ЎУМ СОЦИОЛОГИЯ

назорат институтлари. Айнан мана шу омиллар шахснинг қандай фаолият юритишини белгилаб беради.

Жамиятда инсонлар фаолияти, хатти-ҳаракатлари ва хулқ-атворларини ижтимоий меъёрлар бошқаради. Ижтимоий меъёр жамият бошқарувининг ажралмас қисми бўлиб, шахс ёки ижтимоий гуруҳ хулқ-атворини муайян социал муҳитга мослаштирувчи қоидалар мажмуидир. Ижтимоий меъёрнинг бир неча турлари мавжуд бўлиб, ҳуқуқий, ахлоқий, диний ҳамда урфодатларга оид меъёрлар шулар жумласидандир.

Ижтимоий меъёрнинг афзаллиги шундаки, ёшлигиданоқ муайян меъёрларга мослаштириб борилган шахслар умум томонидан қабул қилинган тамойиллар доирасидан четга чиқмайди ва бошқалардан ҳам шуни кутади. Жамият тараққий этиб борган сари ўрнатилган меъёрлар ҳам эскириб боради ва янги меъёрлар ўрнатилади. Янги меъёрларни ўрнатиш жараёни жамиятда

институтлари дейилади. Ушбу институтларга оила, мактаб, маҳалла, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва ҳоказолар киради.

Инсонлар болаларга ижтимоий меъёрларни ўргатиб бориш билан бирга, хулқ-атвор меъёрий талабларининг тўғри бажарилишини назорат этишади ва бу билан ижтимоий назорат вакили вазифасини бажаришади. Назоратни якка шахс амалга оширса, бу ивдивидуал тавсифга эга бўлади,

ижтимоий назорат дейилади.

Ижтимоий назорат вакиллари инсонлар хулқ-атворини бошқаришнинг энг муҳим воситаси бўлиб, девиант хулқ-атворнинг олдини олишда ҳам ушбу жамоаларнинг ўрни катта бўлади.

билдиради.) деб ижтимоий гуруҳ ёки тизимнинг индивид хулқига ижтимоий нормадан ижобий ёки салбий томонга ўзгаришига нисбатан реакцияси тушунилади. Ижтимоий санкция жамият ҳаётини бошқаришда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, шахснинг ижобий хатти-ҳаракати учун рағбатлантириш ёки ёмон салбий хатти-ҳаракати учун жазо белгилаш билан ижтимоий назорат воситаси бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий санкция турлари:

1)Жисмоний санкция: калтаклаш, озодликдан маҳрум этиш, ўлим жазоси ва бошқалар.

2)Иқтисодий санкция: мукофотлаш, моддий рағбатлантириш, жарима солиш ва бошқалар.

3)Рамзий санкция: ҳурмат билдириш, изза қилиш, хайфсан бериш.

61

6-мавзу. ЖАМИЯТ СОЦИАЛ СТРУКТУРАСИ ВА СТРАТИФИКАЦИОН ЖАРАЁНЛАР

РЕЖА:

1.Социал структура тушунчаси.

2.Социал стратификация назарияси.

3.Социал мобиллик ва унинг турлари.

4.Ўзбекистоннинг стратификацион тизимлари.

структура жамиятни жамоа, синфлар, қатламларга объектив бўлинишини англатади. Элементларнинг қай бири муҳимлигига қараб жамият структураси гуруҳий, стратификацион, жамоавий, институционал, ташкилий ва ҳ.к. ларга бўлинади.

Инсоният тарихига назар ташлар эканмиз ҳар бир сиёсий тарихий даврда аҳолини табақаларга бўлиш орқали бошқариш, жамият таркибида

баҳолаш, улардан самарали фойдаланиш, умумдавлат миқёсида уларнинг муросавий конценсусини таъминлаш, сиёсий бошқариш имконини берган.

Социал стратификация – вертикал тарзда жойлашган социал қатламлар мажмуасидир. Стратификация тушунчаси геология фанидан ўзлаштирилган

Социологияда стратификациянинг 4 асосий ўлчами мавжуд: 1.Даромад.

2.Маълумотлилик даражаси.

3.Ҳокимият.

4.Касбнинг престижлилиги.

62

Даромад – алоҳида индивиднинг ёки оиланинг маълум вақт ичида оладиган пул билан ўлчанадиган иш ҳақи.

Маълумотлилик даражаси давлат ёки хусусий мактаб, ОЎЮда ўқиган йиллари билан ўлчанади.

Ҳокимият – сиз қабул қилаётган қарор тегишли бўлган инсонлар сони билан ўлчанади.

Жамоатчилик фикрида ҳурматга эга бўлган мавқе.Шу мезон бўйича

синфлар ва синфий кураш назариясига зид бўлиб, жамиятнинг синфларга бўлинишининг асосий сабаби мулкий муносабатлардаги ҳолатни табиийтарихий қонуният сифатида қарайди. Бу синфларни ижтимоий қатламлар ва

ривожлантирди.

Ғарб мамлакатлари социологлари жамиятни«юқори», «ўрта», «қуйи» синф ва қатламлардан иборат деб талқин қилишади. Масалан, ғарбий

1.Қулдорлик - кишиларни қарам қилишнинг иқтисодий, ижтимоий ва ҳуқуқий шаклидир. Тенгсизлик даражасининг кўринишидир.

2.Касталар (лат. Партугал. гуруҳ, тоифа, табақа) – одам туғилганидан бошлаб аъзо бўлиб қоладиган ижтимоий гуруҳлар (стратлар)дир.

3.Табақалар - таомиллар ёки ҳуқуқ, онунлари билан мустаҳкамланган наслдан-наслга ўтувчи ҳуқуклар ва бурчларга эга бўлган ижтимоий гуруҳлар.

4.Синфлар - синфлар пайдо бўлиши VIIIХ -Х1Х аср билан боғлиқ АҚШ - ўрта синфлар жамияти. АҚШда 4 та асосий синфлар бор: - олий;- ўрта;- ишчи;- қуйи синфлар.

Жамият ижтимоий таркиби турли ижтимоий бирликлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ҳам ифодалайди. Масалан:

-ижтимоий-этник (миллат, элат);

-ижтимоий-синфий (синфлар, ижтимоий табақалар, қатламлар);

63

-ижтимоий-демографик (ёшлар, кексалар, аёллар, эркаклар);

-ижтимоий-профессионал (касб-корга қараб: ўқитувчилар, инженер, тиббиёт ходимлари ва ҳ.к.);

-ижтимоий-ҳудудий (минтақа, шаҳар, қишлоқ, район, маҳалла аҳолиси)

бўлади. Вертикал социал мобиллик ҳаёт давомида инсоннинг юқори статусни қуйига, қуйи статусни юқори даражадагисига алмашишидир.

Горизонтал социал мобиллик индивиднинг бир социал қатламдан шу даражада жойлашган бошқа қатламга ўтишини англатади. Мобилликнинг бу тури яшаш жойи (миграция)ни, бошқа диний гуруҳга (динини ўзгартириши ва ҳ.к.) ўтишни билдиради.

Социал мобиллик бошқа мезонларга кўра классификация қилиниши мумкин. Масалан, индивидуал ва гуруҳий мобиллик.

Индивидул мобиллик – индивиднинг горизонтал ёки вертикал чизиқ бўйича юқорига ва пастга кўчиши бошқаларга боғлиқ бўлмаган ҳолда содир бўлади. Индивидуал мобиллик омилларига касбий-прфессионал зинапояда

революциядан кейин ҳокимиятдаги синф ўз ваколатларини янги синфга бўшатиб беради. Буларга илм-фан революциялари, фуқаролар урушлари, тўнтаришлар, ислоҳотларни мисол қилиб олиш мумкин.

Социологияда яна авлодлараро ва авлодлар ичидаги социал мобиллик ҳам фарқланади. Авлодлараро мобилликда фарзандлар ўз ота-оналаридан кўра юқорироқ социал позицияни эгаллашади ёки уларга нисбатан қуйи

64

амалга ошириш зарурияти ва долзарблиги бугунги кунда ўзбек халқ миллий ўзлигини тўғри идрок этиш, миллий менталитет имкониятларидан самаралироқ фойдаланишга йўл очади. Бугунги кунда Ўзбекистон ижтимоий жараёнлар таркиби ва тизимини характерловчи12 та стратификацион тизимларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Улар қуйидагилар.

1)Ижтимоий касбий таснифга кўра типлар.

2)Қавм-сулолавий асосларга кўра типлар.

3)Маданий-эстетик даражаларга кўра типлар.

4)Ёш даврларига кўра типлар.

5)Этно-ҳудудий типлар.

6)Диний-конфессионал типлар.

7)Партиявий-эътиқодий фарқларга кўра типлар.

8)Уруғ-қабилавий типлар.

9)Муайян манфаатлар доирасида уюшган корпоратив типлар.

10)Жинсий таснифга кўра типлар.

11)Ҳуқуқбузарликка мойилликка кўра типлар.

12)Маданий-рамзий интилишларга, қизиқишларига кўра аҳоли

типлари.

7-мавзу. СОЦИАЛ МУНОСАБАТЛАР

РЕЖА:

1.Социал муносабат тушунчаси.

2.Социал муносабатлар турлари.

3.Социал конфликт назарияси.

4.Социал конфликт босқичлари ва турлари.

65

тенглаштиришдир ва улар орасидаги фарқларга кўп эътибор бермаслик билан боғлиқдир.

Тор маънода социал муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг бир муҳим элементи ва тури деб интерпретация қилинади. Социал муносабатлар

тоталитар тузум барҳам топиб, янги давлатлар вужудга келди, янги жамиятда бир партиявийлик ҳукмронлиги емирилди ва мустақил суверен давлатлар

қилиш даври келди. Бу тамойил орқали, социал муносабатларнинг муаммо ва вазифаларини турлича таҳлил қилиш имконияти туғилди. Ушбу ижобий имкониятларнинг ҳосили сифатида республикамизда социал муносабат муаммолари жаҳон илмий тафаккурининг ҳархил йўналиш натижалари асосида тадқиқ қилинаётганлигини ажратиб кўрсатиш мумкин.

Жамиятнинг ҳар бир соҳаси ишлаб чиқариш таракқиётида маълум бир функцияларни бажаради:

-иқтисодий муносабатлар – моддий ишлаб чиқариш функцияси;

-ижтимоий муносабатлар – ижтимоийлашувни – социализация;

-сиёсий муносабатлар – ижтимоий бошқарувни (элементлар назорати);

-мафкуравий муносабатлар – маънавий ишлаб чиқариш функцияси ва бошқалардир.

Ижтимоий муносабатлар ўз моҳиятига кўра жамият таракқиётига ҳам ижобий, ҳам салбий таъсир этади.

Ижобий муносабатлар таъсири: ҳамфикрлилик, кооперация, кураш. Салбий таъсирли муносабатлар: бефарклик, камситиш, конфликтлар,

бегоналашув, кризис, тенгсизлик.

Ижтимоий муносабатлар системасида плюрализм(лот. кўплик) катта аҳамиятга эга. Плюрализм концепциясига кўра, борлиқ асосини бир неча ёки

муаммони конкрет социологик тадқиқот билан ўрганиш жоиздир. Чунки Социология нафақат бу муаммонигина эмас, балки бутун ижтимоий ҳаёт

66

таъкидлаб ўтишимиз жоизки, социология фанига бу термин социал жипслашувни билдирадиган тушунча сифатида биринчи бўлиб О.Конт томонидан киритилган эди. Бу муаммога кўгина мутафаккилар ўзларининг

ажратиб кўрсатади. Унинг фикрича, кишилик жамияти ўз ривожланиш йўлида иккита ҳарбий ва саноат даврларига бўлинади. Бутун ҳаёт бу ерда интизомга асосланган. Саноат туридаги жамият эса осойишта ижтимоий ҳамкорликнинг эркин шаклларини ифода этади. Муаммонинг худди иккита жиҳатга ажратиб таҳлил қилинишни Д.Дюркгеймнинг ҳам илмий фаолиятида кўриш мумкин. У ўз таълимотини механик ва органик бирдамликка ажратади. Ривожланмаган ва эски жамиятларда ҳукумронлик қиладиган бирдамликни Дюркгейм механик бирдамлик деб атайди.

Механик бирдамлик - бу «жамоа туридаги» бирдамлик бўлиб, у бу жамоадаги индивидларнинг ўхшашликлари билан белгиланади ва улар томонидан ижтимоий вазифалар бир хил турда бажарилади. Жамиятда

бирдамликни Дюркгейм органик бирдамлик деб .атайдиМеҳнатнинг тақсимланиши индивидларда ўзларига хос қобилиятларнинг ривожланишига омил бўлади. Энди ҳар бир индивидларнинг ўзи эса бир-бирларига боғлиқ бўладилар ва улар социал муносабатларнинг ягона тизими орқали бирдамлик туйғуларига эришадилар.

Бегоналашув ва таназзул ҳамда ижтимоий оқибатлар. Ҳозирги

эгадирлар. Масалан, иқтисодий бегоналашув учта шаклга эга: 1. Фаолиятда бегоналашув. 2. Фаолият бошқарувидан бегоналашиш. 3. Фаолият натижаларидан бегоналишиш. Сиёсий бегоналашиш сиёсий ҳокимиятдан бегоналашишдан; маданий бегоналашиш мулоқатдан, инсонларнинг бир-

67

келса, биз жамиятнинг ҳамма соҳалари таназзулга учраган деб фикр юритишимиз мумкин.

Бу чуқур таназзул инсонларнинг кучли бегоналашув оламига салбий таъсир қилиши, баъзи тартиблар киргизиши аниқ. Ўз навбатида бегоналашув жараёни қанчалик кенгайса таназзул ҳам шунчалик, чуқурлашиб бораверади. Масалан, ишлаб чиқариш жараёнида меҳнатнинг тақсимланиши рўй беради. Бу эса тараққиёт учун қўйилган улкан қадамдир. Лекин шу билан бирга ижтимоий мулкчиликка асосланган ижтимоий муносабатларнинг шундай бир

керак эди. Лекин ижтимоий амалиётда эса бунинг акси бўлиб чиқди. Сиёсий ҳокимиятни босиб олган пролетариат ишлаб чиқариш воситаларини давлат мулкига айлантирди. Социалистик революция мантиқига кўра, бу тадбирлар бегоналашув жараёни илдизига болта уруши керак эди. Лекин 70 йиллик тарих давомида бизга уқтириб келинган ижтимоий мулк давлат мулки эди.

ўзларининг келиб чиқишларидан тортиб, то ўз миллатларининг ҳам миллий урф-одатлари, анъаналарини ҳам инкор қила бошлайдилар. Агарда яқин ўтмишимизга, унинг тирихига мурожаат этсак ушбу сатрларимизнинг яққол исботини кўрамиз. Масалан, бой маданий меросимиздан бегоналашувимиз бизларни атоқли адиб Чингиз Айтматовнинг таъбирича, манқуртларга айлантирай деди, яъни биз ўз халқимиз тарихи, миллий озодлик ҳаракатлари

68

ва уларнинг саркардалари, динимиз ва ўзлигимиздан узоқлашиб қолдик. Давлатимиз мустақиллигига эришиб, маданий бегоналашувни бартараф этишни бошладик. Социалогиядаги муҳим бегоналашув ҳисобланган социал бегоналашиш инсонларни мулоқотдан, бир-бирларидан узоқлашишлари натижасида юзага келади. Инсон ўз моҳиятига кўра, ижтимоий хусусиятга

маънавий қадрятларни йўқотишга олиб келади. Шу каби салбий омиллар инсонларнинг бир-бирларидан бегоналашувларини кучайтиради ва ҳамма ўз ҳолича деган норасмий қонун пайдо бўлади.

Руҳий бегоналашув - бу инсоннинг ўз моҳиятидан узоқлашишдир. Ушбу муаммони немис мутаффакири Эрих Фромм жуда яхши ишлаб чиққан. Унинг фикрича, инсон моҳияти доим ўзига душманлик кайфиятида бўлган социал тузилма таъсири остидаги инсон ўз-ўзидан бегоналашувининг ҳар бир даражасига маълум бир социал ҳарактердунёпараслик, эксплуататорлик, рецептив (андозалик, қолип), бозорга оидлик хосдир.

Замонавий жамиятни Э.Фромм инсон моҳиятини«машиналаштириш», «компьютерлаштириш» ва «роботлаштириш» жараёнлари ёрдамида бегоналашув унинг даражасининг бир маҳсули деб таърифлайди. Бозорга йўналтирилган социал ҳаракат пайдо бўлиб, унда истеъмолга интилиш, иккиланишлар ҳиссиёти, яккаланиб қолишлик ва бошқа салбий ,ҳолат ҳиссиётлар марказий аҳамият касб этади.

Худди шу ерда психологик ва социал бегоналашиш бир-бирлари билан жуда уйғунлашиб кетишларини кўриш мумкин. Инсонлар бир-бирларидан муносабатда, мулоқотда бегоналашсалар, ўз-ўзларидан бегоналашиш ҳам юз беради, чунки инсонларнинг бир-бирларидан бегоналашувлари оқибатида, улар яккаланиш, зерикиш ва ҳаётга қизиқишлари сўниши вужудга келиши мумкин. Бунинг натижасида инсон ўз келажагига, орзу-ниятларига ишончи

йўқолиб, у ўзини бегона деб ҳисоблайди ва бу жараён кўпинча салбий оқибатларга олиб келади.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, жамият ҳаётидаги турли хил бегоналашув жараёнлари тезроқ илмийлик ва уйғунлик асосида бартараф қилинсагина жамият соғлом шароитда тараққий этади ва салбий ижтимоий ҳодисаларнинг ўз вақтида олди . олинадиМасалан, меҳнатдан бегоналашишликни бартараф этиш учун биринчи галда инсонларнинг ўз меҳнатлари натижаларидан манфаатдор бўлишлари ва унинг оқибатида эса уларнинг меҳнатга бўлган муносабатларини тубдан ўзгартириб, қизиқиш ва куч-ғайратлари билан ишлашларини ташкил этиш даркор.

69

Ишлаб чиқаришни бошқаришдан бегоналашиш муаммосини бартараф этиш ҳам жуда муҳим маъно касб этади. Бунинг учун ишлаб чиқариш муносабатларини чуқур демократиялштириш, корхона, ташкилот ва муассасалардаги мавжуд бошқарув тизимларини демократик йўллар билан такомиллаштириш ва ишчи, хизматчиларга хўжалик эгасининг аниқ вазифаси, ҳуқуқи ва масъулиятлиликларини билишлари керак.

Маданиятдан бегоналашувни бартараф этиш учун маданий меросга муносабатни такомиллаштириб бориш, жамиятнинг ҳар бир аъзоси маънавий қадриятлардан яхши хабардор бўлиш ва маданий қурилишга етарли маблағ ажратилишини таъминлаш зарур.

Ижтимоий бегоналашувни бартараф қилиш учун инсонларнинг бирбирлари билан муносабатлари, муаммоларни ҳақиқий бирдамлик ва ҳамкорлик асосида қуриш керакки, шунда ҳар бир инсон ўзини бошқалар учун ҳам керак эканлигини чин юракдан сезсин.

Руҳий бегоналашувни бартараф этиш чоралари социал бегоналашувни бартараф этишнинг узвий давомидир. Инсон ўзини кимгадир кераклигини руҳан ҳис қила олсагина у ҳач қачон тушкунликка тушмайди. Яккаланиш, изтиробга тушиш хавфидан холос бўлади, оқибатда унинг ўз-ўзидан, ўз моҳиятидан бегоналашувига ҳач қандай сабаб қолмайди.

8-мавзу. ИЖТИМОИЙ ТАРАҚҚИЁТ СОЦИОЛОГИЯСИ

РЕЖА:

1.Ижтимоий тараққиёт тушунчаси.

2.Прогресс ва регресс.

3.Социал эволюция ва социал революция.

4.Ижтимоий тараққиётни бошқариш.

Француз социологи Эмиль Дюркгеймда социал тараққиёт ҳақидаги ғоя меҳнат тақсимотига боғлаб тушунтирилади. Ижтимоий ривожланиш, унинг фикрича, механик бирдамликка асосланган жамиятда меҳнат тақсимотига асосланган органик бирдамлик – ҳамкорлик жамиятига ўтишдир. Дюркгейм назариясида социал тараққиётни таъминловчи омил меҳнат тақсимоти деб қаралади. Меҳнат тақсимоти сегментар жамиятнинг барҳам топишига ва органик бирдамликка асосланган жамиятга ўтилишига имкон . беради Механик бирдамлик - бирдамликнинг «жамоавий» типи бўлиб, уни ташкил этувчи индивидлар бир-бирларига ўхшаш, улар бажарадиган ижтимоий вазифалар ҳам бир хил, уларнинг шахсий хусусиятлари ривожланмаган бўлади. Дюркгейм фикрича, бу жамият индивидининг онги жамоа онгининг оддий маҳсулидир, зотан, умумий, жамоавий онг бўлиши механик бирдамлик бўлган жамиятнинг асосий белгисидир.

Жамият аста-секин ўзгара боради. Локал (маҳаллий) сегментлар чегараси бузила бошлайди, чунки, турли хил ижтимоий алоқалар вужудга кела бошлайди. Алоқа йўллари ва воситалари ривожланади, аҳоли тобора кўпаяди, шаҳарлар ўса бошлайди, аҳоли моддий ва маънавий зичлиги ошади

70