Биткеев, Җаргаева. Әмд булг. Элст, 1993
.pdfгинь заканла ҽдл соңсцхадг, күцҽдг бҽҽсмн.
Келсн үг күцҽдгонь му |
заңгта, |
му |
авъяста |
|
күн |
болҗ тоолгддг бҽҽсмн. Баһчуд |
медҽтн- |
||
рҽн |
күүндлдг, бичкдүдҽн эрклүлҗ, |
мергҗл- |
||
тин сурһмҗ ҿгхлҽ, сҽн болхт маһд уга. |
|
|||
|
Сҽн седклин кҿрңгҽс |
|
|
|
|
Ҽмд күүнд юн кергтҽв гихлҽ, чик ухани |
|||
болн цаһан седклин сурһмҗин кҿрң |
кергтҽ, |
|||
гегҽн-герлин мергҗлтин |
ҿргҗл |
кергтҽ юмн. |
||
Эс медсндҽн дҿң-нҿкд болхиг, сҽн авъясин кҿрңгин чинринь ҿҿдлүллһиг бийдҽн сурһмҗлһиг оньгтан авх кергтҽ. Ухан чилҽд уга, урмд хҽрҽд уга деер давсн җирһлиннь сҽн авъясиннь мергҗлтҽн, чик ухан-седклиннь дамшлтан заңшалд хүврҽһҽд, баһчудт үлдҽх
кергтҽ. |
Кен чигн күн туслң эврҽннь авъ- |
|||||
ясиннь |
таалмҗарн, |
зокъялыннь |
заңшалар |
|||
бҽҽхҽр |
седдг юмн. Терүг олн дундан, сҽн- |
|||||
сҽҽхн |
авъясин |
зокъялын |
таалмҗиг |
заң- |
||
шалд |
хүврҽһҽд, |
оларн |
меддг болхла, |
йир |
||
сҽн болхмн билҽ. Тер дотр |
заңгиннь |
авъ- |
||||
ясан шинҗлҗ хҽлҽһҽд, үнлҽд, ясрулад бҽҽх кергтҽ. Кезҽнҽ намаг бичкндм намаг эцкм
6 9
иигҗ |
сурһмҗлдг билҽ. Мел эврҽннь таал- |
мҗар |
дурндан бҽҽхҽр седхм биш гидмн. |
Келсн тоотан эцкм ил кергүдҽрн болн
үлгүрмүдҽр |
батлдмн. Дала |
үг келҗ, олн |
||
зүсн |
даалһврмудар |
кү салвлдго билҽ. Цҿн |
||
болн |
тодрха |
керг |
даалһдмн. |
Терүг күцҽлһиг |
эрк биш бүрткҗ хҽлҽдмн. Хальмгин сҽн авъясиг дасч авад мартх керг уга гиҗ эцкм намаг сурһмҗлдг билҽ. Заң сҽн болхла,
авъясньчн |
чик |
болх зҿвтҽ |
гиҗ |
келдмн. |
Тернь ода |
ирҗ |
медгдҗҽнҽ. |
Бидн |
эк-эцкҽсн |
ҽҽдг болн күндлдг билҽвидн. Тедн мадниг ҽҽлһҗ хҽҽкрдго, цокдго билҽ. Тер бийнь теднҽс хҿрдг билҽвидн. Мадна ҿҿр тедн
керлддго, цүүглддго билҽ. |
Альдаснь авад |
хҽлҽв чигн, маднд сҽн үлгүр |
болдг бҽҽсмн. |
Кен-негнлҽһҽн ухан-седклҽн негдүлҽд, олн-
ҽмтнлҽ |
ҿр-җҿҿлнҽр, |
ҿр-ҿвчинҽр, |
ээлтҽ- |
эңкрҽр, |
номһн-җҿҿлнҽр, |
тевчңгүһҽр, |
нег- |
негҽн |
күндлҽд, кезҽд чигн дҿң-тусан |
күргх- |
|
дҽн белн бҽҽх зҿвтҽвидн гиҗ эцкм даңгинд давтдг билҽ. Күүнд сҽн тоот кесн юмн кезҽд чигн хҽрү бийд ирдмн гиҗ келдгнь нанд мартгдшго ик сурһмҗ болсмн. Күүнлҽ цүүглдҗ мейҽркхмн биш. Күүнҽ ҿмнҽс сҿрү-
7 0
дин үг келхмн биш, күүнҽ юмнд җилвтхмн биш, күүг үлүд үзхмн биш болн нань чигн заңшалмуд мини җирһлин сҽн авъяст хүврв.
Тегҽд, мел эврҽ |
арһ-чидлҽрн бҽҽхмн, |
дала |
ик сана санхмн |
биш, ю болв чигн |
эврҽн |
кедг дасхмн гиҗ баһчудт сүв-селвгҽн ҿгхҽр
бҽҽнҽв. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Күүнҽ |
җирһлд |
мел |
му |
заң-авъяста |
улс |
|||||||
чигн |
|
харһна, |
Тедн |
күүнҽ |
келснд, |
кеснд |
||||||
бахддго, |
нам |
даңгин |
аҗглад, |
мел му |
юм |
|||||||
хҽҽһҽд |
|
йовдг |
улс. |
Тиим |
му |
уханас |
хол |
|||||
йовтн |
|
гиҗ |
эцкм |
намаг |
сурһмҗлдмн. |
Олн |
||||||
дунд |
|
ховч, |
|
худлч |
болн |
хуурмг |
болчкад, |
|||||
зуһунь |
|
чигн |
харһна. |
Теднҽ |
келсн |
үгднь |
үнн |
|||||
уга, үнҽн геесн улс. |
Бив, бив гилдҽд, |
модь- |
||||||||||
рун |
үг |
келлдҽд, |
бүдүн |
күзү |
үзүллһн |
теднҽ |
||||||
му |
авъяснь. |
Илднь |
келхд, |
иткл |
уга |
ҽмтн. |
||||||
Яахв |
|
гихлҽрн, тедн |
олна |
ҿмнҽс |
сҿрсҽһҽд, |
|||||||
хов-худл келҽд, күүг хоорнднь |
цоклдулад, |
|||||||||||
бийсҽн |
|
ик |
|
ухатад |
тоолдгнь |
даслт |
болҗ |
|||||
одсмн. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Аля-аздан хайхмн
Олн дунд дҽкҽд нег му ааль татдгнь бас бҽҽнҽ. Үлгүрнь, залху, кҿдлхдҽн дурго, ҽрк
7 1
уух болхла, ард үлддго, аля-азд йовдлмуд
һарһдг болн ҿрк-бүлҽн хаяд, кҿгшн |
эк- |
||
эцкнрҽн |
зовадг |
баһ болн дундын |
наста |
улсин то |
сүл |
җилмүдин эргцд баһрх |
биш |
нам икдҽд йовна. Ҿдгҽ цагт баһчудын зҽрмнь ҽркҽн уучкад, ҿртҽ юмн кевтҽһҽр санамр бҽҽсн ҽмтнлҽ оралдад, сҿрүд үг келҽд, ноолда татх учр хҽҽнҽ. Кҿгшн баһ уга тиим ҽмтн ичр-һутран гееснь маһд уга. Тегҽдчн, "Ҽрк савасн бишңкинь цугинь үрҽнҽ",— гидг хальмг үлгүрт келгдснь мел чик болҗ һарчана. Эс
кҿдлсн деерҽн |
ҽрк уудг |
залху |
күн |
дорас |
ҿсч йовх үйнрт |
ямаран |
сурһмҗ |
ҿгч |
чадх? |
Эн му авъясмудан хаяд, җирһлин чик, һо хаалһд йовлһн күн болһна ҽрүн керг мҿн. Терүг, баһчуд, мартлго, сҽн авъясмуд дасч авлһнд оньган ҿгтн.
7 2
МАЛД ТҾЛИНЬ АВХУЛЛҺН
Хальмг улст малд тҿлинь авхуллһна нег авъяс бҽҽдг. Энүнҽ учрнь иим: зҽрмдҽн мал
тҿлҽн |
хайна, |
эс гиҗ тҿлнь үкҗ |
одхла, |
|
терүнд |
талдан |
хурһ, |
туһл, ботх кҿкүлдмн. |
|
Эннь |
ҽвр җаңһрта, |
күнд үүлдвр. |
Тҿлҽн |
|
һолсн |
мал му заңта болдг. Малыг |
эвлҽд, |
||
илҽд-далад, ду дуулҗ ҿгҽд, шин |
тҿллҽ |
|||
иҗлдүлдг бҽҽсмн. |
|
|
||
Хҿҿнд хурһ авхуллһн
Хҿн хурһлчкад, хурһан һолад хайчкдгнь бҽҽнҽ, киитнд даарад, кҿрҽд үкҗ чигн оддгнь бҽҽнҽ. Хурһинь ҿнчрүлшгоһар седҽд, ке-
7 3
зҽнҽ |
хальмгуд |
хурһинь |
талдан |
хҿҿнд яһад |
||||
болв |
чигн авхулхин |
арһ хҽҽдг бҽҽсмн, Тер |
||||||
мет |
икр |
хурһдыг |
салһад, |
негинь |
хурһан |
|||
геесн |
хҿҿнд |
авхулдмн. Яһҗ авхулдг бҽ- |
||||||
ҽсмб?— |
гихлҽ, |
бүтүһҽр |
ҿвчсн |
хурһна |
арснд |
|||
ҿвс |
чикҽд, хҿҿнҽ ҿмн кевтүлҽд тҽвкчнҽ. |
|||||||
Деернь |
давс |
цацад, |
тер |
хҿҿнҽ делңгҽснь |
||||
кҿлсинь, киринь авад, хурһнд түркнҽ. Дҽкҽд болхла, шин һарсн хурһна асаһинь авч түркнҽ. Хурһнла хҿн иҗлдтл ҿҿрнь нег күн бҽҽһҽд, хурһиг кҿкүлнҽ. Эн саамд иим дун дуулгдна:
Хаврин хар салькнд Хаҗудан кенҽн дахулнач? Ҿнчн юмн кевтҽһҽр Ҿрҽд йовад йовдмч? Хош, хош, хош, Пҿҿһҽ, пҿҿһҽ, пҿҿһҽ. Делң уга богшурһа
Дегдҽмлҽн хаҗудан дахулна, Дегтҽ чи болхлаг, Хаҗудан кенҽн дахулнач? Хош, хош, хош, Пҿҿһҽ, пҿҿһҽ, пҿҿһҽ.
7 4
Ҿрҽл җилин туршарт Ҿҿрҽн кенҽн дахулнач? Ҿнчн юмн кевтҽһҽр Ҿрҽд йовад йовнч? Хош, хош, хош, Пҿҿһҽ, пҿҿһҽ, пҿҿһҽ.
Темҽнд ботх авхуллһн
Шин һарсн ботхнд бузр һарта күн һар күрчкхлҽ, эс гиҗ му үнртҽ юмн наалдхла, иңгн терүгҽн хайчкна. Ботхиг эс авхулхла,
тернь |
харһнад |
үкҗ |
одхнь |
лавта. |
Темҽнд |
ботх |
авхуллһн |
икл |
җаңһрта |
юмн. |
Терүнд |
кесг күн орлцҗ, темҽг эвлнҽ, еңсг айста ду дуулна. Моңһл келн улс ҽҽмг болһарн эврҽ иим дуута бҽҽсн болх биз. Зуг Ц. К. Жаргаеван дуулдг дун эсго ҿвҽрц:
Буулич, буулич, иньг мини,
Бульглсн нульмсан асхрулыч,
Бооҗһан, бооҗһан бооҗаһич,
7 5
Бульглсн нульмсан асхрулыч.
Уулич, уулич, иньг миии,
Ботхндан ээлтҽ болыч. Бооҗһан, бооҗһан
бооҗаһич, Ботхндан ээлтҽ болыч. Буулич, буулич,
иньг мини, Ботхндан эңкр болыч. Бооҗһан, бооҗһан
бооҗаһич, Ботхндан эңкр болыч. Уулич, уулич,
иньг мини, Ботхндан дурта болыч. Бооҗһан, бооҗһан
бооҗаһич, Ботхндан дурта болыч. Буулич, буулич,
иньг мини, Ботхндан хару болыч. Бооҗһан, бооҗһан
бооҗаһич, Ботхндан хару болыч.
Үкрт туһл авхуллһн
Үкр туһлан һолдго болҗана. Зуг туһлҗаһад, үкҗ оддгньчн бҽҽнҽ. Эс гиҗ һарчаһад, туһлнь үкҗ одна. Тер цагт талдан авхулна. Үкр хҿҿнҽс ухата. Үкрт туһл ав-
хулхларн, |
бүтүһҽр |
ҿвчсн туһлын |
арснд |
|
дүүргҽд |
ҿвс чикҗ |
оркна. Тер арсн деер |
||
давста |
ус |
цацад, |
үкрин делңгҽснь |
кҿлсинь |
авч, арснд түркнҽ. Терүг үнрчлҽд, долаһад, шиңшҽд бҽҽҗ, үкр туһлдан иҗлдҽд ирнҽ.
Нег |
күн үкрин |
ҿҿр зогсҗаһад, кҿҿлү- |
|
ринь, |
эндк-тендкинь |
мааҗад, |
илҽд-далад, |
үкриг тогтнулна. Тиигҽ бҽҽтл, үкр туһлдан иҗлдҽд ирнҽ. Үкр шулуһар туһлан автха гиһҽд, иим ду дуулҗ ҿгнҽ:
Хоов, хоов, хоов, Хач, хач, хач. Үвлин хорн киитнд
Хаҗудан кенҽн дахулнач? Ҿнчн юмн кевтҽһҽр Ҿрҽлҽд йовад йовнч? Хоов, хоов, хоов, Хач, хач, хач.
7 7
Хаврин хар салькнднь |
|
Хаҗудан кенҽн дахулнач? |
|
Ҿнчн юмн кевтҽһҽр |
|
Эргҽд йовад йовнч? |
|
Хоов, хоов, хоов, |
|
Хач, хач, хач. |
|
ҺАРГ |
|
Дууч болн келмрч............................................................ |
3 |
ДУД |
|
Ҿндр деернь һархнь....................................................... |
11 |
”3у" гидг һазр................................................................. |
12 |
Хар келн тоһрун .............................................................. |
13 |
Оньдин дҿрвн цагт ........................................................ |
14 |
Ҿндр уулын бел ............................................................. |
15 |
Бориһҽн тохит................................................................ |
16 |
Этүдҽр келҗ дуулдг дуд |
|
Чикндҽн делдң .............................................................. |
18 |
Сарин сарулар сам олҗ ав............................................. |
19 |
Маиахн маңһдур нүүҗҽнҿвидн .................................... |
20 |
Йҿрҽлмүд |
|
Тҿрскндҽн нерҽдсн йҿрҽл ............................................ |
24 |
Баатр Җаңһрт нерҽдсн йҿрҽлмүд ................................. |
25 |
Баһчудт нерҽдсн йҿрҽлмүд ........................................... |
28 |
һарсн бичкнҽ йҿрҽл ....................................................... |
31 |