Биткеев, Җаргаева. Әмд булг. Элст, 1993
.pdfсаатулгдн бҽҽдг, сайглн җоралдг мҿрн болна.
Зүүһҽд орксн ногтнь гидм болхла, |
долан |
||||
тҿҿлгтҽ, йовад |
орксн |
цагтнь |
җиңгр-җиңгр |
||
гиҗ, |
долан хоңх күүнҽ |
чикнд |
җиңнүлҗҽхлҽ |
||
ҽдл. Хазарлад орксн хазарнь |
гидм |
болхла, |
|||
алтн |
амһаһан |
кемлҗ, |
алтн |
уудан |
татулҗ |
наадад |
йовдг болна. Кеерүлсн сур-суцань |
||
болхла, |
алтн |
мҿңгҽр |
товрулад кеерүлчксн, |
хҽлҽсн |
күүнҽ |
хойр |
нүдн хальтрм, зурчксн |
зургин бҽҽдл һарад йовад йовна. Мҿрндҽн
тохҗах |
эмҽлнь |
гидм |
болхла, |
сармлчксн |
алтн мҿңгҽр товрулад |
кеерүлҗ |
орксн гилв- |
||
далв гиһҽд бҽҽдг болна. Эмҽлиннь хойр
бүүргнь гидм болхла, мҿрнҽ нурһнд |
бул |
|||
кевтҽһҽр булхад |
бҽҽдг җҿҿлн; эмҽл |
деер |
||
тҽвдг |
кҿвцгнь |
гидм |
болхла, деернь |
суусн |
күн |
кҿглҽд-кҿвклзҽд |
бҽҽдг, таалмҗта |
җҿҿлн |
|
гинҽ. Эмҽлиннь хойр хавснь гидм болхла, мҿрнҽ нурһнд углгдад, диглгдҽд, дигтҗ оддг тиим таалмҗтаһар кегдсн мҿн. Эмҽлинь тохад, хойр татуринь татурдад оркхла, дигтҽн
тусҗ, |
мҿрн |
доран тавшад-биилҽд, наадад |
|
бҽҽдг |
болна. |
Ҿмнҽснь |
омрувчлад, нҽрхн |
җҿҿлн |
сурар |
ҿвцүнҽннь |
хойр талаһурнь |
һарһад, сольвад, нурһн деегүрнь һарһад,
4 9
эмҽлин |
дораһур |
орулад татад, сүл дора- |
һурнь |
зүүлһҽд, |
худрһчлад оркхла, ямаран |
сҽҽхн юмн болна! Тиигчкҽд, тер тоотднь сармта товруд зүүһҽд, суулһҗ оркхла, дегд сҽҽхн, ке юмн болна. Сармта мҿңгн хойр
дҿрҽһинь |
эмҽлин |
хавснаснь |
унҗулад, |
дүүҗ- |
лҽд оркхла, хойр хавсна |
ар хаҗуһаснь |
|||
нүклҽд, |
һанзһинь |
унҗулад, |
дүүҗлҽд, |
хот- |
хоолан һанзһлад бооҗ оркдг, тиигҽд диглҽд
оркхла, дегд |
ке юмн болҗана. Мҿрнҽ кень |
||
сур-суцаднь, |
күүкнҽ кень хувц-хунртнь болн |
||
ни-негнднь, |
номһн |
дҿлҽднь |
гисн үлгүр бҽ- |
ҽдг биший. |
Тер |
мет баатр |
күүкнҽ мҿринь |
белдҽд зогсаҗ оркна, зурчксн зург кевтҽ зогсад бҽҽнҽ. Отг-нутгнь йовҗах күүкнд ик
гидг үрвр, тоовр-тҽкврин |
хүрм |
кенҽ, |
йҿрҽ- |
лҽн тҽвлдҽд, хаалһдан |
сҽҽнҽр |
йовҗ |
күр- |
хинь дурдҗ, алтн амһаһан зҿв эргүлҗ һарад, зҿв эргүлҗ хҽрү орҗ иртхҽ, гилдҽд йовулна. Күүкн цергиннь ҿмн һарад, дорд үзг хҽлҽһҽд йовҗ. Удл уга кү иддг муусинд ирҗ бууна. Цергҽн эргүлҽд зогсачкад, баатр
күүкн элчнрҽн дахулад, муусинд |
орна. |
Муусла күүндвр кенҽ. Кү иддг муусла |
гер- |
мал болхар күүндҗ авна, Мус зҿв болна. |
|
5 0
Эдн тиигҽд ханьцад бҽҽнҽ. Мус күүкнд иткҗ, гертҽн ирҗ хонхш. Ҿдртнь ирҽд бҽҽҗҽһҽд, ора болхла, һарад йовҗ одна. Җилин арвн хойр сар болн гиҗ йовна. Мус тҿрүн гертҽн ирҗ хонхш. Хаана күүкн нег дҽкч мууст келдг болна: — Чи би хойр гербүл болад, җил болн гиҗҽнҽ. Чи ода күртл намаг иткҗҽхшч. Би болхла, чамаг иткҽд, орҗ ҿглҽв,— гинҽ. Тиигҗ келхлҽ, мус тер сҿҿдҽн гертҽн ирҗ хонна. Тер сҿҿһин бийднь күүкн тер муусиг гертҽсн авч һарһад, кеер алулна. Кет-кетҽр утлулад, цандг болһнд хайулна. Тиигҗ хортан дарчкад, цергҽн дахулад, отг-нутгурн алтн амһаһан зҿв эргүлҗ орҗ ирдг болна.
Дҽҽсҽн дарсн күүкиг орн-нутгиннь элчнр
ҿмнҽснь |
һарч |
тосад, |
буулһҗ |
авцхана. |
Ирҗ буулһснаснь |
авн |
үрврин |
хүрм, нҽр- |
|
наад, тоовр-тҽквр кенҽ. Отг-нутгиннь ҽмтн
күүкнд |
һалын |
эзн Окн-Теңгр гидг |
нер |
зүү- |
|
лһнҽ. |
Биидҽн |
ик му үзсн, сансн-седсҽн |
|||
күцҽҗ, |
диилвр |
бҽрснднь |
тиим |
нер |
ҿгч. |
Муусин |
һазрас |
күнд ирҽд, |
бичкнҽн |
һарх- |
|
лань, терүгҽн бийнь алулна. Юңгад гихлҽ, ҿсхлҽрн эцкҽн дурасн кү иддг мус болх гиһҽд.
5 1
Кеедҽ
Кезҽнҽ бҽҽҗ. Кеедҽ гидг ҿвгн кер һалзн хуцта бҽҽҗ. Кеедҽ иддг-уудг уга болад, уха туңһаҗаһад (йовсн ноха яс кемлдг гиһҽд) хуцан унҗ авад, һарад йовна. Ҿвцүһҽрнь шавдад, ҿлвзүлҽд, хааһарнь шавдад, хальгн
чичрүлҽд, |
гесҽрнь |
шавдад, |
гелдһзүлҽд, |
|
һуярнь шавдад, һулдһлзулад, |
йова, |
йова |
||
йовҗ, нег |
хотар |
орҗ ирнҽ. |
Эмгн |
ҿвгн |
хойрин герт ирҗ бууһад, һазаһаснь хуцан уйчкад, орҗ ирҽд мендлчкҽд, барун эркднь ҿвдглҽд сууна. Ҿвгн эмгн хойр эс медсн боллдад бҽҽцхҽнҽ, хотчн кеҗ ҿгхш. Кеедҽ сууҗ, сууҗаһад сурна: — Эмгн ҿвгн хойр, хҿҿндтн хуцан тҽвчкҽд, хонад һарч болхий?— гинҽ. Ҿвгн эмгн хойр келнҽ: — Хонулҗ болшго, хуцтн хҿҿдимдн идҗ оркх,— гинҽ. Кеедҽ келнҽ: — Идхн уга. Кеедҽ сууҗ,
сууҗаһад, |
дҽкн сурна:— Эмгн ҿвгн хойр, |
ора болҗ |
йовна, хҿҿндтн хуцан тҽвчкҽд |
хонад һарсв. Эмгн ҿвгн хойр:— Хонулҗ болшго, хуцчн хҿҿһимдн идҗ оркх,— гинҽ. Кеедҽ сууҗ, сууҗаһад, дҽкн һурвдад сурна:— Эмгн ҿвгн хойр, ода хонулад һарһит,
5 2
ора болҗ одв,— гинҽ. Ҿвгн эмгн хойр цааран хҽлҽҗ уульлдад, хҽрү хҽлҽлдҗ келнҽ:— Не, ода хуцан хҿҿнд тҽвчкҽд, хонад һарич,— гилднҽ. Кеедҽ амрад одна. Эмгн ҿвгн хойр-
таһан |
һурвулн |
хҿҿдҽн |
хотнд |
орулад |
кевтүл- |
чкҽд, орҗ ирҽд унтцхана. |
Кеедҽ |
сҿҿннь |
|||
ҿрҽллҽ |
һарад, |
хуцан |
алад, |
махинь |
нохаст |
хаяд ҿгчкҽд, |
цусинь |
хҿҿдин |
амнд түркчкҽд, |
||
орҗ ирҽд унтна. Ҿрүнднь бослдад, һурвулн хҿҿдҽн бүрткхлҽ, хуц уга болдг болна. Хҿҿдин амнь цуһар цуста. Кеедҽ келнҽ: — Тадн мини хуциг хҿҿдҽн идҗ оркх гиҗҽлт, хҿҿдтн хуцим идҗ оркҗлм. Ода тадн мини хуцин бодарт хҿҿдҽн ҿгх болҗанат,— гиһҽд, хуциннь ормд хҿҿдинь тууҗ авад хҽрнҽ. Кеедҽ байҗад-амрад-җирһҽд бҽҽһҽд бҽҽнҽ.
Об Шолдр
Кезҽнҽ бҽҽҗ. Об Шолдр гидг залу бҽҽҗ. Иддг-уудг уга угатя залу бҽҽҗ. Кевтҗ үкҗ болшго гиһҽд, нсг байнад одна. Невчкн идх уух теҗҽл кех юм сурҗ авхар һарад йовна. Байнад күрч ирҽд, орад мендлчкҽд, байна эркнднь ҿвдглҽд сууна,— Нернчн кемби? Ю
5 3
хҽҽҗ йовнач?— гинҽ байн— Нерм Об Шолдр,— гинҽ,— Танас нег теҗҽл кех малын туру сурхар йовлав. Күн нег ааһ цҽ чигн кеҗ ҿгхш. Байн келнҽ:— Чамд ҿгдг турута юмн уга. Об Шолдр хҽрҽд күрч ирнҽ. Геснь
ҿлсҽд, |
Об |
Шолдриг |
суулһҗахмн |
уга. |
|
Хойрдад |
байнаг орна. |
Ирҽд, |
мендлҽд, |
ба- |
|
рун эркнднь |
ҿвдглҽд сууна. |
Байн сурна:— |
|||
Об Шолдр, ю хҽҽҗ йовначи?— гинҽ. Об Шолдр келнҽ:— Нег теҗҽл кех юм сурҗ ирлҽв,— гинҽ.— Чамд ҿгдг юмн уга,— гинҽ. Об Шолдр сууҗ, сууҗаһад хҽрҽд күрч ирнҽ. Дҽкҽд, һурвдад байнаг орад һарна.
Байнад |
орҗ ирҽд, |
мендлчкҽд, саак |
үүднҽ |
ҿҿр ҿвдглҽд сууна. Байн сурна: — Об |
Шолдр, |
||
ю хҽҽҗ |
йовнач? Об |
Шолдр: — Танас нег |
|
теҗҽл кех юм сурҗ йовнав,— гив. Байн нег
хорхата |
хурһ бҽрҗ ҿгҽд тҽвнҽ. |
Об Шолдр |
хорхата |
хурһан алҗ идҽд, |
амрад-җирһҽд |
бҽҽнҽ. Байн тиим хатуч бҽҽҗ. Байн байҗх
дутман хатурхад |
бҽҽдг бҽҽҗ. Ялч зарчкад, |
гер-бүлднь негл |
үкрин үсинь саалһчкад, |
хҽрү авчкдг бҽҽҗ. Нань юм ҿгдго бҽҽҗ. Тиигҗҽх улс ҿңгҽр ю ҿгх билҽ?
5 4
Тоһстн така хойр
Кезҽнҽ бҽҽҗ. Тоһстн така хойр йир сҽн нҽҽҗнр бҽҽҗ. Нег дҽкҗ тоһстнахн сҽн нҽҽҗ таканд гиичлҗ. Гиичлҗ ирсн хойр тоһстниг такахн һурвн хонгт тоовр-тҽквр кенҽ, җе гитлнь нҽҽрлүлнҽ. Һурвн хонгт нҽҽрлҗ, нҽҽрлҗ хҽрх цагнь болна. Хойр тоһстн һарад йовн гиҗҽһҽд, хойр такаһас хувцинь сурна. Бидн гиичлҗ ирҽд, зууран орулад ҿгчкхвидн. Маднд ҿдн ҿрвлһ хойран ҿгит, ҿмсҽд, зүүһҽд ирсвидн гинҽ. Хойр така зҿвчлҽд, сҽн нҽҽҗнртҽн ҿдн ҿрвлһ хойран тҽҽлҽд, зүүлһҽд тҽвҗ оркна. Хойр тоһстн ҿдн ҿрвлһ хойринь зүүһҽд йовҗ одцхана. Такахн хойр тоһстна ҿдн ҿрвлһ хойринь зүүһҽд, ҿмсҽд үлдцхҽнҽ. Хойрдгч ҿдртнь такахн тер ҿмсҗ одсн хувцимдн авч иртн гиһҽд, эндр ҿдр күртл хҽҽкрҽд бҽҽдгнь эн. Күлҽнҽ, күлҽнҽ, долан, долан дҿчн йисн
хонгтан күлҽҗ, ирхш. |
Такахн сҽн нҽҽҗн- |
рҽсн цҿкрнҽ. Тер тҿлҽд |
эр така нҽҽҗнртҽн |
икҽр һундҗ оркад, хҽҽкрҽд бҽҽдгнь эн. Дүң харла нег серҗ хҽҽкрҽд, тер авч одсн ҿдн ҿрвлһ хойримдн авч ирҗ ҿгцхҽтн гиһҽд.
5 5
Дҽкн |
хойрдад |
ҿрүн ҿрлҽ серҗ хҽҽкрдг, |
тер |
авч |
одсн ҿдн |
ҿрвлһ хойримдн авч |
ирҗ |
ҿгцхҽтн гиһҽд. Дҽкн һурвдад һал үдлҽ хҽ-
ҽкрдг, тер авч одсн |
хувцимдн авч |
ирҗ |
ҿгцхҽтн гиһҽд. Хойр |
тоһстн болхла, |
эндр |
ҿдр күртл кеерлдҽд, амрлдад, җирһлдҽд бҽҽцхҽдг.
Тавн тҿ сахлта нег тҿ ҿвгн
Кезҽнҽ бҽҽҗ. Эмгн ҿвгн хойр гер-малан ҿскҽд-босхад, уух-идх эдлвртҽ бҽҽдг бҽҽцхҽҗ. Ҿвгнь болхла, тавн тҿ сахлта нег тҿ ҿвгн, ю чигн кеҗ чаддго бичкн күн болҗана. Эмгнь болхла, йосн күцц цогцта-нурһта эмгн. Ҿрүн босад, малмудан кеерҽгшҽн
һарһчкад, |
хҽрҗ |
ирҽд, |
хот |
кехҽр |
седхлҽ, |
|
гертнь |
усн |
уга |
болдг |
болна. |
Эмгнь |
ҿвгнд |
келнҽ: |
— Худгас одад, |
хот кеҗ уух |
невчкн |
|||
ус авад ирит. Ҿвгн бүстҽн нег бичкн сүкҽн хавчулҗ авад, һарад йовна. Хойр суулһ тохадан ҿлгҗ авад, худгт ирҽд, ҿвгн худгиг эргүлҽд, бичкн сүкҽрн малтад бҽҽнҽ. Эмгн ҿвгҽн күлҽнҽ, күлҽнҽ ирхш, күлҽнҽ, күлҽнҽ ирхш. Эмгн күлҽҗ ядад, ҿвгҽн некҽд һарад
56
йовна, |
худгур күрч ирнҽ. Ҿвгнь худгиг |
эргүлҽд, |
йораларнь малтад бҽҽдг болна. |
Эмгн ҿвгнҽс сурна:— Та юн гидг юм кеҗҽхмт?— гинҽ. Ҿвгн келнҽ: — Суулһар ус зҿҿһҽд наадад бҽҽхм биш, йораларнь малтад авад хҽрхҽр седҗҽнҽв,— гинҽ. Эмгн келнҽ: — Ҿвгн, ҿвгн, эн насндан иигҗ та бидн хойр малтҗ чилҽшговидн. Хойр суулһар ус татч авч ирҽд, хот кехҽр седхлҽ, арһсн-түлҽн уга болна. Дҽкн эмгн келнҽ:— Герт хот кедг түлҽн чигн уга, ҿвгн, невчкн модна ац авад ирит,— гинҽ. Ҿвгн үгинь соңсад, бичкн сүкҽн бүстҽн хавчулҗ авад, һарад йовна. Күрч ирҽд нег тҿ ҿвгнчнь саак бичкн сүкҽр модна йозуриг эргүлҽд малтад бҽҽдг болна. Эмгн моднд одсн ҿвгҽн күлҽҗ ядад, ардаснь некҽд күрч ирнҽ. Ирхлҽ, ҿвгн модна йозуриг эргүлҽд чавчад, малтад бҽҽдг болна. Эмгн:— Та, ҿвгн, юн юм кеҗҽхмт?— гинҽ. Ҿвгн келнҽ:—Модна ац чав-
чад наадад |
бҽҽхмн |
биш, уңгарнь эргүлҽд |
малтад авад |
хҽрхҽр |
бҽҽнҽв,— гинҽ— Та |
бидн хойр эн насндан малтҗ чилҽҗ чавчҗ чаддмн бишвидн,— гиһҽд келчкҽд, эмгн сүкинь авад, невчкн ац чавчҗ авад, ҿвгҽн
5 7
дахулад, герүрн күрч ирнҽ. Хотан |
кеҗ |
уулдад, амрлдад-җирһлдҽд бҽҽцхҽнҽ. |
Ҿвгн |
йир соңсврч тҿлҽдҽн һарад йовад |
бҽҽдг |
бҽҽсмн. Эмгн үгҽн соңсдг тҿлҽднь күндлдг
бҽҽҗ.
Саг эмгн ҿвгн хойр
Кезҽнҽ бҽҽҗ. Нег күүктҽ |
эмгн |
ҿвгн |
|
хойр |
бҽҽҗ. Бийдҽн зҿв малта, |
һурвн |
зарц- |
та, |
һурвн зарциннь хойрнь |
гертҽ-бүлтҽ, |
|
негнь — баахн кҿвүн бҽҽҗ. Эмгн ҿвгн хойр
мел |
күүкнҽсн |
саглад, |
ҽҽлдҽд |
бҽҽдг бҽҽҗ. |
Хол |
һазрас күн |
ирҽд, |
күүкинь |
хулхалад авч |
одх гиһҽд, эдн оньдин ҽҽлднҽ. Зарцнртан
болхла, |
эдн иткдг бҽҽҗ. Ода яһдг болхм- |
би?— |
гиҗҽһҽд, эк эцк хойрнь һурвн зар- |
царн шил бҽҽшң бҽрүлнҽ. Ишкҽ герин бҽҽдлтҽ, ҿндртҽн дҿрвн арчм шивҽ бҽрҽд дуусна. Эк эцк хойрнь ялчнртаһан күүкиг бҽҽшңгүр орулад, үүдинь оньслад, түлкүринь хавтхлад, эргүлҽд, бҽрҽтҽ бҽҽсн шивҽһинь бас оньслад, эмгн ҿвгн хойр һурвн зарцтаһан гертҽн хҽрҽд күрч ирнҽ. Ялчнрнь болхла, үгинь соңсдг, күндлдг бҽҽҗ. Эмгн ҿвгн хойр бҽҽшңд орулад хаачксн күүкндҽн
5 8