Биткеев, Җаргаева. Әмд булг. Элст, 1993
.pdfҿрүнд үүдинь секҽд, ҿрүн идх-уухинь орулад ҿгчкҽд, зарцнртаһан хҽлҽһҽд диглчкҽд, үүдинь оньслчкад, хҽрҽд күрч ирцхҽнҽ. Үдин, асхн хотынь бас тиигҗ ҿгчкҽд, диглчкҽд, малан хотндан орулчкад, унтлдад, бослдад бҽҽцхҽнҽ. Күүкҽн бат һазрт орулсн улс боллдад, эдн санамр бҽҽцхҽнҽ. Зарц кҿвүн цугтаһинь унтулчкад, босад, һарад бҽҽсиг күн медхш. Кҿвүн һарад, бҽҽшңгин ҿркҽрнь күүкнд арһмҗ хайҗ ҿгҽд, күүкиг татад һарһҗ авна. Хойр җилдҽн үүрлҽд бҽҽцхҽв. Һурвдгч җилнь эклхлҽ, хоюрн зҿв-учран күүндҽд, гер-бүл болцхана. Һурвн җилдҽн кҿвүн күүкн хойр үүрлҽд бҽҽсиг эк эцк хойрнь тҿрүц медхш. Һурвн җил болчкад,
күүнҽс үг угаһар гер-бүл болсндан |
гемҽн |
||||
сурхар |
кҿвүн |
күүкн |
хойр эмгн ҿвгнд ирнҽ. |
||
Эк эцк |
хойрнь ик |
гидг үрвр-тоовр-тҽквр |
|||
кеһҽд, |
күүкн |
күргҽн |
долан хонгт гиичлүлҽд, |
||
нҽр-наадан |
тҿгсҽһҽд, |
күүкн-күргнҽ |
геминь |
||
тҽвҽд, гер-бүл болснднь ик гидгҽр байрлад, теңкҽн уга бҽҽцхҽнҽ. Күүкн-күргҽн тер бҽҽсн бҽҽшңднь орулад бҽҽлһнҽ. Эк эцк хойрнь эң-зах уга байрта, амулңгта, сҽҽхн тҿвкнүн җирһлҽр җирһцхҽнҽ.
5 9
Ҿвҽрц ҿрк-бүл
Кезҽнҽ бҽҽҗ. Эмгн ҿвгн хойр бҽҽҗ. Эдн хойр күүктҽ, тавн цаһан ишктҽ, тавн ямата бҽҽҗ. Эднҽ ҿрк-бүл хотндан ҿврмҗ болад бҽҽдг бҽҽҗ. Хойр күүкнь болхла, хоюрн
ээмнь |
цацу, чирҽнь ҽдл ҿңгтҽ, ҽдл нурһта, |
ҿмнҽснь хҽлҽһҽд оркхла, ҿлн цаһан чирҽтҽ, |
|
ардаснь хҽлҽһҽд оркхла, алд делм хар күклтҽ, |
|
хоюрн ҽдл бииз торһн бүшмүдтҽ. Ҽдл хар |
|
торһн |
килң цокмр махлаг алтн утцар |
хатхмрлчксн, |
хҽлҽсн |
күүнҽ |
нүдн |
хҽлтрм, |
|
соңссн күүнҽ |
чикнҽ |
хуҗр |
хандго, |
негнь |
|
негнҽсн хойр ах, тернь чигн |
йилһрҗ |
мед- |
|||
гддго билҽ. Нернь болхла, |
эгчнь |
Кеемҽ, |
|||
дүнь Деемҽ. Нерҽрнь |
чигн йилһҗ меддг |
арһ |
|||
эк-эцкднь уга. |
Юңгад |
гихлҽ, |
негинь |
дуудх- |
|
ла, хоюрн хҽлҽдмн. Эк-эцкнь эс медхлҽ, эн хойр бичкнҽсн ҽдлдҽн ҿссн, альдас медх билҽ. Тавн цаһан ишкнь мҽҽллдҽд орксн
цаглань чиңнхлҽ, |
зерглүлҽд |
цокчах |
хоңх |
мет җиңгр-җиңгр |
гилдҽд |
бҽҽцхҽнҽ. |
Тавн |
цаһан ямань кевлһҽн кевлдҽд орксн цагтнь хҽлҽхлҽ, кевр-кевр гилдҽд, тавулн зерглҽд, дуулҗах күүкдин бҽҽдл һарлдад бҽҽдг болна.
6 0
Ҿвгн эмгн хойр болхла, гүңгр-гүңгр гилдҽд, һаңһр-һаңһран күүндлдҽд орксн дууһинь чиңнхлҽ, гүңгр-гүңгр гиһҽд, кҿгнь орҗах
домбрин |
айс |
кевтҽһҽр |
күңкнҽд бҽҽцхҽдг |
|||
болна. Эн гер дотрк |
улс |
тавн |
ямаһарн |
|||
теҗҽл кецхҽдг |
бҽҽҗ. |
Ямадан |
гертҽс |
һарһд- |
||
го, хойр |
күүкҽрн |
ҿвс |
таслулдг, |
хадулҗ |
||
ҿгҽд, ҿвслҽд, услад, бийснь чигн гертҽс хол һазрт һардго улс бҽҽҗ. Хотна улс эднҽ
мендинь |
медхҽр |
ирсн |
цагтан |
җе гитлҽн |
эдниг |
һҽҽхцхҽдг |
бҽҽҗ. |
Эдниг |
цугтаһинь |
хҽлҽҗ-хҽлҽҗҽһҽд, келцхҽдмн: — Эгч дү
хойрин ээмнь сҽҽхн, тавн |
яманантн |
кев- |
лһнь сҽҽхн, тавн ишкинтн |
мҽҽллһнь |
сҽҽхн, |
эмгн ҿвгн хойрин һаңһр-һуңһрнь сҽҽхн,— гилдҽд, һарлдад, орлдад бҽҽцхҽдичн. Ҽмтн
иигҽд |
келлдҽд |
бҽҽхлҽ, |
эмгн |
ҿвгн |
хойр |
цеерлҽд, |
ҽмтнҽ |
келн күрх |
гиһҽд, |
му |
сандг |
бҽҽҗ. Мадниг хотна улс яһад иигҽд келлдҽд бҽҽдв? Дамбрлад, басад иигҗҽхмб? Наад бҽрлдҽд иигҽд ирлдҽд-һарлдад бҽҽцхҽдг кевтҽ гиҗ, эдн санна. Зуг хотна улст тиим санан уга. Эдниг һҽҽхҗ ханхш.
Нег дҽкҗ хойр күүкнҽннь негнднь хол хҽр һазрас ҽрк зҿҿҗ, зҽң орулҗ ирнҽ. Эмгн
6 1
ҿвгн |
хойр күүкҽн йилһҗ |
чаддго, негинь |
|
дуудхла, хоюрн хҽлҽдг. Ирсн гиичнр |
кен |
||
эгчнь, |
кен дүүһинь медхҽр |
шивр-шивр |
гил- |
дҽд бҽҽцхҽнҽ. Эмгн ҿвгн хойрас сурхла, эн
хойр медхш. Тегҽд, ҽрк орулҗ |
ирсн гиичин |
|||
улс эк-эцкҽснь кезҽ хулдын |
хүрмҽн |
авч |
||
ирхҽн сурҗ зҿвҽн авад, хҽрҗ одцхана. |
|
|||
Нег цҿҿк хонҗаһад, дала зооцан ачсн |
||||
кҿвүнҽ һазрихн |
күрч |
ирцхҽнҽ. |
Хойр |
хонг- |
тан нҽҽрлдҽд, |
кезҽ |
күүкҽн |
мордулҗ |
авх |
зҿвҽн авад, хҽрҗ одна. Тиигҗҽһҽд, күүкҽн мордулҗ авхар кҿвүнҽ һазрихн дала зооцан ачсн күрч ирцхҽнҽ. Ик гидг нҽр болна.
Ҿрүнднь күүкиг авад |
һарх цаг болна. Күү- |
киг захаснь негинь |
татад авад һарна. Ке- |
нинь авч һарчахнь эк-эцкньчн, хотна улсчн меддг арһ уга. Күүкиг авад йовҗ одсна хҿҿн эк-эцкнь: — Кенинь авад йовҗ одв?
Кенинь |
мадн |
мордулувидн?— гилдҽд, алңт- |
||
рад |
сууцхана. |
Күүкнь |
одсн һазртан йир |
|
сҽҽнҽр |
бҽҽнҽ. |
Дарунь |
хойрдгч күүкнднь |
|
ҽрк |
зҿҿҗ ирцхҽнҽ. Тиигҗ эмгн ҿвгн хойр |
|||
күүкдҽн мордулсн бҽҽҗ. |
|
|||
6 2
ХАЛЬМГУДЫН БҼҼДЛ-ҖИРҺЛҼС
Сҽн заңгин авъясмуд
Мана орн-нутгт олн улсин җирһлнь болн серлнь уңгарн сольгдв. Минь одахн күртл ни-негнҽр болн үүринҽр бҽҽсн зҽрм келнҽмтн ода хоорндан цүүглдҽд, нам йосндан дҽҽллдҗ йовна. "Сҽн кҿдлмшҽс җирһл ясрдг, сҽн идгҽс мал ясрдг" гидг хальмг үлгүр бҽҽдг биший. Тегҽд ҿдгҽ цагт үнн чик хаа-
лһар |
йовҗ |
җирһхин тҿлҽ |
юн |
кергтҽ |
бол- |
җахмб? Эн сурврт болм |
хҽрү |
ҿгхин |
тҿлҽ |
||
медҗ, |
үзҗ |
болн соңсч |
йовснасн баһчудла |
||
цаһан седклҽсн хувалцхар седҗҽнҽв. Моһлцг һазр деер бҽҽх ҽмтҽ юмн дундас хамгин
6 3
ҿҿдҽн седлтҽнь болн ухатань күн гиҗ келсн
ашлврт |
маһд угад күмн |
ҽмтн иткҗҽнҽ. Болв, |
|
му болн киизң |
заңгта |
ҽмтн альдас һарад |
|
бҽҽдг |
болхмб? |
Терүнҽ |
һол учрнь, миниһҽр |
болхла, хальмгудын ик зунь бурхн-шаҗан, хуучн авъясмудан болн заңшалан мартснд, терүнҽ ул деер баһчудт сурһмҗ ҿглһнҽ
кҿдлмшиг дора кемҗҽнд тҽвснд бҽҽнҽ. |
|
|||||
Ахрар келхд, нарт |
делкҽн |
күмн |
ҽмтнд |
|||
му |
келүлшгон болн |
мууд |
үзгдшгон |
тҿлҽ |
||
бидн |
цаһан |
седкл-ухани |
кҿрңгин заң-авъ- |
|||
ясан |
эврҽ |
җирһлин |
хаалһдан |
чик |
бҽрх |
|
зҿвтҽвидн. Терүнҽ тҿлҽ хальмгудт ямаран
авъясмуд бҽҽхинь медх |
кергтҽ. Мини мед- |
||
сҽр |
болхла, |
иим авъясмуд бҽҽнҽ: заң-авъ- |
|
яс, |
авц-бҽрц, |
авц-бҽҽц, |
ямр-янз болн һо- |
һольшг. Эн авъясмуд ҽмтн бҽҽх һазрмудар невчк йилһрнҽ, болв, һол учрнь үлднҽ. Тегҽд ямаран авъясмуд эклҗ келхҽн медх кергтҽ.
Заң-авъяс гисн заңган болн авъясан ясрулхмн, сҽҽрүлхмн гисн юмн. Авц-бҽрц гисн бҽҽсн юмиг уга гиҗ келдго, уга-ядудан бҽҽснҽсн хоорндан хувалцдг юмн. Хуучна цагт юм хҽҽһҽд ирдгньчн бҽҽсмн. Терүнд бҽҽснҽсн мел юм ҿглго һарһдм биш. Ирсн
6 4
күүнд хҽҽс халуллго, ааһ цҽ ҿглго һарһдго бҽҽсмн. Ҿрүни цҽ амстн гиһҽд, нам йорлдг бҽҽҗ хальмгуд.
Авц-бҽҽц гидг авъясин зокалар негнь олнаннь тҿлҽ, олнь болхла, негнҽннь тҿлҽ халуч харсачнь болдг бҽҽсмн. Ямр-янз гидг
авъяснь келсҽрн |
болв |
чигн, |
кесҽрн |
болв |
чигн дигтҽ-дарата, |
юуһарн болв чигн |
янзта |
||
улс гиҗ медүлҗҽх юмн. |
|
|
|
|
һо-һольшг авъяс |
гиснь |
һоодан |
бҽҽдг, |
|
ҽмтн дунд үзмҗтҽһҽр бҽҽдг һо-һольшг кү медүлҗҽх юмн.
Күүг кеерүлдгнь юн болхви?
Күүг кеерүлдгнь, неринь ҿҿдлүлдгнь —
цаһан |
седкл-ухань, |
сҽн |
заң-авъясмуднь. |
Тегҽдчн |
хальмгуд |
дунд |
"Заңгнь сҽҽнднь |
ҽмтн хурдг, замгнь сҽҽнд заһсн хурдг" гисн үлгүр ҿргн делгрлт авснь учрта юмн. Күн
болһн мел эврҽһҽрн |
|
бҽҽхҽр седнҽ. |
Тернь |
му заңтадньчн, сҽн |
заңтадньчн шиңгрҽд, |
||
ширлдҗ оддг дасврт |
хүврнҽ. Эс гиҗ күн |
||
болһна заңшалнь дурндан бҽҽһҽд дасч |
орксн |
||
заң авъяс болҗана. Ахрар келхд, күн гисн |
|
||
6 5
юмн мел дурндан бҽҽхдҽн мел дурлад бҽ-
ҽдмн. Терүг бидн |
нег күслүр зҿрүлҽд, заң- |
||
авъясан |
ирлцүлҽд, |
ни-негнҽр бҽҽхлҽрн, |
тер |
цагт цуһар чикрхвидн гисн санан орна. |
|
||
Күүнҽ авъясин эклцнь иим болна. Яһад |
|||
гихлҽ, |
күн болһнд заңгин авъяс гидг |
юмн |
|
бҽҽдг юмн. Күүг тҿрснҽснь авн кҿгшрҽд ҿңгртлнь ямаран болв чигн нег авъяс дахад, заңшал болҗ оддг юмн. Тегҽд күн бийҽн
меддго болҗана. Мел сҽн |
болсн |
болад |
||
бҽҽдмн. |
Үлгүрлхд, |
эврҽннь |
зокъяларн, |
|
эврҽннь |
таалмҗарн, |
эврҽннь |
заңшаларн, |
|
эврҽ бийиннь дассн |
дасврарн |
бҽҽхҽр |
седл- |
|
дҽд, бийснь чикҽр бҽҽдг улс болсн боллдад. Күүнҽ селвлцҽнд багтхар седдго улс чигн бҽҽдг болҗана. Эн үлгүрмүд му заң-авъяст
орна. |
|
|
Олна сҽн-сҽҽхн авъяс дасч |
авлһнд |
онь- |
ган ҿгхмн. Мел терүн талнь |
нҽҽхлҗ, |
ни- |
негнҽр болн үр-иньгинҽр бҽҽхмн, җирһхмн, үүлдхмн. Сҽнь диилтхҽ гиһҽд нег мҿслгч
ноолда |
кехмн. Му тоотас гетлхмн, сҽн- |
||
сҽҽхнҽн |
хоршулхмн, |
чик |
ухан-седклҽрн |
бҽҽцхҽй. |
Кен негндҽн |
эрүл-менд бҽҽхиг, |
|
олн зүсн байр үзхиг дурдый.
6 6
Ода рыночн экономикд орҗах, олна болн государственн хҽрлцҽн оңдарҗах цагт
хуучна |
заң-авъясмудыг |
сергҽҗ |
дасч |
авх |
|
керг учрҗана, Сҽн заңгта улс |
тал |
альдас |
|||
болвчн |
күн |
ирнҽ: |
холасчн, |
ҿҿрхнҽсчн. |
|
Үлгүрнь, һазаһас ямаран чигн күн ирҗ йовхлань, терүг тосад, гертҽн орулҗ авдг
бҽҽсмн. |
Эн хот-хол хҽҽҗ |
йовх |
күн |
биш, |
|
сҽн-сҽҽхнҽр |
ухан-седклҽсн |
эрүл-мендитн |
|||
медхҽр, |
үүринҽр күүндхҽр |
ирсн |
күн |
бол- |
|
җана. Тегҽд эн туст нег хальмг үлгүр бҽҽдг биший: "Хҽрд хҽҽс халул" гиһҽд. Эн сҽн авъясиг мартх зҿв уга. Тиигҗ тосхла, ирсн күүнҽ элкнь, зүркнь җҿҿлн болхд маһд уга,
Ирсн |
улст мууһан |
медүлҗ |
һарһх керг уга. |
|
Сҽн-сҽҽхн авъясарн үдшҽҗ |
һарһх |
кергтҽ. |
||
Ирсн |
күүнд хойр |
сеңсн |
цҽ ҿгхлҽ, |
һару |
һардм биш, Нам тернь эргҽд, хҽрү бийднь
ирдмн. |
Таанриг сҽн сҽҽхн авъястад то- |
олхмн |
болҗана. Эн туст бас нег хальмг |
үлгүр уханд орна: "Хотын сҽҽнинь күүнд ҿг,
хувцна сҽҽнинь эврҽн ҿмс".
Гертҽн ирсн күүг хоосар һарһдм биш. Сҽн таньл болхла, ҿмскүлчн ҿмскҽд һарһдмн. Тертн ҿгчҽх ҿглһ биш, тана сҽн-сҽҽхн авъ-
6 7
яст тоолгддмн. Күүнд хот ҿгхлҽрн, нег сеңсн
цҽ кеҗ ҿгчкҽд, терүгҽн |
ууҗ оркхлань, |
дҽкч |
унта гиҗ бичҽ суртн, |
дҽкн келһтн |
гиҗ |
ҿгтн,— Дҽкн унт,— гисн янз уга, му авъяста күүнҽ сурврт тоолгдна. Тегҽд чигн "Сурҗ ҿгхҽр цокад ҿг" гидг хальмг үлгүр бҽҽхнь учрта. Кезҽнҽ хальмгуд кен негҽн санлдад, хоорндан зҽңгҽн авлцхар нег-негн талан одцхадг, орлцдг-һарлцдг сҽн авъяста бҽҽсмн. Гертҽн ирсн күүг хҽрхҽр седхлҽнь, медҽтҽ болхлань тевчҽд, күндин тҿлҽд кҿлгҽр гертнь күргдмн. Дундын наста күүкд күн ирхлҽнь, терүг нег күн дахулад, гертнь күргдг бҽҽсмн. Терүнҽ тускар бас нег үлгүр бҽҽнҽ: "Күндлн бҽрн гертнь, күргн бҽрн һазртнь". Ода болхла, герин үүднҽс һарһад давулхла, болад бҽҽсн тер.
Хуучна цагт эгл улс ни-негн бҽҽдг бҽҽҗ.
Авъясиг тедн |
заканла ҽдл |
дүңцүлдг |
бҽҽсмн. |
Тедү дүңгҽ |
ни бҽҽсн |
болҗана. |
Авъяснь |
болн үүлдврнь эс ирлцдг улсин заңгиг мууд
тоолдг |
бҽҽсмн. Нег-негндҽн дҿң-нҿкд |
бол- |
лһн, |
кен негнҽннь зовлңгинь хувалцлһн, |
|
ирлцңһү сүв-селвг ҿглһн хальмгудын |
сҽн |
|
авъяст хүврсмн. Медҽтнр үг келхлҽ, терү- |
|
|
6 8