Биткеев, Җаргаева. Әмд булг. Элст, 1993
.pdfИрсн гиичнрт (күүкнҽ һазрт) тҽвдг йҿрҽл
Идҽн-ундыг ҿгчҽх худнр Ҿглһнҽ эзн болҗ, Йҿрҽлин хотыг идҗ-ууҗах Улст аршан болтха!
Татв, татв тасршго, Салһв, салһв салшго, Утта бат садн болҗ, Идх-уухиг авч ирсн худнр Ҿглһнҽ эздд, болтха!
Худнрин ҿмсҗҽх ҿмскүлнь Бат хувцн болҗ, Ҿмсксн худнр ут наста, Бат кишггҽ болҗ,
Кезҽдчн иигҗ олн ҿмскүлҽн ҿмскҗ Йовцхах болтха!
Үр сарин үрс ҿдрин йҿрҽлмүд
Үрс ҿдрин угтулын үрврт нерҽдҗ, Урлдҗах арнзлмудын урлдан Утта-батта цаһан хаалһта болтха! Алтн амһаһан татулҗ, Алтн уудан кемлҗ,
3 9
Ки-мҿрҽн киискҗ, Кишг-буян делдҗ, Аль виш сансн-седснтн Санаһартн күцҗ, Түрмшг угаһар урлдҗ,
Түрүн орминь эзлхҽр зүткцхҽҗ, Күцсн күцлтн күцҽмҗтҽ болҗ, Күцҽсн хамгтн бахмҗта болҗ, Алтн уудан зҿв эргүлҗ ирх болтн! Эннь кенҽ арнзлмудви?— гихлҽ,
Хальмг Таңһчин адуна арнзлмуд гиҗ, Омгта нерд зүүх болтха!
Үвлзңгҽс нүүх цагла тҽвдг йҿрҽл
Дҽҽсн уга давд Цасна цавтаднь*, Халтрин борднь, Ҿргн харднь,
Ҿвснҽ кҿкднь үкр малмудан идшүлҗ, Камб** бетк шарлҗна нигтднь Мҿрн малан идшүлҗ,
*Цавта — цасн баһд гисн үг.
**Камб — шар цецкҽтҽ
4 0
Зултрһн, чҿдрһин* нигтднь Хҿн малан идшүлҗ, Хатханчгта, кҿгснҽ** нигтднь Темҽн малмудан идшүлҗ, Ачнран таньшго ҿнр болҗ, Агтан таньшго байн болҗ,
Цуг мал-аһурсарн дала-нала болҗ,
—Я-а, гих ҿврмҗ угаһар бҽҽцхҽҗ,
—Ях,— гих гем-зовлң угаһар йовцхаҗ, Даңгин ярлзсн инҽдтҽ-наадтаһар Чирҽ тиньгр, ни-негнҽр Амулң менд йовцхатн!
Һазрин ҿндртнь герҽн бҽрҗ, Кҿк девҽ хазх болтха!
Цевр һазрин аһуд үвлзҗ, Үвл уга хавринҽр, Киитн уга намринҽр Үвлзх болтха!
Дотр мах идхлҽрн тҽвдг йорҽл
Алсн хҿҿнҽнтн сүмснь Сук-бодин орнд тҿртхҽ!
*Чҿдрһн — хҿн иддг ҿвсн.
**Кҿгсн — улан цецкэтҽ хатханчгта ҿвсн.
4 1
Дотринь идсн маднд Аршан болҗ Аньр уга шиңгртхҽ!
Аһурснтн олн, дала-нала болҗ, Ҿсҗ-ҿргҗтхҽ.
Мал ҿсксн улсин Саңнаһарнь кҿлсн һооҗҗ,
Салаһарнь тосн һоҗҗ йовх болтха! Мал ҿсксн эздүднь Кезҽдчн цадхлңгар,
Ээмнь кезҽдчн бүтнҽр йовҗ, Чирҽнь кезҽдчн тиньгр бҽҽҗ, Гем-зовлң угаһар, санамр Тҿвкнүн җирһлд багтцхаг.
Идсн эдлсн маднд аршан болтха!
Ата-марһана йҿрҽл
Эндр болҗах ата-марһана нҽр-нааднантн күцлмүднь Күцҽмҗтҽ болтха!
Күцҽсн хамгтн бахмҗта болҗ, Эн йовх насндан
Эврҽ-күүнҽ гих йилһвр угаһар йовцхаҗ, Баһчудтан хамг сҽн тоот
4 2
Таалмҗиннь сурһмҗан, Заң-авъясиннь, зокъялыннь Авг-анчиннь Учр-утхинь дасхҗ, Ардан үлдҽҗ ҿгцхҽҗ. Эврҽн биистн Гем-зовлң Угаһар,
Тҿвкнүн җирһлд багтҗ Кҿгшрцхҽтн.
Баһчуд мана! Чидл татудан Дҿң-нҿкд болҗ, Зовлң хувалцҗ,
Кен бичкнҽн сурһмҗлҗ, Кен медҽтнрҽн күндлҗ, тевчҗ, Ни-негҽр, ҿр-ҿвчҽр, Ээлтҽ-эңкрҽр, Хҽлҽҗ-харҗ,
—Я-а,— гих ҿврмҗ угаһар,
—Ях,— гих гем-зовлң угаһар Җирһлин сҽҽнҽрнь Тҿвшүн санамрар җирһцхҽх болтха!
Хотын йҿрҽл
Идх-уухтн, эдл-ууштн Элвг-делвг болҗ.
4 3
Мал-аһурсарн дала-нала болҗ, Хот ҿгсн эздүднь Ҿглһнҽ эзн болтха!
Сар-мҿчн җилд тҽвдг йҿрҽл
Сар-мҿчн җилд Ҿрк-бүл болһн
Эрүл-менд, гем-зовлң угаһар Чирҽ тиньгрҽр, Ярлзсн инҽдтҽ-наадтаһар
Үр-ҿңгтҽһҽн, иньг-амргудтаһан, Эңгин олн улстаһан Эн-тер угаһар Ни-негҽр Йовцхах болтха!
Цуһар амулң, тҿвкнүн җирһлҽр Җирһх болцхатн!
Хамг мууһастн гетлҗ, Чилгр теңгр мет
Цеврҽр, тиньгрҽр бҽҽх болцхатн! Бҽҽсн һазр-усндан Дурн-седклҽн шиңгҽҗ, Ирх җилмүдт Цуг үүлтн бүтҗ,
4 4
Тҿвкнүн бҽҽх болтн! Идх-уухарн элвҗҗ, Урһц-урһмлтн уняртҗ, Кҿкрҽд шавшх болтха!
Цаһан мҿрн җилин йҿрҽл
Цаһан мҿрн хамг сҽн тоотан Ҿмнҽн баглҗ авч ирҗ, Хамг мууһимдн ҽрҗ ҽрлһҗ, Цаһан мҿрн җилдҽн Сҽн тоотнь делгрҗ,
Олн-ҽмтн гем-зовлң угаһар, Эрүл-менд, чирҽ тиньгрҽр Бүрн-бүтнҽр бҽҽцхҽҗ, Ҽмҽрн ҿнр-ҿсклңгҽр, Түрү-зүдү угаһар, Бүрн-бүтнҽр ҿсҗ-ҿргҗҗ, Шин цаһан мҿрн җилд Алтн амһаһан кемлҗ, Алтн уудан татулҗ, Ки-мҿрҽн киискҗ, Кишг-буян делдҗ, Сансн-седснтн делгрҗ, Шин җил сҽҽһҽн хальдаҗ,
4 5
Ҿрк-бүл болһнд эрүл-менд Хҿвтҽ кишг авч ирх болтха!
Хҿн җилин йҿрҽл
Хҿн җилдҽн сҽн тоотнь делгрҗ, Олн-ҽмтн гем-зовлң угаһар Эрүл-менд, бүрн-бүтн,
Оньдиндан чирҽ тиньгр бҽҽцхҽх болтха! Ирсн хҿн җилин Буйн-кишгнь хальдҗ,
Хамг мууһасмдн гетлгх болтха! Хҿн җилд ҿрк-бүл болһн
—Я-а,— гих ҿврмҗ угаһар,
—Ях,— гих гем-зовлң угаһар Бҽҽцхҽх болтха!
Орн-нутг тҿвкнүн бҽҽх болтха!
4 6
ТУУЛЬС Баатр күүкн
Кезҽнҽ бҽҽҗ. Хан хатн хойр нег сҽҽхн чигн гидг күүктҽ бҽҽҗ. Тер күүкнь йир
ухарльг |
болсн |
деерҽн |
зҿргтҽ, |
баатр |
күүкн |
бҽҽҗ. Дорд үзгт кү |
иддг нег |
мус |
бҽҽдгчн |
||
гиһҽд, |
ик гидгҽр |
зҽңг |
тархагдад |
бҽҽдг |
болна. |
Тер зҽңгҽр ҽмтн сүрдҽд бҽҽдг болна. Ухата күүкн тер зҽңг соңсчкад, уха туңһаһад бҽҽнҽ: "Ода тер кү иддг мус эврҽннь һазрин
улсиг |
даҗрад, |
дҽҽлҽд |
чилҽчкҽд, |
һазрнь |
баһдад, |
мадниг |
ирҗ чилҽхҽр седх |
гиһҽд, |
|
тер тоолвр тоолад бҽҽдг болна. Эн Күнмуусиг яһҗ хорлдг болхви?— гиһҽд тоолҗаһад, нааран дҽврҗ һартлнь нааһаснь
4 7 .
йовҗ |
хорлх кергтҽ |
гиһҽд, тоолвр |
тогтаҗ |
авна. |
Орн-нутгарн, |
һазр-усарн ик |
белдвр |
кецхҽнҽ. Харулчнран, элчнрҽн, зарцнран —
цугтнь |
ирцхҽтн |
гиҗ зар тҽвнҽ. Цуглулад, |
дуудҗ |
авад, кү |
иддг Күн-муусиг оч хорлх |
белдвр |
кехмн |
гинҽ. Эклҽд белдврҽн кенҽ. |
Унҗ йовх мҿр, ҿмсҗ йовх хувц-хунринь белдүлнҽ. Күүкнҽ ҿмсҗ йовх хувцнь гидмн
болхла, |
цаһан |
торһн |
бииз бүшмүд: |
деерҽн |
хайн киискҽд оркдг алтн утцн, цаһан |
торһн |
|||
утциг |
негдүлн |
некҽд |
орксн эдҽр |
лавшг |
уюлна. Утар, кҿлд ишкгдмҽр уюлна. Кҿлдҽн
ҿмсҗҽх һоснь гидм болхла, |
улан |
улсар |
||||
(булһаһар) уюлсн, һар күрхлҽ |
шухтнад, ҽ |
|||||
һарад |
бҽҽдг |
һосн |
мҿн. |
Толһа |
деерҽн |
тҽвҗ, |
цох |
деерҽн |
цохдҗ |
ҿмсҗ |
йовх |
цокмр |
торһн |
килң махладнь хадсн хадхмрас һалас ҿсрҗҽх
залин |
очн мет герл һарад, гилв-гилв, |
гилр- |
гилр |
гиһҽд бҽҽдг болна. Баатр күүкнҽ |
унҗ |
йовх мҿрнь болхла, мҿҿрсн болсн хун цаһан мҿрн; унһн цагаснь авн күүкндҽн гиҗ зааҗ-
нерҽдсн |
бҽҽҗ, |
сҽҽхн |
гидг кевтҽ, янзта, |
тоһрун |
күзүтҽ, |
сеңкҽһҽд |
бҽҽдг мҿрн гинҽ. |
Йовад орксн цагтан толһаһарн наадад йовдг, йовсн йовдлнь болхла, деернь йовсн күн
4 8