ЎУМ СОЦИОЛОГИЯ

ва бошқа) ўсиб боради. Бунда урбанизация жараёни индустириал жамиятга нисбатан тескари равишда юз беради. Қишлоққа саноат кириб боради.

Тейлор фикрига кўра, интеллектуал омил биринчи ўринга чиқади. Инсон юксак капитал эмас, балки ўз моҳиятини, билим ва иқтидорини, қадриятларини намоён қилувчи ижтимоий кучга айланади.

Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, анъанавий жамиятда иқтисодий масалалар инсоннинг табиатга бевосита муносабати орқали ҳал қилиган бўлса, индустриал жамиятда инсон томонидан яратилган сунъий ишлаб чиқариш воситалари иқтисоднинг асосини ташкил этади. Шу боисдан ҳам бу жамият иқтисодий жамиятдир. У иқтисодий муносабатларни белгилайди.ҳозирги иқтисодиёт ижтимоийлашиб бормоқда. Интеллектуал салоҳият асосий ўринга чиқа боради.

XX асрга келиб энг такомиллашган ва замонавий кишилик бирликлари фуқаролик жамияти, деб атала бошланди.

Шу ўринда фуқаролик жамияти тўғрисидаги ғоялар тарихига тўхташ мақсадга мувофиқ. Фуқаролар жамияти тўғрисидаги ғоялар диёримизда илк бор эрамиздан олдинги VII асрларда сиёсий воқелик мақсадини ҳиммат ва

жоҳиллик каби қарама-қарши кучларнинг кураши орқали ҳал эт зардуштийликдир. Ҳиммат жоҳилликка қарши фаол курашишини инсон ҳаётининг мазмуни тарзида сиёсий омилга айлантирилди. Ўша замонлардаёқ жамиятга бир оила тарзида қараш, ижтимоий муносабатларни бошқарувчи

давлатдан имтиёзли эканлигини таъкидлаган. Луи де Монтескье (1689-1755) фуқаролик жамияти зўрлик ва ҳукмронликдан қутулиш гарови эканлигини очди. Иммануил Кант (1724-1804) фуқаролар жамиятида ҳар бир кишининг эркинлиги бошқалар эркинлигига монанд келиши билан ифодаланишини

41

бошқариш ва жамият ташкилотлари ўзаро муносабатларининг мажмуаси ташкил қилинади. Фуқаролик жамиятида давлат ва ҳукуматнинг алоҳида ўз вазифалари, нодавлат ва жамоат ташкилотларининг ўз вазифалари ҳам бўладики, улар бир-бирини тўлдириб, юксак ривожланган демократик жамиятнинг яшовчанлигини таъминлайди.

3-мавзу. СОЦИАЛ ГУРУҲЛАР ВА СОЦИАЛ ИНСТИТУТЛАР

РЕЖА:

1.Социал гуруҳ тушунчаси.

2.Социал гуруҳларнинг асосий белгилари ва структураси.

3.Гуруҳларнинг асосий турлари.

4.Квазигуруҳлар.

5.Социал институтлар ва уларнинг турлари.

Социал бирликларнинг асосий шакли социал гуруҳлар ҳисобланади. Жамият ҳаётий воқеликда кўплпб социал гуруҳларнинг мажмуаси сифатида намоён бўлади. Инсон ҳаёти туғилганидан то ўлимига қадар социал гуруҳ аъзоси сифатида ўтади: оила, мактаб, ишлаб чиқариш, спорт командаси, дўстлар давраси ва ҳ..к Социал гуруҳ жамият ва инсон ўртасида боғловчи бўғин бўлиб хизмат қилади. Ушбу муҳитда социал жараёнлар пайдо бўлади ва ривожланади. Инсон маълум бир гуруҳ аъзоси сифатида жамият ҳаётида иштирок этади ва шу жамият аъзоси эканлигини англайди. Инсоннинг турли гуруҳларга аъзолиги унинг жамиятдаги мақоми ва авторитетини белгилаб

42

аъзоларни қабул қилишда аниқ мезон қўядиган гуруҳлар; чегараланган гуруҳлар, яъни гуруҳ аъзолигига қабул қилиш мезони кам талабчанлик билан қабул қилинадиган гуруҳлар. Шунингдек, ниҳоят хоҳлаган киши кириши мумкин бўлган очиқ гуруҳлар ва бу гуруҳларда аъзоларга нисбатан аниқ талаблар кўйилмайди, кўпинча гуруҳлар аъзо қабул қилиш ва аъзоларнинг гуруҳдан чиқиши учун аниқ талаб қўяди. Бунинг натижасида гуруҳнинг бир хиллиги ва унинг таъсир доираси таьминланади.

Гуруҳнинг пайдо бўлиши учун ички ташкилот, яъни институтлар, назорат шакллари, фаолият намуналари бўлиши керак. Шунинг учун ҳам ўз шахсий ташкилотига эга бўлмаган, фақатгина контактлар (алоқаларга) асосланган эркин социал бирликлар гуруҳ деб аталмайди.

Гуруҳ ўзининг шахсий норма ва қадриятларига, яъни бирлашиш марказига эга бўлиши керак. Буларга ғоялар, рамзлар, шиорлар, мақсадлар,

43

-аъзолар сонининг кўплиги;

-ягона ҳудуднинг мавжуд эмаслиги;

турдаги гуруҳларга социал синфлар, турли этник гуруҳлар(эллат, халқ, миллат), касбий гуруҳлар, жинсий ва ёшга оид гуруҳлар(ёшлар, аёллар, кексалар) ва бошқа гуруҳларни киритиш мумкин.

Катта социал гуруҳларда кичик гуруҳларда йўқ бўлган хатти-ҳаракатни бошқариб турадиган ўзига хос куч мавжуд. Бу ҳуқуқлар, урф-одатлар ва анъаналардир.

Катта гуруҳ билан кичик гуруҳ ўртасида ўрта гуруҳ ҳам .борАммо гуруҳ муаммоси билан шуғулланаётган социологлар фикрича, ўрта гуруҳлар, уларнинг структураси, алоқаси, унда бўладиган ҳодиса ва жараёнлар моҳият жиҳатдан каттароқ гуруҳларга хосдир. Кичик ва катта гуруҳлар ўртасидаги фарқни кичик гуруҳнинг йириклашуви ва унинг катта гуруҳга айланиши жараёнида кўриш мумкин. Масалан, бир ёки бир нечта таниқли кишилар

44

атрофида бирлашган 40-45 кишидан иборат партия кичик гуруҳдир, чунки бу гуруҳ вакилларининг шахсан бир-бирларини танишлари(билишлари) кичик гуруҳга хос бўлган хусусиятни беради.

Кичик гуруҳлар деганда, кўпи билан бир неча ўнлаб аъзолардан иборат бўлган кам сонли гуруҳлар тушунилади. Бу гуруҳлар кўпинча самимий дўстона муносабатларда бўлади, гуруҳ аъзолари ўртасидаги бевосита ўзаро алоқалар устун туради, гуруҳ аъзолари ўртасидаги муносабатлар норасмий

гуруҳларга оилани, дўстларни, қўшниларни, ишлаб чиқариш бригадасини ва бошқа гуруҳларни киритиш мумкин.

Кичик социал гуруҳларнинг турлари жуда кўп. Улар турли мезонларга қараб турларга ажратилади. Гуруҳ муносабатлари тузилмасига қараб кичик социал гуруҳлар расмий ва норасмий гуруҳларга, аъзолар ўртасидаги муносабатларнинг яқинлигига қараб эса бирламчи ва иккиламчи гуруҳларга, гуруҳга аъзо бўлиш ва бўлмаслигига қараб аъзоли ва референт гуруҳларга бўлинади. Санаб ўтилган гуруҳларни бирма-бир кўриб чиқамиз.

Расмий ва норасмий социал гуруҳларгуруҳларни бундай тарзда турларга бўлиш биринчи бўлиб америкалик социолог. ЭМейо томонидан таклиф қилинган эди, гуруҳларни расмий ва норасмий гуруҳларга ажратиш асосида гуруҳ муносабатларининг тузилмаси ётади.

Расмий гуруҳлар – бу, ҳуқуқий статусга эга бўлган социал институт, ташкилот қисми ҳисобланадиган мавжуд институт, ашкилотдаги меҳнат доирасида аниқ мақсадга эга бўлган социал гуруҳлардир.

Расмий гуруҳларга қуйидаги белгилар хос: аниқ ва изчил мақсад, иерархияга асосланган аниқ функциялар, маълум қоидаларга мувофиқ келадиган ҳуқуқ ва бурчлар, аъзолар ўртасидаги расмий муносабатлар, гуруҳ фаолиятини назорат қиладиган расмий институтнинг мавжуд бўлиши ва бошқалар.

Расмий гуруҳларда гуруҳ мақсадлари, функциялари хатти-ҳаракат қоидалари, ҳатто аъзолик шартлари махсус ҳужжатларда (дастур, йўриқнома, қонун ва бошқалар) қайд этилган бўлади.

Расмий гуруҳларга сиёсий партиялар, давлат, диний ва бошқа ташкилотлар киради. Шунингдек, ишлаб чиқариш жамоаси, мактаб синфи, спорт жамоаси ва боқаларни киритиш мумкин.

Расмий гуруҳ – бу, аниқ социал гуруҳ, жамият социал тузилмасининг элементидир. У объектив ҳолда мавжуд. Унинг структураси ва хатти-ҳаракат

45

Расмий гуруҳлар ҳам расмий(корхона, бригада касаба уюшмаси,

муносабатлар ётади. Норасмий гуруҳларнинг пайдо бўлишида вазият ва умумий мафаатлар мажмуи муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам бу гуруҳларни баъзан, манфаат юзасидан тузилган гуруҳлар ҳам деб аташади. Одамлар эҳтиёжлари турли-туман бўлганлиги сабабли норасмий гуруҳлар мавжуд.

Норасмий гуруҳ расмий гуруҳга қараганда бошқача тузилишга . эга Агар расмий гуруҳда гуруҳ социал структуранинг юқори органлари ва ҳатто жамият томонидан тузилса, норасмий гуруҳлар эса шахсий асосда, яъни уни ташкил этадиган индивидлар ташаббуси билан тузилади. Ташаббускор кишилар бу гуруҳда фаол роль ўйнайдилар ва ўз-ўзидан гуруҳда аъзоларнинг эҳтиёжларини қондиришга имконият берадиган хатти-ҳаракат тизими ривожланади.

Референт ва аъзоли гуруҳлар. Кичик гуруҳларни ўрганишнинг жиҳатларидан бири бўлиб, «референт гуруҳ» атамаси америкалик социал психолог Мустафо Шериф томонидан киритилган. «Референт гуруҳ» атамаси (инглизча сўз, «мансуб бўлиш» деган маънони англатади) индивид онгли равишда кирадиган социал гуруҳларга (иқтисодий, сиёсий, маданий, касбий) нисбатан ишлатилади.

Шахснинг «гуруҳ нормаларига» муносабати белгиларига мувофиқ гуруҳлар референт гуруҳлар ёки «эталонли» (ўлчовли) гуруҳларга бўлинади.

2.Индивид ўз ҳаракатларини шу гуруҳга йўналтирадиган гуруҳ.

3.Идивид аъзо бўлишига интилаётган гуруҳ.

эталон бўлиб хизмат қиладиган алоҳида кишилар ёки кишилар бирлигидир.

46

Идеал референт гуруҳ – бу, маълум бир гуруҳ қадриятли ва норматив йўл-йўриқларининг инсон онгида акс этишидир. Шахс бу гуруҳга ўз тасаввурлари ва ҳаракатлари билан мослашишга ҳаракат қилади.

Масалан, муҳандис ўзини реал ҳаётда муҳандислар гуруҳига мансуб

гуруҳларни бу турларга ажратиш биринчи бўлиб Ч.Кули томонидан амалга оширилган. Бирламчи гуруҳлар деганда муносабатнинг яқинлигига қараб, яъни қон-қариндошлик,севги,симпатия,асосида тузилган социал гуруҳлар

социал гуруҳлар инсон учун муҳим аҳамиятга эга.

Иккиламчи социал гуруҳ дейилганда манфаат юзасидан тузиладиган гуруҳ назарда тутилади. Буларга муайян бир ташкилот, корхона, партия идораси мисол бўла олади.

Социал гуруҳларнинг ингуруҳ ва аутгуруҳ каби турлари ҳам мавжуд.

ўрганиш социологлар олдида турган асосий илмий вазифалардан бири ҳисобланади. Социал институтларнинг йиғиндисижамиятнинг ижтимоий

Бир сўз билан айтганда, нима ҳаракатланса, ишласа, ҳаракат қилса шулар билан боғланган.

Социал институт меъёрлар ва ижтимоий муносабатларнинг муайян соҳасини тартибга солувчи муассасалар йиғиндисидан иборат. Уни бошқача таърифласа ҳам бўлади: муайян ижтимоий эҳтиёжни қондириш учун мўлжалланган роллар ва мавқеларнинг йиғиндиси институт дейилади.

Кўриб турганимиздай, институт – бу ижтимоий синф дегани эмас. Масалан, бойлар синфи ёки ижтимоий гуруҳ, айтайлик барча нафақахўрлар. Улар ҳам, булар ҳам – инсонлар йиғиндиси. Социал институт – механизм ёки муассасалар йиғиндисидир. Аммо элементларнинг механик йиғиндиси эмас. Исталган муассасага ёки яхшиси, ижтимоий ташкилотга назар ташласак, у ерда аниқ йўлга қўйилган назорат, режалаштириш, ҳисоб, ходимлар штати, бинолар ва ускуналар, бошқарув поғонасини ҳамда на синфларда, демографик ва профессионал гуруҳларда учрамайдиган бошқа нарсаларни кўрамиз.

Социал институт – бу инсон фаолиятининг турли соҳаларини тартибга солувчи ва уларни роллар ва мавқелар тизимига киритувчи расмий ва норасмий қоидалар, меъёрлар тамойиллари, йўл-йўриқларнинг турғун мажмуидир. Шундай қилиб, биз социал институтни иккита усул ёрдамида ифодалашимиз мумкин: бир томондан меъёрлар йиғиндиси, иккинчи

47

томондан – роллар ва мавқелар йиғиндиси. Юқорида қайд этилганлардан шуни хулоса қилиб айтиш мумкинки, ушбу иккита таъриф бир-бирига зид эмас, аксинча, улар бир-бирини тўлдиради ва битта ҳодисанинг турли томонларига урғу беради. Социал институт бутун жамият номидан ҳаракат

қилади. Институционал алоқалар бир пайтнинг ўзида меъёрий ҳам ҳисобланади, чунки улар жамият томонидан ўз аъзоларининг у ёки бу эҳтиёжларини қондириш учун ўрнатилади. Социал институтнинг мазмуний ва расмий томонларини ажратиш мумкин. Мазмуний томондан социал

институт у ёки бу ижтимоий мавқе эгалари хулқ-атвориининг андозалари тизими ҳисобланади. Расмий томондан социал институт аниқ ижтимоий

1)у хулқ-атворнинг тўғри турларини белгиловчи ижтимоий меъёрлар ва йўл-йўриқларнинг тўплами сифатида мавжуд бўлади;

2)у жамият мафкураси ва қадриятлар тизими билан чамбарчас боғлиқ;

3)ҳаракатларнинг институционал турлари жамият томонидан назорат қилинади, институтнинг ўзи эса индивидларнинг хулқ-атворини назорат қилади;

4)социал институт зарур моддий воситалар ва заҳираларга эга бўлиб, улар туфайли институт асосида ётувчи меъёрлар ва йўл-йўриқлар у ёки бу даражада муваффақиятли бажарилади.

Ҳар бир социал институт:

1)ўз фаолиятининг маълум даражада аниқ шаклланган мақсадларига;

вазифаларга эга (исталган социал институт булардан ташқари доим яна бир вазифага эга бўлади– бу ҳаракат қилаётган индивидлар ўртасидаги ҳамжиҳатликни таъминлаш).

Социология биринчи навбатда:

1)жамиятнинг асосини ташкил этувчи эҳтиёжларни амалга ошириш

(оила ва таълим институтлари);

2)моддий ҳаёт фаолиятни таъминлаш (иқтисодиёт институтлари);

3)ижтимоий гуруҳлар ва жамоаларнинг интеграцияси(сиёсий ва ҳуқуқий-давлат институтлари);

4)маънавий қадриятларни қувватлаш ва сақл(маданиятш институтлари) ҳамда бошқалар билан боғлиқ бош социал институтларнинг фаолияти билан қизиқади.

Ижтимоий ҳодисаларнинг тизимли-тузилмавий таҳлилида«социал институт» тушунчасига марказий ўрин берилади, у ижтимоий тизимнинг асосий мақсадлари ва эҳтиёжлари билан ўзаро муносабатда бўлиш орқали одамларнинг турли-туман ҳаракатларидан мавҳумлашган фаолиятнинг энг

48

муҳим турлари ва ижтимоий муносабатларини умумлаштириш имкониятини кўзда тутади. Шу маънода социал институт ижтимоий ҳаётнинг алоҳида соҳаларидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи жамият ижтимоий тузилмасининг етакчи таркибий қисми сифатида ифодаланиши мумкин.

Социал институт, қисқача таърифда, одамларнинг социал ташкиллашган ва регуляция қилинадиган фаолиятларини англатади.

Вазифалари:

а) жамият аъзоларини такрор ишлаб чиқариш, қайтадан тиклаш; б) ижтимоийлашув; в) ишлаб чиқариш ва тақсимот;

г) тартибга риоя қилиш ва аҳлоқни сақлаб туриш.

Турлари: реляцион, регулятив, интегратив, анъанавий, маданий. Ижтимоий муносабатларда соҳаларга доир ижтимоий институт турлари

мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:

1)иқтисодий институтлар;

2)сиёсий институтлар;

3)никоҳ, оила ва қон-қариндошлик;

4)тарбия институтлари;

5)маданият соҳаси институтлари.

4-мавзу. ШАХС СОЦИОЛОГИЯСИ

РЕЖА:

1.Шахс тушунчасининг мазмун-моҳияти ва структураси.

2.Шахснинг социал мавқеи, роли ва манфаати.

3.Шахс тўғрисидаги социологик назариялар.

4.Шахснинг ижтимоийлашуви.

бўлади. “Инсон” тушунчаси ҳамма кишиларга хос бўлган умумий сифат ва қобилиятларни ифодалаш учун ишлатилади. Бу тушунча дунёда инсон зоти деб аталмиш шундай ўзига хос тарихий жамоа мавжудлигини англатади. Бу инсоният қолган ҳамма моддий системалардан ўзига хос ҳаётий фаолият усули билан фарқ қилади. Инсоният ўзига хос моддий реаллик сифатида мавжуд бўлади. Аммо инсоният бу каби яшай олмайди. Конкрет одамлар яшайди ва ҳаракат қиоади. Инсониятнинг конкрет вакилларининг бўлиши индивид тушунчаси орқали ифодаланади. Индивид – бу инсониятнинг ҳамма социал ва психологик хусусиятлари: ақд, идрок, эҳтиёжлар ва бошқаларнинг конкрет ташувчиси, инсоният уруғининг ягона вакилидир. Бу ҳолатда индивид тушунчаси “конкрет киши” маъносида ишлатилади.

Шахс – инсоннинг нисбатан ижтимоий-тарихий ва онтогененитик ривожланишининг маҳсули, махсус инсоний тузилма. Инсоннинг биологик табиати унинг социал дунёсининг ривожланиш базасидир. Инсоннинг онги

49

50