ЎУМ СОЦИОЛОГИЯ

ва меҳнат тақсимоти кенг тарқала бошлайди. Кишиларнинг онги тобора табақалашаётган меҳнат тақсимотига ва мураккаблашаётган ижтимоий ташкилотга мос кела бошлайди. Дюркгейм назариясида ушбу вужудга келадиган бирдамликнинг янги кўриниши органик бирдамлик деб талқин этилган.

П.Сорокин бирнчилардан бўлиб социомаданий ўзгаришлар динамикаси назариясини ишлаб чиқди. Унга кўра ижтимоий воқелик ўзгариши қонунли жараёндир. Муайян ижтимоий - маданий улкан тизимлар (суперсистемалар)

бир бирлари билан диалектик равишда алмашинади. Муайян жамият ҳукмрон бўлиб турган дунёқарашнинг«ўтмаслашиб қолиши» унинг бошқа дунёқарашга ўрнини бўшатиб беришга олиб келади. Бу ўз навбатида ижтимоий муассасалар ва нормаларнинг ўзгаришига, кейинчалик эса жамиятнинг тубдан ўзгаришига олиб келади.

«Социал эволюция» ва «социал революция» социал ривожланишнинг шакллари сифатида қаралиши мумкин. Албатта, бунда ислоҳот (реформа)

ривожланишининг асосий, нормал йўли - реформа, ислоҳотдир.

Ижтимоий ривожланиш субъектларнинг мақсадга мувофиқ фаолияти орқали рўй беради. Англанган эҳтиёжлар - манфаатлар бу фаолиятни

чиқилиши; режалаштириш, дастурлаштириш; лойиҳалаштириш кўринишида умумий қарорни бажариш учун фаолиятни ташкил этади; бу фаолиятни назорат этиш, кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйиш билан биргаликда; фаолият натижалари ҳақидаги ахборотни тўплаш ва қайта ишлаш.

Социал бошқариш ижтимоий жараёнларни башорат қилиш, олдиндан

сифатида социал бошқариш талқин этилар экан, унинг қуйидаги шаклларини айтиб ўтиш мақсадга мувофиқдир: социал режалаштириш, лойиҳалаштириш ва прогнозлаштириш.

71

Ижтимоий тараққиётнинг моҳияти – маданиятни қайта ташкил этиш: шахсан анъанавий тур, қотиб қолган ижтимоий формаларни ўзгарувчан, жўшқинликни ифодаловчи тузумлар ва муносабатлар билан алмаштириш зарурлигини белгилаб беради. Субъектив социологлар андозаларида шахс, асосан ҳаракатга келтирувчи куч сифатидагина эмас, шунингдек, ижтимоий

ёрдамида тўпланган эмпирик мaълyмотлapни назарий таҳлил қилишни ифодалайди.

Эмпирик социология жамият таркибини алоҳида тизимий бўлинмалар

ижтимоий интеграция жараёнларини эътибордан соқит қиладилар.

Бу оқимлар умуминсоний қадриятларга асосланувчи қонуниятларга, илмий назарияларга асосланилса, шубҳасиз, муҳим аҳамиятга эга бўларди.

4.Структуравий функционализм оқими. (Т.Парсонс, Р.Мертон ва б.). Бу оқим ижтимоий тизим интеграцияси ва яхлитли принципига асосланади.

5.Индустриал жамиятдан сўнгги жамият концепция. (Дж.Белл, Дж.Гэлбрайт, Э.Бзжезинский, О.Тоффлер ва бошқалар).

6.Ахборотга асосланган жамият назарияси(Япония, АҚШ, Европа).

б) ҳар бир жамият исталган пайтда доимий ижтимоий конфликтларга эҳтиёж сезиб туради;

в) жамият ҳар бир элементи ўзгариб боришга шароит туғдириб туради; г) ҳар бир жамиятда ўз аъзоларининг бир қисмииккинчи қисми

томонидан тазйиқ остида бўлиши табиий ҳолдир, деб билади.

Шу боисдан ҳам Ғарб мамлакатларида ўтказилаётган социологик тадқиқотлар зиддиятларни бартараф этиш мақсадларига ҳам қаратилгандир.

72

тамойилларини ифодалайди ва унинг ёрдамида ижтимоий бошқарув амалга оширилади. Ижтимоий ахборотнинг ўзи гуруҳларга ажратилади.

Биринчи гуруҳга ижтимоий гуруҳлар тузилмаси ва ҳолати ҳақидаги ахборотлар киради.

Иккинчи гуруҳ одамларнинг меҳнат ва турмуш шароити ҳақидаги ахборотлардан ташкил топади.

Учинчи гуруҳ одамларнинг ҳаёт фаолияти, турмуш тарзи ва бошқа ахборотлардан иборат.

Бошқарув нуқтаи назаридан ижтимоий ахборот:

73

1.ташкилий;

2.назорат – ҳисобга олиш;

3.натижавий ахборотлардан иборат.

Ташкилий ахборотлар ижтимоий бошқарув объекти ва субъекти ўзаро боғланиши, бошқарув жараёни, бошқарув қарорларининг бажарилиши ҳақидаги маълумотларни ташкил этади.

Назорат – ҳисобга олиш, ахборотлар, ижтимоий жараёнларни бошқаришнинг бориши ва унинг бошқарув қарорларига мослиги ҳақидаги маълумотлардир.

Натижавий ахборотлар – белгиланган бошқарув тадбирлари, талаблари, қоида ва нормалари ҳақидаги ахборотларни ўз ичига олади.

Ижтимоий бошқарув: сифат ва миқдор кўрсаткичлари орқали амалга оширилади.

9-мавзу. ЭМПИРИК СОЦИОЛОГИК ТАДҚИҚОТ ВА УНИНГ МЕТОДЛАРИ.

РЕЖА:

1.Эмпирик социологик тадқиқот ва унинг асосий босқичлари.

2.Социологик тадқиқот дастури ва унинг тузилиши.

3.Социологик маълумотларни йиғиш усуллари.

4.Социологик тадқиқот натижаларини амалиётга тадбиқ этиш усул ва шакллари.

Социологик тадқиқотлар натижаларини биз радио, телевидение, газета

жараёнлар ҳақида бирламчи маълумот манбаси сифатида қатнашамиз. Эмпирик социологик тадқиқот – ўрганилаётган объект ҳақида аниқ

маълумот олиш мақсадида ташкил этилган,мантиқий кетма-кетликдаги

тасаввур қилиб бўлмайди. Эмпирик сўзи қадимий юнонча бўлиб, тажриба маъносини англатади. Эмпирик социологик тадқиқот деганда, янги дастур ва услубият билан амалий асосда ижтимоий , ҳодисааёт ва жараёнлар тўғрисида олинган эмпирик маълумотларни таҳлил қилиш, умумлаштириш асосида зарур амалий таклифлар, тавсиялар ишлаб чиқиш тушунилади. Эмпирик социологик тадқиқотда ижтимоий фактларни излаш, тасниф қилиш, тўплаш муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоий факт деб, илмий асосланган, муайян вақт давомида реал ижтимоий воқеликнинг алоҳида жиҳатларини тасниф

74

муносабатларни амалий социологик тадқиқотларсиз илмий асосда ўрганиб бўлмайди. Жамиятни илмий бошқариш доимо амалий социологик тадқиқот натижаларига таянмоғи зарур. Мавжуд ижтимоий муаммоларни ҳал этиб боришда, жамиятнинг ижтимоий ривожланишида ва унга режали прогноз бериш билан уни илмий асосда бошқаришда амалий социологик тадқиқот натижалари муҳим вазифаларни бажаради.

Социологик тадқиқотларнинг сифат даражасини ва самарадорлигини

воситалари хусусида тўхталиб ўтамиз.

Амалий социологик тадқиқот жараёнини4 асосий босқичга бўлиб қўрсатиш мумкин. Бу босқичларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга ва муҳим жиҳатларга эга. Булар қуйидагилардан иборат:

1. БОСҚИЧ. Социологик тадқиқотни тайёрлаш ва ташкил қилиш:

Амалий социологик вазифани белгилаш ва тадқиқот предметини танлаш.

Социологик тадқиқот ўтказиш бўйича бюртма қабул қилиш ва уни ўтказиш бўйича шартнома тўзиш.

Бажариладиган ишлар бўйича календарь режа, техник вазифаларни ва бюджет (сарф қилинадиган харажатлар сметасини) тузиш.

Дастур ишлаб чиқиш.

Тадқиқот услубияти, техникалари ва воситаларини ишлаб чиқиш.

2. БОСКИЧ асосий босқич бўлиб, амалий тадқиқот ишлари олиб бориш жараёнини ўз ичига олади:

Социологик тадқиқот танловини ўтказиш. Пилотаж.

Дастлабки социологик маълумотларни йиғиш.

Эмпирик маълумотларнинг сифат ва аниқлик даражасини назорат қилиш.

3.БОСКИЧ. Эмпирик маълумотларни қайта ишлаш:

Олинган эмпирик маълумотларни гуруҳларга ажратиш. Тақсимий жадвал тузиш.

Эмпирик маълумотларни компьютерга киритиш ва моделлаштириш.

4.БОСКИЧ якунловчи босқич бўлиб олинган маълумотларни таҳлил қилиш, умумлаштириш, улардан илмий хулосалар чиқариш ва амалий таклифлар, тавсиялар ишлаб чиқишни ўз ичига олади:

Тадқиқот маълумотларининг дастлабки таснифи ва назарий жиҳатидан фаҳмламоқ.

Илмий-назарий хулосалар, муайян илмий-амалий таклифлар, тавсиялар ва тадбирлар ишлаб чиқиш.

Берилган вазифа бўйича илмий матнлар, ҳисоботлар тайёрлаш.

Германиялик социологлар амалий социологик тадқиқотларни3 босқичдан иборат деб қўрсатадилар:

75

1. Асосий босқич: амалий тадқиқотни тайёрлаш ва ташкил этиш босқичи. Бу босқичда 4 та вазифа бажарилади:

Эмпирик тадқиқот мақсадини аниқлаш ва белгилаш. Эмпирик тадқиқот ғоясини ишлаб чиқиш.

Эмпирик тадқиқот жараёнини ташкил этиш. Аналитик муолажа тайёрлаш.

Иккинчи босқич: асосий босқич: эмпирик тадқиқот ва эксперимент ўтказиш.

Учинчи босқич: Олинган эмпирик маълумотларни қайта ишлаш ва

асосий шакллари: давлат буюртмаси асосида, хўжалик шартномаси асосида, жамоатчилик ва аралаш тартибда бўлиши мумкин.

Эмпирик социологик тадқиқот объекти бўйича ўтказилган дастлабки

тадқиқотнинг дастлабки зарур ҳужжати ҳисобланади. Дастур социологик тадқиқот объекти бўйича ишчи фаразни текширишга қаратилган, шунингдек, тадқиқот бўйича илмий фараз, бажариладиган асосий вазифалари ва социологик тадқиқотнинг методологик асоси баёнларидан иборат. Дастур мазмуни ҳақида қисқача маълумот берилиши аннотация деб аталади. Ҳар

ички тузилиши жиҳатидан қуйидаги қисмлардан иборат бўлади:

1.Назарий - методологик қисм.1.1. Социологик муаммони ишлаб чиқиш, тадқиқот мақсади ва вазифасини белгилаш.1.2. Тадқиқот объекти ва предметини белгилаш.1.3. Асосий тушунчаларни ишлаб чиқиш.1.4. Тадқиқот предметининг дастлабки тахминий таҳлили.1.5. Ишчи фаразни ишлаб чиқиш.

2.Амалий социологик тадқиқотни иш жараёни :2.қисми1.

Тадқиқотнинг умумий режаси.2.2. Асосий амалий иш жараёнлари.2.3. Танлов ишлари.2.4. Дастлабки олинган социологик маълумотларни таҳлил қилиш усулларининг таснифи.2.5. Тадқиқот натижаларини умумлаштириш назарда тутилган йўналишлар.

3.Хулоса қисми.3.1. Тадқиқот натижаларининг мазмунан таснифи.3.2. Буюртмачига тадқиқот натижаларини тақдим қилиш шаклл(арисосий хулосалардан иборат ҳисобот, амалий таклифлар, тавсиялар ва тадбирлардан иборат).

76

Социологик тадқиқот дастурида муаммо қўйилади ва унинг назарий схемаси тузилади, тушунчалар операционализация қилинади,яъни абстракт тушунчалар аниқ ,кузатилаётган хусусиятига кўра бирлаштирилади.Сўнгра гипотеза олдинга сурилади.

Гипотеза-илмий тушунчалар ўртасидаги алоқанинг характери ҳақида таҳминий қараш,илмий фараздир. Аниқ гипотеза тадқиқот методлари орқали текширилади.

Мавжуд муаммо бўйича илмий фараз ишлаб чиқиш эмп социологик тадқиқотни назарий жиҳатдан тайёрлашнинг якунловчи қисми ҳисобланади. Тадқиқот фарази ўрганилаётган ижтимоий ҳодиса таркиби ва

ишлаб чиқилади. Фараз – бу, тадқиқот учун бошланғич нуқта бўлиб, кейинги олиб бориладиган амалий социологик тадқиқотларда илгари суриладиган фаразга боғлиқ бўлади. Шуни таъкидлаш лозимки, фаразни ишлаб чиқиш-

чиқилган бўлса, эмпирик маълумотлар ва тадқиқот натижалари шу ишчи фарази тўғри эканлигини текширишга, уни тасдиқлашга ёки бекор қилишга

уларнинг бирор ҳодиса ва жарён ҳақидаги фикрларини,нуқтаи назарни ўрганишга қаратилган метод тушунилади.Сўров методи 2 турга бўлинади:

1.Анкетали сўров

2.Интервью Ўтказиш техникасига кўра сўровлар телефон орқали,матбуот орқали,

почта орқали,интернет тармоғи орқали каби турларга бўлинади.

Анкетали сўров энг кенг тарқалган усул ҳисобланади. Анкета кўпчилик респондентга мўлжалланган. Ўртача 20-30та саволдан иборат бўлган, компьютерда, типографияда, ксероксда кўпайти-рилган ҳужжатдир. Анкеталарда саволлар Очиқ, ёпиқ, ярим очиқ, шунингдек назорат, фильтр, жадвал саволлар бўлиши мумкин. Ёпиқ саволларда савол матнидан сўнг социолог жавобнинг бир неча вариантини таклиф этади: ,Оилавийм-н

даромадингиз қанча?

А)25000дан 40000 сўмгача В)40000дан 80000сўмгача С)150000дан кўп

77

Очиқ саволларда савол матнидан сўнг социолог респондентданўз шахсий фикрини изҳор қилишини сўрайди, м-н:

Кутубхонадаги китоблар миқдори ва сифатдан кўнглингиз тўладими?_________________________________________________________

___________________________

Ҳар бир саволни ҳам очиқ,ҳам ёпиқ қилиш мумкин. Фильтр саволлар маълум тоифадаги инсонларни танлаб олиш учун ишлатилади.м-н:

3.Сиз таълимнинг қайси турида ўқийсиз?

А)шартнома асосида Б)бюджет -5-саволга ўтинг

4.Шартнома асосида таълим олиш сизга қийинчили туғдирмайдими?

А)қийинчилик туғдирмайди Б)ота-онамга қийин

Назорат саволлари респондентнинг самимийлигини текшириш учун ишлатилади.

Жадвал шаклидаги саволлар бир вақтнинг ўзида бир неча кўрсаткич

муайян даражада тадқиқот олиб бораётган объектдан мустақил бўлади ва унга бўйсунмайди. Кузатиш усулидан олинадиган илмий маълумотларда объектив, холис ва ҳаётий бўлиши билан ўзининг илмий қимматига эгадир.

Шу билан бирга, кузатиш усулидан олинган илмий маълумотларда субъектив жиҳатлар ҳам бўлиши мумкин. Чунки, социологик тадқиқот тадқиқотчининг ижтимоий воқеликка, жараёнга нисбатан қандай муносабатда бўлиши ва қай йўсинда тавсифлаши асосида боради. Кузатиш усулининг яна бир ўзига хос жиҳати; унинг муайян даражада чегараланганлиги бўлиб, кўпинча тадқиқ этилаётган воқеликни қайта кузатиш имконияти бўлмаслигидадир. Бу усулнинг яна бир заифжиҳати шундан иборатки, кузатиш орқали тадқиқотчини саволга қизиқтириш, кузатилувчининг фикр ва ҳукмини билиш жуда қийин. Барча ҳолларда кузатиш ҳозирча сўз билан ифодаланади. Аммо

78

баъзи хулқий-эҳтиросли муносабатларни, ҳолатларни бир тарзда ёзиш ва сўз орқали ифодалаш қийин. Кузатиш жараёнининг характерига қараб уни қуйидаги типларга ажратиб кўрсатиш мумкин: назоратсиз, тўла қамровли ва қамрамайдиган, дала ва лаборатория шароитида мунтазам ва тасодифий

усули орқали олинган натижалар ўрганилаётган объект тўғрисида тўлиқ маълумот бера олмайди. Бу усулдан кўпгина социологик тадқиқотнинг дастлабки босқичларида, объект тўғрисида дастлабки тасаввурга эга бўлиш учун ёки социологик тадқиқотларнинг бошқа усуллари ёрдамида олинган маълумотларни, статистик ҳужжатларни қўшимча равишда текшириш мақсадида фойдаланилади.

Социологияда ҳужжат деганда ёзма равишда қайд этилган ҳар қандай информация,маълумот тушунилади.Ҳужжатларнинг турлари:

1.Расмий ва норасмий

2.шахсий

3.статистик маълумотлар

4.аудиова видеотасмалар

5.Расмлар,иконалар.

Социологияда ҳужжатларнинг ҳам миқдоран, ҳам мазмунан таҳлил қилиниши контент-анализ дейилади.

Эксперимент асосан 3 типда олиб борилади:

1.Экспост-факто эксперимент.

2.Таққослаш тамойилига асосланган эксперимент.

3.Проектли эксперимент.

Социологик тадқиқот натижаларини амалиётга тадбиқ этишнинг шакл ва усуллари:

1.Олиб борилган тадқиқот натижаларини раҳбарият поғонаси ва тадқиқот гуруҳлари олдида ҳимоя қилиш.

2.Тадқиқот натижаларини китоб, қўлланма, умуман, матбуотда нашр этиш.

3.ОАВ орқали чиқишлар

4.Илмий-назарий анжуманлар, семинарлар, симпозиумлар ташкил этиш.

79

“СОЦИОЛОГИЯ” ФАНИДАН ТЕСТ САВОЛЛАРИ:

1. Кўпчилик социологлар шахснинг бирламчи ижтимоийлашувини қаерда бошланади деб ҳисоблайдилар?

А) мактаб В) оила

С) дўстлар даврасида D) меҳнат жамоасида

2.Интервью усулининг турларини аниқланг:

А) очиқ, ёпиқ, ярим очиқ В) эркин, стандарт, ярим стандарт С) оғзаки ва ёзма

D) назоратли, назоратсиз ва эркин

3.О.Контнинг “3 стадия қонуни” асаридаги босқичлар номи:

А) фетишизм, монотеизм ва политеизм В) теологик, метафизик ва позитив С) теологик, монотеизм ва позитив

D) теологик, позитив ва негатив

4.Социал норма ва қадриятларнинг индивид ички дунёсига кириши жараёни қандай номланади?

А) социал интеграция В) социал адаптация

С) социал интерпретация D) социал интериоризация

5.Шахс ёки соцал гуруҳнинг ижтимоий тизимда эгаллаган мавқеидан келиб чиқиб амалга оширувчи фаолиятини ифодаловчи тушунча – бу:

А) социал статус В) социал роль С) социал ҳаракат

D) социал муносабат

6.Социометрия – бу:

А) катта ва кичик гуруҳлар аъзоларини ва уларнинг муносабатларини миқдорий жиҳатдан таҳлил қилиш В) кичик ижтимоий гуруҳлардаги шахслараро муносабатларни миқдорий ўлчовлар асосида ўрганиш

С) кичик гуруҳлардаги муаммоли вазиятларни миқдорий жиҳатдан таҳлил қилиш

D) катта гуруҳларда симпатия ва антипатия муносабатларини аниқлаш

7. Социал статика нимани ўрганади?

А) ижтимоий воқеликнинг табиий қонунларини В) воқеа ва ҳодисаларнинг ўсиш ва ривожланишини

С) ижтимоий элементларнинг мувозанатини, мавжудлик қонунларини D) ижтимоий таназзулни

8. Контент-анализ методи-бу…

А) сўровнинг бир тури

80