улдх бәәсмб? Үкх бәәсн болжанав.

Би ода укх бнш, бнйчн үзҗонәч, нам цуг зөвэн һартан авсн кегшрх насндан тоомсрта кевар амрчанав. «Дәәч Улан Туг» орденнм авч ирж зүүлһвш. Цаһан юмн цаһандан һарад бәәдг эввтә. Кедү дүңгәһәр терүгнчн кәедхәр, харлулхзр седсн бнйнь болдм биш.

Дакж тннм юм һарһдг болвзгоч. ичкевт! Толһата күн-санх, сүүлтә мал-шарвадх. Хәрнь гер-гиһәд овгн ормасн боев. Дахад би бас боевв. Тегад, котрлдэд села орад һарввдн.

Б А амин АЛЕКСЕИ.