Іv тақырып. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде

1. Қоғам әлеуметтік жүйе ретінде

2. Әлеуметтік жүйенің мәні мен түсінігі.

3. Қоғамның әлеуметтік құрылымы мен қызметі.

4. Қазіргі Қазақстан қоғамының әлеуметтік жүйесі.

1. Адамзаттың қауымдастығы ретінде қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың негізгі объектісі әрі басты категориясы екендігі белгілі. Соған байланысты ғылыми әдебиеттерде қоғамның 150-ден астам анықтамалары бар. Біз үшін қоғамның әлеуметтану ғылымының басты категориясы ретіндегі анықтамасы мәнді. Осы мағынада қоғам өзі‑өзінен дамитын әлеуметтік организм ретіндегі жүйелік құрылым.

Қоғамның жүйелігі оның бөліктері ‑ әлеуметтік институттардың, әлеуметтік топтардың, жеке индивидтердің өзара әрекеттілігі және өзара тәуелділігінің ерекше тәсілімен қамтамасыз етіледі. Француздың атақты философы Огюст Конт қоғамды әлеуметтік жүйе ретінде қарастыра отырып, әлеуметтану ғылымының негізін салғанын тағы еске сала кеткен артық емес. Енді қоғамның әлуметтанулық анықтамасының бірнешеуіне тоқтай кетейік.

Әлеуметтанудың негізін қалаушы француз ғалымы Огюст Конт қоғамды белгілі бір қызмет атқаратын, ынтымақтастық пен қоғамдық еңбек бөлінісіне негізделген жүйе деп тұжырымдайды.

Көрнекті неміс ғалымы Макс Вебер: "Қоғам - адамдардың бір-біріне ықпал, әсер етуінен туындайтын әлеуметтік байланыстардың жиынтығы" деді.

Американдық әлеуметтанушы Талконт Парсонстың пікірінше, қоғам - адамдар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, ал ол қарым-қатынастардың негізі - ережелер (нормалар) мен құндылықтар болып табылады.

Әлеуметтанудың кіндік шешесі атанған Карл Маркс қоғамды адамдардың бірлесіп қызмет етулерінің нәтижесінде пайда болып, тарихи дамып отыратын қатынастардың жиынтығы ретінде түсіндіреді.

Бұл анықтамалар қоғамның мәнін толық көрсете алады: 1) қоғамның белгілі қызмет атқаратындығы; 2) оның ынтымақтастық пен еңбек бөлінісіне негізделгені; 3) қоғам бір-біріне ықпал ететін әлеуметтік байланыстардың жиынтығы; 4) ол адамдар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі; 5) және ол қарым-қатынастардың негізі нормалар мен ережелер болып табылады. Студенттердің назарын мынандай аса мәнді мәселеге аудара кеткен жөн. Өйткені олардың көпшілігі әлеуметтану пәнінен бірнеше дәріс тыңдағанымен қоғам мен әлеуметтік ұғымдардың мәніне көңіл бөле бермейді. Әлеуметтану нені зерттейді деп сұрасаң, ойланбай «қоғамды» дей салады. Сол себепті пән ретінді әлеуметтанудың негізгі мәселесі әлеуметтік әрекет болып саналады. Сондықтан кейбір әлеуметанушылардың әлеуметтік жүйе адамдардан тұрмайды, олардың қарым‑қатынасына тұрады дегендерінің жөні бар.

Осыларды ескере отырып, «қоғам» ұғымына мынадай әлеуметтанулық анықтама беруге болады: қоғам - адамзат дамуының белгілі бір тарихи кезеңінде өз қажеттерін канағаттандыру мақсатында тұрақты және біртұтас қалыптасқан, әлеуметтік нормалар мен әдет-ғұрыптар негізінде өзара байланысқа, қарым‑қатынасқа түскен, өзін‑өзі басқарып, өзін‑өзі жетілдіріп отыратын, әлеуметтенген адамдардың жиынтығы.

Қоғам - адамдардың кез келген механикалық жиынтығы емес, керісінше, ол санасы, ақыл-ойы бар адамдардың, олардың арасындағы айтарлықтай тұрақты, орнықты және жеткілікті дәрежедегі тығыз өзара байланыс, ықпалдастық пен өзара әрекеттестіктің негізінде құрылған бірлестік.

2. Француз ғалымы Огюст Конт алғашқылардың бірі болып қоғамды жүйе ретінде қарастырып, ол жүйенің тұтас, бөлінбейтін сипатын, оның бөліктерінің өзара байланыстылығы мен ықпалдастығын атап көрсеткен болатын. Бұл қағидадан «жүйе» деген ұғымды айқындап алған жөн.

Жүйе деп өзара бір-бірімен байланыста, қарым-қатынаста болатын, тәртіптелген және тұрақтылықты құрайтын, бірінің өзгерісі екіншісінің немесе басқаларының өзгерісіне әкелетін көптеген элементтердің тұтас жиынтығын айтады. Ал әлеуметтік жүйе деп әлеуметтік нормалар мен әдет-ғұрыптар негізінде өзара қарым-қатынас пен байланыста, өзара ықпалдастықта болып, тұтастықты қамтамасыз ететін жүйе элементтерінің жиынтығын айтамыз. Ал қоғамның әлеуметтік жүйесінің негізгі элементтерін не құрайды? Олар: адамдар, әлеуметтік институттар мен ұйымдар, әлеуметтік топтар мен қауымдастықтар, әлеуметтік байланыстар мен қатынастар, әлеуметтік ықпалдастық, әлеуметтік нормалар мен ережелер және т.б.

Жекелеген адамдар және адам топтарының арасында болатын байланыстар, қарым-қатынастар және өзара ықпалдасу әлеуметтік нормалар мен ережелер негізінде тұрақты сипатта болады және тарихи дамып, бір ұрпақтан екінші бір ұрпаққа ауысып отырады. Осы арада әлеуметтік жүйенің басты элементтеріне арнайы тоқтай кеткеннің артықтығы жоқ.

Әлеуметтік байланыстар ‑ адамдар немесе адамдар тобының арасында белгілі кеңістік пен уақытта нақты мақсатқа жету үшін бірлесе қызмет ету үдерісі.

Әлеуметтік өзара әрекеттестік — жеке адамдар мен адам топтарының бір-біріне әсер немесе ықпал етулерінің нәтижесінде пайда болатын үдерістер. Осының нәтижесінде шағын топтарда немесе тұтас қоғамда оң не теріс өзгерістер болып отырады.

Әлеуметтік қарым-қатынастар — адамдар және топтар, әлеуметтік институттар арасындағы тұрақты өзара байланыстар. Кез келген адам өз өмірінде сан қилы қатынастарға түседі. Мәселен, өзінің отбасымен, туған-туысқандарымен — туыстық қарым-қатынаста болса, құрбыларымен — достық, жолдастық қатынаста; өндірісте — еңбек қатынасында; билік орындарымен — саяси қатынас орнатады.

Әлеуметтік жүйедегі әлеуметтік әрекеттестік үдерістері саналы, тіпті кейде санасыз түрде белгілі бір әлеуметтік нормалар мен ережелер негізінде жүзеге асады. Ал әлеуметтік нормалар мен ережелер конституция, заңдар, қаулы‑қарарлар, әдет‑ғұрыптар мен салт‑саналарды және т.б. қамтиды.

Сонымен қоғамның тұтастығын әлеуметтік нормалар мен ережелер негізіндегі әлеуметтік мәні бар байланыстар, қарым-қатынастар және адамдардың өзара әсерлесуі қамтамасыз етеді. Сондай‑ақ әлеуметтік жүйедегі басты элементтердің (адамдардың) орналасуында белгілі бір тәртіп болады. Басқаша айтқанда, ол тәртіп белгілі координация (үйлестіру) мен субординациядан тұрады.

3. Қоғамды әлеуметтік жүйе ретінде қарастырғаннан кейін, оның жүйешіктерін білген жөн. Адамдардың белгілі қызмет саласы немесе адамдардың белгілі саладағы қатынасын реттейтін, оның аса маңызды қоғамдық қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін пайда болған әлеуметтік институттар қоғамның жүйешіктерін құрайды. Т.Парсонс қоғамның төрт жүйешігін атап көрсетеді: әлеуметтік, мәдени, тұлғалық және мінез‑құлықтық. Ал Ресей ғалымдары В.И.Добреньков және А.И.Кравченко негізгі институт ретінде саяси, экономикалық, білім институты, отбасы және неке, дін институтарын атайды. Тағы басқа пікірлер жоқ емес. Осыларды салыстыра және жинақтай келе мынандай негізгі жүйешіктерді атаған жөн.

1. Әлеуметтік жүйешік – әлеуметтік байланыстар мен қарым‑қатынасты жалғастыру, социумды үйлестіру, өзара әрекет және интеграциясы.

2. Отбасылық‑некелік – отбасылық‑некелік қарым‑қатынастарды реттеу, ұрпақтар жалғастығын қамтамасыз ету.

3. Экономикалық – адамдардың өмірлік қызметіне қажетті азық‑түлікті өндіру, бөлу және пайдалану.

4. Саяси ‑ қоғамда билік қатынастарын реттеу, оны саяси әдістермен басқару.

5. Рухани – мәдени құндылықтар, идеологиялық бағдар, дәстүрлер, әдет‑ғұрып, діни сенімдер жүйесі.

Осылай әлеуметтік жүйешіктерді айқындап алғаннан кейін қоғамның әлеуметтік құрылымы мен жіктелуін оқып-білудің мәні зор. Құрылым дегеніміз не? Ол жүйенің әлеуметтік нормалар мен ережелер негізінде ретке келуі, ұйымдасуы, тәртіптелуі, институттенуі.

Қоғамның құрылымын айқындап, оның негізгі элементтерінің ғылыми классификациясын жасау және олардың арасындағы байланыстардың, қарым-қатынастардың, өзара ықпалдастықтың сырын, заңдылықтарын ашу - әлеуметтанудың негізгі объектісі ғана емес, аса маңызды міндеті де.

Қоғамның құрылымы өте күрделі, ол қоғамның ішкі құрамы, оның элементтерінің жиынтығы мен олардың арасындағы әлеуметтік нормалар мен әдет-ғұрыптар негізінде қалыптасқан сан алуан байланыстар, қарым-қатынастар мен ықпалдастық. Құрылымның басты элементтеріне: а) өзара тығыз байланыста, қарым-қатынаста болатын индивидтер немесе адамдар жатады; ә) қоғам мүшелерінің бірігуі, топтасуы негізінде пайда болып, дамып отыратын әлеуметтік топтар мен қоғамдастықтар; б) сол қоғамда қалыптасқан, белгілі бір функцияларды атқаратын әлеуметтік институттар.

Адамның қоғамдағы орны көптеген әлеуметтік белгілерімен сипатталады. Оған ұлты, тұратын жері, қоғамдық өндіріске қатысуы (не қатыспауы), қоғамдық еңбек бөлісіндегі орны (өндіріс құралдарына меншік қатынасы, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудағы рөлі, еңбектің мазмұны мен сипаты), кәсібі, білімі, табыс мөлшері, саяси билікті іске асыруға қатынасы және т. б. жатады. Осындай бір немесе бірнеше әлеуметтік белгілермен бірлескен адамдар жиынтығын әлеуметтік топ дейді. Мысалы, жұмысшы, шаруа, зиялылар, студенттер, зейнеткерлер, ауыл адамдары, қазақтар, орыстар, немістер және т. б. Өзінің қоғамдағы орнына байланысты олар бір уақытта әртүрлі әлеуметтік топтардың мүшесі бола алды. Мысалы, студент, ол қазақ, ол үлкен қаланың тұрғыны т. б.

Сонымен еңбектің қоғамдық бөлінісіне негізделген әлеуметтік топтар мен олардың өзара қатынас жүйесінің жиынтығын қоғамның әлеуметтік құрылымы дейді. Қоғамдық өмірді әртүрлі әлеуметтік топтардың өзара әрекеттестігінің нәтижесі деуге де болады. Адамның жеке белгілеріне қарай қоғам құрылымының негізгі түрлерін айқындауға, атауға болады. Оған әлеуметтік-демографиялық (жынысы мен жасына қарай әлеуметтік топқа бөлу), әлеуметтік-таптық, кәсіби және елді мекендік құрылым жатады.

Марксистік қоғамтану әлеуметтік құрылымының негізгі түрі деп қоғамның таптық сипатын алды. В. И. Ленин "Ұлы бастама" деген еңбегінде таптарға мынандай анықтама береді: "Таптар деп адамдардың үлкен топтарын, қоғамдық өндірістің тарихи белгілі бір жүйесінде олардың алатын орнына қарай, өндіріс құрал-жабдықтарына олардың (көбінесе заңмен бекітіліп, қалыптасқан) қатынасына қарай, еңбекті қоғамдық жолмен ұйымдастырудағы олардың рөліне қарай, ал олай болса, қоғамдық байлықтан олардың алып отырған үлесінің мөлшеріне және ол үлесті алу әдістеріне қарай айырылатын топтарын айтады". (В. И. Ленин. Шығармалар толық жинағы, 39-том, 16-бет). Мұнда таптың негізгі белгісі ретінде өндіріс құрал-жабдықтарына қатынастың бірдей болмауы көрсетіледі. Ол адамның қоғамдық өндіріс жүйесіндегі орнын және оның жалпы әлеуметтік жағдайын айқындайды деп саналды. Қалған белгілердің бәрі соған байланысты. Әрине, қоғамдық жағдайда өндіріс құрал-жабдықтарына қатынастың бірдей болмауының мәні зор. Бірақ сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік жіктелуде басқа да, мысалы, адамның билік құрылымындағы орны мен рөлі, табысының мөлшері, әлеуметтік мәртебесі, қабілет дәрежесі, білім‑білігі және т.б. белгілер шешуші рөл атқарады.

4. Қазіргі Қазақстан қоғамының әлеуметтік жүйесі, оның бағыттары мен болашағы туралы айтпай тұрып, біз қоғамның қай деңгейінде тұрмыз дегеннен бастаған жөн.

Әлеуметтану ғылымында қоғамды сараптаудың көптеген тәсілдері калыптасқан. Маркстік теория бойынша қоғамның типін белгілеуде өндіріс тәсілін, яғни өндіріс құрал-жабдықтарына меншіктің түрі мен қоғамның таптық құрылымы алынады. Осы тұрғыдан талдай келе, марксизм қоғам дамуын 5 тарихи сатыға, қоғамдық - экономикалық формацияларға жіктейді: а) алғашқы қауымдық құрылыс; ә) құл иеленушілік қоғам; б) феодалдық қоғам; в) капиталистік қоғам; г) коммунистік қоғам.

XX ғ. 50-60-жылдарыңда американдық және француз әлеуметтанушылары Даниел Белл, Уолт Ростоу және Раймон Арон ұсынған қоғам дамуының үш сатысы туралы теория ұсынды. Бұл ғалымдар адамзат қоғамының дамуын әлемдік шеңберде үш кезеңге бөледі: 1) индустриалдық сатыға дейінгі қоғамдар, оларды аграрлық немесе дәстүрлі қоғам деп те атайды; 2) индустриалдық қоғамдар; 3) постиндустриалдық қоғамдар. Алайда бұл үш сатыда да негізгі айқындаушы элемент - өндіріс тәсілі екенін ескеруіміз керек.

Индустриалдық қоғам ең алдымен еңбек бөлінісінің дамуы және күрделі жүйесі арқылы сипатталады. Мұндай коғамда индивидтің еркіндігі мен мүддесін ортақ принциптермен үйлестіруге мүмкіндік туады. Екіншіден, индустриалды қоғамда рынокқа арнап кең көлемде жаппай тауар өндіру қалыптасады. Үшіншіден, ол өндірісті автоматтандыру мен механикаландыруға және басқаруға иелік етеді. Төртіншіден, индустриалды қоғам ғылыми-техникалық революциямен сипатталады.

Бүгінгі жағдайымызды ескерсек, белгілі бір тұжырымда бізге индустриалдық қоғам дәрежесі сәйкес келеді деуге болады. Алайда индустриалдық қоғамға тән сипаттарға біз түгелдей ие емеспіз. Өйткені индустриалды қоғам теориясын жасаған ғалымдардың пікірінше, қоғам, біріншіден, еңбек бөлінісінің дамуы және күрделі жүйесі арқылы сипатталады, бұл өндірістің нақты салаларға мамандандырылуы мен басқару жүйелерінен байқалады. Бұл сипатты біздің қоғамнан да таба аламыз. Ал индустриалды қоғамға тән рынокқа арнап кең көлемде жаппай тауар өндіру және отандық тауар өндірісіне, ғылыми-техникалық прогреске көңіл бөлу бізде әлі жеткілікті деп айтуға әлі ерте сияқты.

Қазіргі жағдайда нарықтық экономикаға, әртүрлі меншіктің дамуына, саяси алуандыққа, көппартиялыққа өтуге байланысты әлеуметтік бөліну күшейе түсуде. Республикамызда бұрыннан белгілі жұмысшылар мен шаруалардан басқа фермерлер, жалгерлер, кооператив мүшелері, жеке және ұжымдық меншік иелері, жеке саудамен айналысатын құрылымдар, кәсіпкерлер және т.б. пайда болуда.

Еліміз егемендік алғаннан кейінгі кезеңде қоғамда меншік иесі жоғарғы тап пайда болды. Оның негізін баяғы партиялық, кеңестік номенклатура қалады. Олар экономикалық реформа басталар кезде экономикада, саясатта, мәдениетте басты лауазымдарды атқарды. Сондықтан кәсіпорындарды жекешелендіру, жеке меншікке айналдыру олар үшін өте қолайлы болып шыға келді. Бұл тапқа солармен қатар көлеңкелі экономиканың пысықтары, алыпсатарлықпен айналысып кәсіпкерлер және т.б. кіреді. Бұл таптың өкілдері халықтың 1—3 пайызын құрайды.

Сонымен бірге меншік иелерінің арасында бұрын-сонды болмаған миллиардерлер мен байлар пайда болды. Олардың да, орта таптың да халқымыз арасындағы үлес салмағы туралы қолымызда мәліметтер жоқ болуына байланысты бірдеңе айту қиын. Ал қазіргі өркениетті елдерде орта тап 50-60 пайызды құраса, АҚШ‑та жоғары тап бүкіл халықтың 1,5 пайызын құрайды.

Қазіргі өркениетті елдердің тірегі, саяси тұрақтылығын қамтамасыз ететін — орташа тап. Өзінің білімділігі, іскерлігіне байланысты ол қоғамның демократиялық дамуына, нарықтық экономиканың қалыптасуына негіз болады. Сондықтан біздің басым бағытымыздын бірі — осы орташа тапты күшейту. Ол үшін ұсақ және орта кәсіпшілікті қолдау, халықтың кәсіптік білімін арттыру және кәсіптік кеңістікті деократияландыру және т.б. көптеген қомақты істерді жүзеге асыру керек.

Қоғамның болашағын неден көруге болады? Қоғам дамуының постиндустриалдық сатысы туралы тұжырымдамаға сүйенсек, болашақ - білімде, ғылымда. Рухани институттардың ғылым, білім, тәрбие, моральдық ережелер және т. б. басты элементтерінің дамуына ерекше көңіл бөлу қажет болады. Әсіресе, қоғамдағы демократиялық институттарды жетілдіре түсу аса маңызды болмақ.

Бақылау сұрақтары

1. Огюст Конт қоғамды қандай жүйе ретінде қарастырды?

2. М.Вебер қоғамды қандай әлеуметтік байланыстардың жиынтығы деп атады?

3. Т.Парсонс адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесін не деп атады?

4. Т. Парсонстың адамдардың қарым-қатынастардың негізі - әлеуметтік ережелер (нормалар) мен құндылықтар дегенін түсіндірші?

5. К. Маркс қоғамды адамдардың қандай қатынастарының жиынтығы санады?

6. Әлеуметтік жүйе деп әлеуметтік тұтастықты қамтамасыз ететін қандай элементтердің жиынтығын айтамыз?

7. Әлеуметтік байланыстарды түсіндірші?

8. Әлеуметтік өзара әрекеттестік дегеніміз не?

9. Әлеуметтік қарым-қатынастар деген не?

10. Әлеуметтік нормалар мен ережелерге не жатады?

11. Әлеуметтік топ деп адамдардың қандай бірлестігін айтамыз?

12. Қоғамның әлеуметтік құрылымы дегеніміз не?

13. Әлеуметтік топтарды жіктегендегі белгілерді (өлшемдерді) атаңыз?

64