Іі тақырып. Әлемдік әлеуметтанулық ойлардың даму тарихынан

1. Антикалық және Ортағасыр дәуіріндегі әлеуметтік ойлар.

2. Жаңа заман мен Ағартушылар дәуіріндегі әлеуметтік тұжырымдамалар.

3. Әлеуметтану ғылымының дамуындағы классикалық кезең.

а). Огюст Конт – әлеуметтану ғылымының негізін салушы.

ә). Герберт Спенсердің әлеуметтану ғылымына қосқан үлесі.

б). К.Маркстің негізгі әлеуметтанулық ілімдері.

в). Э.Дюркгейм мен М.Вебердің әлеуметтанулық тұжырымдары.

1. Қандай ғылым болса да қоғамдық қажеттіліктен туатыны белгілі. Әлеуметтанудың да пайда болуының, дамуының, қалыптасуының өзіндік алғышарттары тікелей қоғам туралы ой‑тұжырымдармен байланысты болды.

Алғашқы қауымдық құрылыста қоғамдық құбылыстар мен үдерістерді түсіндіру көбіне мифтік сипатта болды да, әлеуметтік қатынастарды философиялық тәсілдермен талдаудың алғашқы элементтері Ежелгі Египетте, Қытайда, Индияда, антикалық Грекияда және т.б. ертедегі мемлекеттерде басталды.

Ғылымдар атасы философия тарихында әлеуметтанудың бастауын танытатын толып жатқан әлеуметтанулық ойлар дүниеге келді. Оларды дамытуға елеулі үлес қосқан сол кездің Конфуций, Сократ, Платон, Аристотель сияқты ғалымдардың әлеуметтік философиясы туралы ойлары теориялық әлеуметтанудың тууына алғышарт дайындады.

Қытайдың ұлы фиолсофы және алғашқы әлеуметтік утопиялық жобаның авторы Конфуцийше (б.з.б.552 – 479 ж.), мемлекет ізгілікті, үлкен жақсы отбасы іспеттес құрылуы керек, ал басқарушы әкей сияқты азаматтар жөнінде қамқорлық жасауы, сол сияқты азаматтар да оны құрметтеп, туысқанындай бірін бірі жақсы көруі қажет. Ол қоғамда әлеуметтік үйлесімділік принципін ұсынды, мемлекетті тірі организм санады.

Біздің жыл санауымыздан бұрынғы ІV ғасырда өмір сүрген гректің ұлы ойшылдары Платонның «Мемлекет» және Аристотельдің «Саясат», кейін Гоббстің «Левиафан», Монтескьенің «Заңдар рухы» және Гегельдің «Құқық фиолософия» сияқты еңбектерінде әлеуметтік құрылым, азаматтық қоғам, мемлекет пен құқық, басқару формалары, жеке меншік, өндіріс пен сауда, құқық пен тұлғалардың типтері туралы мәселелер және т.б. күн тәртібіне қойылып, белгілі шешімдерін тауып, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, адамдардың өзара карым-қатынастары зерттеліп, олар қорытылып, қоғамды (мемлекет ретінде түсінді), оның әлеуметтік саласын одан әрі жетілдіруге бағытталған практикалық ұсыныстар жасалды. Шындығына келгенде осылар кейін теориялық әлеуметтанудың негізгі мәселелері болды.

Платонның «Мемлекет туралы» еңбегінде «Қоғам басшысынан бастап бұзылады» деп, ол зиялылардан адамгершілік тазалықты талап етті. «Қоғамды билеудің негізгі құралы билік жасау емес, бедел» деді. Оның ойынша, адамдар бірігіп қана өз қажеттіліктерін өтей алады. Бұл үшін олардың біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, үшіншілері құрылыспен, төртіншілері етікшілікпен және т. с. с. айналысады. Осы бірігудің арқасында қоғам, мемлекет пайда болады. Платон мемлекет адамдардың бәріне әділ болуы керек деп көрсетті.

Ал Аристотель мемлекетті - қауымның дамыған түрі, ал кауымды — отбасының дамыған түрі санады. Оның пікірінше, адамдар мемлекетке белгілі бір игілікке жету үшін бірігеді, сондықтан мемлекеттің негізгі мақсаты қоғамда көптің бәріне ортақ игіліктер мен әлеуметтік әділеттікке жету болып табылады. Аристотель мемлекеттің дұрыс түріне әкімдер халық, ел пайдасын ойлаған, билік қоғамға қызмет істеген мемлекеттерді алды. Ол қоғамдық игілікті көздеген мемлекетті дұрыс мемлекет деп саналады.

Орта ғасырда әлеуметтанулық ойлар дінмен тығыз байланыста, өзара әрекеттістікте дамыды. Сондықтан әлеуметтік өмір діни догмалармен түсіндірілді. Дегенмен кейбір ойшылдар өз кезіндегі қоғамның құрылуын, әлеуметтік құбылыстар мен үдерістерді түсіндіруде қалыптасқан діни таным ауқымынан шыға алды. Мысалы, италияның монахы Фома Аквинский (1225-1274) әлеуметтік теңсіздік пен қоғамның әлеуметтік құрылымының күрделенуін қол өнер кәсібі өндірісінің және сауда, алыс‑берістің дамуымен түсіндірді. Ал араб философы Ибн‑Халдун (1332-1406) өзінің еңбектерінде өндірістің, сауданың, қалалардың өсуімен қоғамның әлеуметтік құрылымы өзгеретінін атап көрсетті.

2. Әлеуметтану ғылымының алғышарттары ретінде адамзат өркениеті дамуының бет бұрыс кезеңі феодализмнің ыдырауы және жаңа буржуазиялық қарым‑қатынастың дамуы болды. Бұл кезең әлеуметтік тұжырымдардың жаңа деңгейге көтерілуімен сипатталады. 1651 жылы жарық көрген өзінің «Левиафан...» атты кітабында белгілі ағылшын философы Томас Гоббс (1588-1679) «қоғамдық келісім» тұжырымдамасын баяндайды. Бұған байланысты мемлекет құдайдың құдіреті емес, адамдардың (қоғамның) туындысы. Қоғам бейбітшілік пен тәртіпте өмір сүруді қамтамасыз ету мақсатындағы адамдардың өзара келісімінің нәтижесінде пайда болған. Сонымен қоғам мен мемлекет ұғымдарының ара жігін ашуға алғашқы қадам жасалды.

Әлеуметтанулық ойлардың дами түсуінде Ағартушылар заманы мен Ұлы француз революциясының тарихи орны бөлек. Тамаша ойшыл, либерализмнің негізін салушы Джон Локк (1632-1704) қоғамдық келісім туралы тұжырымдаманы ары қарай дамыта отырып, тұлға, қоғам және мемлекет сияқты ұғымдарды алғаш рет жеке‑жеке қарастырды, тұлғаның қоғам мен мемлекеттен басымдығын көрсетті.

Француздың атақты ғалымы Шарль Луи Монтескьенің де қоғам туралы ойларының жаңа ғылымның, яғни әлеуметтану ғылымының қалыптасуындағы рөлі ерекше. Оның «Заңдар рухы туралы» (1748) басты еңбегі шын мәнісіндегі әлеуметтанулық еңбек болды. Сол себепті замандастары Монтескьені әлеуметтану ғылымы жоқ кездегі әлеуметтанушы деп атаған. Ол тарихты үдеріс ретінде танып, қоғамдық құбылыстардың заңдылығын айқындағысы келді. Монтескье қоғам заңдары оған сырттан келмейді, оны ешкім де алып келмейді, олар оның өзінің ішінде болып жататын жеке әлеуметтік құбылыстар деп түсінді. Әлеуметтанулық көзқарас тұрғысынан Монтескье ұсынған биліктің бөліну принципі туралы идеялар маңызды болды. Ал басқарудың үш түрі ‑ демократия, аристократия, деспотия буржуазиялық-демократиялық мемлекеттердің саяси құрылымының негізіне алынды.

Әлеуметтанулық ой‑пікір ары қарай Ф.Бэкон,Ж.‑Ж. Руссо, А.Гельвеций, Э. Кант, Сен‑Симон және т.б. еңбектерінде дами түсті. Мысалы, Сен‑Симон (1760-1825) өзінің ғылыми еңбектерінде өнеркәсіп өндірісі мен қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттеуге ерекше көңіл бөлді. Ол саясат – физика сияқты позитивті ғылым, сондықтан оны табиғи және ғылыми әдістермен зерттеуге болады. Сен‑Симон пікірінше, халықтың ахуалы саяси тәртіппен қатар меншіктің нысанына, өндіріс тәсілі мен қоғамның (таптық құрлымына) жағдайына қатысты.

3. Әлеуметтану әлеуметтік философия қойнауында жетіліп, өз алдына дербес ғылым ретінде XIX ғасырдың 30-40-жылдары бөлініп шықты. Ол теориялық жағынан толысып, тәжірибелік жағынан ілгері дамыды. Сөйтіп әлеуметтану ғылымының дамуында клссикалық кезең басталды.

Бұл кезеңнің ірі өкілі, әлеуметтану ғылымының негізін салған атақты француз философы Огюст Конт болды. Ол өзінің ұстазы Сен-Симонмен бірге «Қоғамды қайта құру үшін қажетті ғылыми жұмыстар жоспарын» жасай отырып, объективті бақылаулар мен жаратылыстану ғылымының, оның ішінде физиканың әдістеріне негізделген қоғам туралы жаңа ғылым жасауды мақсат етті. Конт қоғам туралы ғылым жаратылыс ғылымдары сияқты позитивті фактыларға негізделуі керек, ал механика заңдарын қоғамды зерттеуде пайдалануға болады деп есептеді. Ол жаңа ғылымды алдымен әлеуметтік физика деп атады. Кейін 1839 жылы 6 томдық "Позитивтік философия курсы" атты еңбектің ескертпесінде Конт әлеуметтік құбылыстарды зерделеуге қатысты жаңа терминді пайдалануға тәуекел ететінін туралы жазды. Ол термин «Социология» (Әлеуметтану) деген атқа ие болады.

Огюст Конт алғашқылардың бірі болып, қоғамды организм сияқты жүйе ретінде қарастырды. Ол жүйенің тұтас, бөлінбейтін сипатын және оның бөліктерінің өзара бағыныштылығын, бір-бірімен тұрақты байланыста, қарым‑қатынаста болып, үздіксіз оң және кері ықпал ететінін атап көрсетті.

О. Конт пікірінше, жалпы адамзат танымы өзінің дамуында міндетті түрде үш сатыдан өтеді. Мұны ол адамдардың интеллектуалды ақыл-ойының, санасының дамуының теологиялық, метафизикалық (ойлау әдісі, құбылыстарды өзгермейді, бірі-бірімен байланысы жоқ деп есептейді) және позитивистік (оң, жағымды) кезеңдерін тұжырымдаумен түсіндіреді.

Бірінші теологиялық немесе жалған сатыда (адамзаттың пайда болуынан бастап біздің заманымыздың 1300 жылына дейін) адам санасы құбылыстардың бастапқы немесе соңғы себептерін табуға тырысады, ол "абсолюттік білімге ұмтылады".

Екінші метафизикалық немесе абстрактілі сатыда (1300 - 1800) адам санасы құбылыстардың ішкі табиғатын, олардың мән-мағынасын, қалыптасуының басты амалдарын абстракциялар жолымен түсіндіруге тырысты. Сөйтіп бұл үшінші кезеңді (1800 жылдан бастап), адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін, яғни позитивистік кезеңді дайындады. Ал үшінші кезеңнің негізгі белгісі - мұнда ақыл-ой заңдарды қарапайым зерттеуге жүгінеді.

О.Конт қоғамның ілгері дамуының негізінде адамзаттың ақыл-ойының дамуы жатыр деп санады. Сондай‑ақ ол ақыл-ойдың дамуы – адамзаттың дамуының басты принципі деп есептеді.

Әлеуметтік құбылыстарды зерттеуде О. Конт бірнеше әдіс‑тәсілдерді ұсынды. Ол әлеуметтік фактілерді бақылау әдісіне үлкен мән берген, өйткені бақылау ғылымға объективтілік сипат береді. Оның еңбектерінде "бақылау" сөзінің екі мағынасы (кең және тар) байқалады. Кең мағынада ("жалпы бақылау өнері») бақылау позитивті әдіснаманы сипаттап, еркін құрылымға қарсы тұратын әмбебап амал болып табылады. Тар мағынада бақылау әлеуметтануда қолданылатын ғылымның басты үш әдісінің (таза байқау, тәжірибе, салыстырмалы әдіс) бірі болып табылады. Белгілі бір мағынада әлеуметтанудың барлық әдістері осы бақылаудың түрлері болып есептеледі.

Конттың ойынша, адамзат дамуы эволюциясының барысын, «қоғамның түрлі жүйелерінің шынайы сабақтастығын" анықтауға мүмкіндік беретін әлеуметтанулық салыстыру бірнеше әдіс‑тәсілдерден тұрады. Біріншісі - адамдар мен жануарлар қауымдастықтарын салыстыру. Бұл әдістің құндылығы әлеуметтік ынтымақтастықтың неғүрлым қарапайым және әмбебап зандарын анықтауға мүмкіндік беретіндігінде. Екіншісі - жер шарының әртүрлі аймақтарындағы адамзат қоғамының өмір сүру жағдайларын салыстыру. Бұл әдіс қазіргі халықтар арасындағы неғүрлым өркениетті ұлттардың бұдан бұрынғы жай-күйлерін анықтап, "адамзаттың іргелі дамуының қажетті және тұрақты тепе-теңдігін" негіздейді. Конт салыстырудың үшінші түрін "адамзаттың әртүрлі жүйелік жай-күйін тарихи салыстыру" немесе "тарихи әдіс" деп атаған. Әлеуметтік ғылымның "нағыз негізін" құрайтын бұл әдістің мәні адамзат эволюциясының әр кезеңін салыстыруда және адамзаттың әртүрлі жай-күйіне дәйекті баға беруінде жатыр.

Зерттеудің үшінші "объективті" әдісі - тәжірибе. Конт әлеуметтануда, физикадағы сияқты, құбылыстарды жасанды ету арқылы тікелей тәжірибе жасау мүмкін емес деп есептеген. Бірақ мұнда "жанама" тәжірибе бар, оның мәні қоғамдағы жалпы даму нормаларының бұзылуында жатыр. Әлеуметтануда, биологиядағы сияқты патологиялық (тірі организмдегі ауру үдерісі мен жағдайын) құбылыстарды талдау нағыз тәжірибе болып табылады.

Огюст Конт шартты түрде әлеуметтануды әлеуметтік статика және динамика деп екіге бөлді. Біріншісінің объектісі - "тыныштық қалпындағы" қоғам, екіншісінікі - "қозғалыс күйіндегі" қоғам болып табылады. Бұл екі түсінік биологиядан алынған. Әлеуметтік статика - әлеуметтік организмнің құрылымын зерттейтін әлеуметтік анатомия болса, әлеуметтік серпін - әлеуметтік организмнің үдерісін, оның дамуын қарастыратын әлеуметтік физиология. Осы әлеуметтік динамикада қоғамның ілгері дамуы туралы теория одан әрі жетілдіреді.

Конт өзінің талдауларында алғашқы кезекте негізгі қоғамдық өмірдің тұтаса түсуі үшін қызмет ететін қоғамдық институттарға - отбасына, мемлекетке, дінге ерекше көңіл бөлді.

4. Әлеуметтанудың отаны Франция болғанымен, мұнда бұл ғылым ары қарай дами алмады. О. Конттың «позитивті» әлеуметтануы одан әрі ағылшын әлеуметтанушысы Герберт Спенсер (1820—1903 ж.ж.) ілімінде дамыды. Бұған Ч. Дарвиннің биологиялық түрлердің пайда болу теориясы ғылыми негіз болды. Осыны басшылыққа ала отырып, Г.Спенсер, біріншіден, қоғамды биологиялық организм ретіңде қарастырды, екіншіден, эволюция заңын әлеуметтік даму үдерісіне пайдаланды.

Ағылшын әлеуметтанушысының ойынша, адам қоғамы тірі организмге ұқсас, соңдықтан оған биологиялық заңдар тән бола алады. Сол себепті ол өзінің барлық әлеуметтанулық ой-тұжырымдарына осыны негізге алу арқылы қоғамның эволюциясын және оның әлеуметтік құрылымын тануды мақсат етті. Ол эволюция мәнін қарапайым нәрседен күрделіге, бір тектіден әр тектіге өзгеру, үдемелі қозғалыс ретінде қарастырды. Бұл қоғам дамуының әр кезеңін зерттеуге мүмкіндік берді.

Спенсер эволюция деп аталған үдеріске мынадай жалпы анықтама береді. Эволюция дегеніміз - қозғалыстың барысында зат белгісіз, байланыссыз әртектілік күйінен белгілі, өзара байланысқан әртекті күйге өтетін заттар интеграциясы (қалпына келу). Кез келген эволюция материяны соның алдындағы тепе-теңдік, біртекті күйінен шығарып, әртекті бөлшектердің жиынтығына айналдырудан басталады.

Г. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын зерттей келе, әлеуметтік институттардың 6 түрін атап, оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік түрлерін жатқызды. Ол әлеуметтанушылардың ішінен алғаш рет осы ғылымға әлеуметтік өсу, әлеуметтік институт, әлеуметтік құрылым және функция және т.б жаңа ұғым, терминдерді қосты.

Спенсер әлеуметтануының негізгі ерекшеліктері мыналар: біріншіден, зерттеуде тарихи-салыстырмалы әдісті кеңінен пайдалану; екіншіден, қоғамды организм ретінде түсіндіру; үшіншіден, қоғамдық өмірдің эволюциялық заңдылығы идеясы. Оның пікірінше, қоғамның өндірістік типіндегі экономикалық бәсекелестік табиғи таңдау рөлін атқарады, соның нәтижесінде қабілеттілер мен дарындылар ғана ары өмір сүру алады. Ол әлеуметтік революцияны әлеуметтік жүйенің бірлігін бұзатын, құбылыс, кесел ретінде қарастырды.

5. Әлеуметтану ғылымының қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосқан, бұл танымда айырықша тұжырымдама жасаған Карл Маркс (1818—1883) болды. Кейбір батыс зерттеушілері К.Марксты ХХ ғасырдың әлеуметтік ойының кіндік шешесі деп атаған. Бұлай атауға негіз болған оның қоғамның формациялары туралы ілімі болды. Ол алғаш немістің ұлы философы Гегельдің диалектикалық әдісін қоғамды зерттеуге қолданды. Ол өз кезіндегі капитализмнің әлеуметтік құрылымын жан‑жақты зерттей отырып, әлеуметтік‑саяси қатынастың дамуында экономикалық факторда, барлық тарихи оқиғалардың негізгі себебі мен шешуші күші материалдық өндірісте, қоғамның экономикалық дамуының сипатында жатыр деп атап көрсетті. Содан қоғамның әртүрлі таптарға бөлінуі және олардың өзара күресі туындайды. Бұл қоғамдық-экономикалық формациялардың пайда болу, даму және ауысу заңын, прогресс заңын қалыптастырады.

К.Маркс өзінің әлеуметтанулық тұжырымдамасын «Саяси экономикаға сын» деген еңбегінің алғы сөзінде қысқаша баяндады. Маркстің қоғам туралы ілімі тек өндіріс қатынастармен, сондай-ақ бүкіл қоғамдық қатынастардың өндірістік сипатымен ғана шектелмейді. Маркс қоғамның мемлекеттік құрылымына қатысты әлеуметтік, саяси аспектілерін айқындай отырып, оның кең құрылымын, сондай‑ақ өмірдің рухани жағын да көрсетеді. Ол әртүрлі элементтерден тұратын жүйе ретіндегі қоғамды адамдардың өзара әрекетінің туындысы деп түсінді.

К.Маркстің әлеуметтану теориясында көптеген бағалы ой-пікірлері мен тұжырымдарын былай жинақтауға болады: біріншіден, қоғамның объективтік-материалистік теориясы жасалды, оның дамуы "формация", яғни ерекше бір құбылыс ретінде қарастырылды; екіншіден, қоғамның даму заңдарын түсіндірілгенде, әр уақытта экономика (яғни, өңдіріс тәсілі, оның ішінде өндіргіш күштер, оларға сәйкес өндірістік қатынастар) ең басты, қозғаушы, шешуші күш деп саналды; үшіншіден, алғаш әлеуметтік құрылым (яғни, қоғамды таптарға, топтарға, жікке бөлу) теориясы жасады. Жікке, топқа бөлудің негізгі, басты белгісі өндірістік құрал-жабдыктарына меншік нысанына байланысты екенін көрсетілді.

К. Маркс қоғамның әлеуметтік құрылымы таптардың экономикалық қатынастары арқылы анықталады деді. Осыған орай ол жеке тұлғаны зерттеудің қажеттілігін айтып, оны қоғамдық қатынастардың жиынтығы деп түсіндірді.

Маркстің әлеуметтану теориясы XIX және XX ғасырдағы әлеуметтанушыларға, әсіресе Э. Дюркгеймге, М. Веберге және т.б. зор әсер етті. Олар Маркстіқ теорияның көптеген бағалы, құнды идеяларын өз тұжырымдамаларында кең қолданды.

Қазіргі әлеуметтану бұл саланың классикалық өкілдерінің бірі, әрі өте беделдісі, француз әлеуметтану мектебінің негізін салушы Эмиль Дюркгейм (1858—1917) мұрасына сүйенеді. Еуропада әлеуметтанудың институттену үдерісі, оның өз алдына пән ретінде болуы Дюркгейм атымен тығыз байланысты. Ол «Әлеуметтану әдісінің ережелері» және «Өзін‑өзі өлтіру. Әлеуметтанулық әдіс» деген іргелі еңбектерінде әлеуметтанулық ғылымның негізіне эмпирикалық зерттеулер мен әлеуметтанудың қолданбалы сипатына назар аударып, әлеуметтанулық зерттеудің әдістемесін жасады. Оның тұжырымдамасында әлеуметтану қоғамдық ғылымдардың ішінде ең басты орынды алады. Ол тек қана әлеуметтік фактілерді зерттеумен шектелмей, басқа қоғамдық ғылымдарды әртүрлі ғылыми әдістемелер, теорияларымен қаруландырады.

Э. Дюркгейм өзінің ең басты "Қоғамдық еңбектің бөлінуі" еңбегінде әлеуметтік келісім мен ынтымақтастық (теория солидарности) теориясын зерттеуге арнады. Бұл оның әлеуметтанулық теориясының өзегін құрады. Ол әлеуметтанудың басты міңдеті - әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың табиғатын, негізін анықтау деп атап көрсетті.

Э. Дюркгейм қоғамда әлеуметтік проблемалар мен шиеленістердің болатынын білді, алайда оларды үстем таптар арасындағы қатынастарды реттеудің жетіспеушілігінен болатын нормадан ауытқушылық деп санады. Осы бағытта ол қоғамдық келісімді нығайтуға ықпал ететін маманданған топ құру идеясын дамытты. Мұндай топты ол әлеуметтік құрылымның басты элементі деп санады.

Қоғам дамуының XІХ ғ. аяғы мен XX ғ. басындағы өзгерістерге талдау жасай келе, Э. Дюркгейм қоғамның тұтастығының негізі — ұжымдық сана деп санады. Оның түсінігінше, әр қоғамда тарихи қалыптасқан салт-дәстүрдің, көзқарастардың, моральдық ережелердің жиынтығы болады. Қоғам мүшелерінің көпшілігі осы аталғаңдарды өздерінің күнделікті өмірлеріңде, іс-әрекеттері мен қызметтерінде басшылыққа алып отырады.

Э. Дюркгейм әдеттегі көне, архаикалық қоғамнан қазіргі индустриалды қоғамға өту жолын талдай отырып, осы өтпелі кезеңде аномия (яғни, қоғамда адамдардың тәртібін, адамгершілік қасиеттерін басқарудың төмендеп кетуі) құбылысының объективті орын алатынын атап көрсетеді. Оның пікірінше, аномия қоғамның белгілі бір кезеңіңде адамның мінез-құлқының төмендеп, моральдық, яғни адамгершілік тұрғыдан басқару қиынға соғуынан, қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың) іс-әрекетінің тиімсіздігінен және әлеуметтік қайшылықтардан байқалмақ.

Э. Дюркгейм нақтылы әлеуметтік зерттеулер негізіңде адамдардың өзіне қол жұмсаудағы басты себепті анықтауға тырысады. Оның ойынша, адамның бұл әрекеті қоршаған әлеуметтік ортаның сипатына (түріне) байланысты болмақ. Дюркгейм өзін-өзі өлтірушіліктің 4 типін (тұрпатын) анықтап берді, олар: эгоистік (өз құлқынын ойлаушылық), альтуристік (басқа кісі туралы қалтқысыз қамқорлық), экономикалық және фаталистік (тағдырдың қайталанысына сенуге ыңғайлы адам). Бұлардың әрқайсысының өзіне тән құпиясы бар, оның шешілу жолы жеке адам мен топтың қарым-қатынасына байланысты. Э. Дюркгеймнің бұл теориялық еңбегі қылмыстық істердің және девианттық (ауытқу) мінез-құлық әлеуметтануының негізін салуда маңызды болды.

Қоғамдар өмірді зерттеу негізінде Э. Дюркгейм діннің ерекше рөлі туралы әлеуметтік тұжырым жасады. Ол діннің әлеуметтік бірлікте шешуші рөл атқаратынын атап көрсетті. Дін қоғамдағы ең құнды, бағалы қасиеттерді бейнелейді, сондықтан қоғам дінсіз өмір сүре алмайды.

Дюркгейм әлеуметтануды теориялық және әдістемелік жағынан негіздеп оны өз алдына ғылым болу мүмкіндігіне ие етті. Оның әлеуметтануы әлеуметтік өмірдің қызметіне байланысты негізінен үш салаға бөлінеді: әлеуметтік морфология, әлеуметтік филиология және жалпы әлеуметтану.

Әлеуметтік морфология анатомия сияқты, ол қоғамның негізін, оның құрылымын, материалдық формасын зерттейді. Оның саласына әлеуметтік ұйымымен байланысты халықтар өмірінің географиялық негізін зерттеу, халықтың орналасуы, оның көлемі, тығыздығы, аймақтарға бөлінуі кіреді.

Әлеуметтік филиология қоғамның өмірлік көріністерін, жеке әлеуметтік ғылымдарды қамтиды. Олар: дін әлеуметтануы, мораль әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы, экономика әлеуметтануы, лингвистикалық әлеуметтану, эстетика әлеуметтануы.

Әлеуметтану дамуының сол тарихи кезеңдегі жемістілігін Дюркгейм төмендегідей қағидаларымен түсіндіреді:

• қоғамды өзін құрайтын индивидтерден бөлек объективті шындық деп мойындау;

• әлеуметтік ортаның индивидтердің санасы мен мінез-құлқына әсері;

• моральдің, діннің және таным үдерісінің әлеуметтік табиғатын негіздеу.

7. Қазіргі әлеуметтану ғылымы Батыстың ірі әлеуметтанушысы Макс Вебердің (1864—1920) әлеуметтік таным әдістемесі мен идеалдық типтер, мәдениет, этика мен дін әлеуметтануы туралы ілімдері мен ой-тұжырымдарымен көп санасады. Ол ‑ түсінік әлеуметтануы мен әлеуметтік әрекет теориясының негізін салушы.

М. Вебердің пікірінше, әлеуметтанудың басты міндеті қоғамның әлеуметтік-тарихи құбылыстарының субъективтік (яғни, адамның санасына, ойлауына байланысты) жақтарын, нақтылы айтсақ, адамның іс-әрекетінің, қызметінің мәнін, мағынасын, мазмұнын терең түсіне отырып, қоғамның даму заңдарының себебін ашуда болып табылады. Сондықтан әлеуметтану ең алдымен адамның немесе адамдар топтарының мінез-құлқын және әлеуметтік қызметін зерттеуі тиіс. Алайда адамның мінез-құлқы мен қызметі әлеуметтанудың зерттеу пәні болу үшін, біріншіден, адамның және әлеуметтік топтардың мақсаты және оған жетудің құралдары, екіншіден, басқа субъектілерге бағытталған, яғни өз әрекеттерінің оларға тигізетін ықпалын және олардың бұған жауап реакциясын есепке алу керек.

Әлеуметтанулық ғылымның әдістемесі мен таным теориясына Вебердің қосқан үлесінің орны бөлек. Веберді әлеуметтік ойлау әдісінің данышпан реформаторы деп атауға толық негіз бар дейді әлеуметтанушылар. Себебі оның ғылыми танымы әлеуметтануды натурализм принциптері шегінен асырды, әлеуметтік шындықтың аса күрделі екенін көрсетті.

Әлеуметтанулық зерттеуде алғашқы мәселе индивидтің мінез‑құлқы болып саналады. Мінез‑құлықты психология да зерттейді, алайда Вебердің ойынша, әлеуметтану тұлғаның мінез‑құлқын оның әрекетінің белгілі бір мақсаттылығымен байланыстырады.

М. Вебер саналы әрекет етуші индивид немесе индивидтер өз әрекетін субъективті мағынамен байланыстырса ғана әрекет бола алады дейді. Әлеуметтік іс-қимыл, әрекет адамның мінез-құлқымен бірдей, өйткені әлеуметтік іс-әрекет өзінше жеке-дара өмір сүре алмайды, ол әр уақытта басқа біреуге бағытталады. Мұнсыз қандай да бір болмасын іс-әрекет, қимыл әлеуметтік болып саналмайды.

Макс Вебер әрекеттің мүмкін болар төрт түрін көрсетеді. Олардың ең бастысы, мақсатқа сәйкес келетін іс-әрекет (целерациональное действие). Сондықтан, М. Вебердің пікірінше, мақсатқа сәйкес келетін әрекет, қимыл негізгі идеалдық тип болып саналады. Әлеуметтік іс-әрекеттің ақылдылығы, парасаттылығы, ақылға жеңдірушілігі — тарихи үдерістің басты бағыты. Екінші құнды-ұтымды әрекет - белгілі бір абсолюттік құндылыққа (этикалық, эстетикалық, діни, т.б.) саналы түрде жетуге бағытталған әрекет; Мұның негізіне сөзсіз этикалық, діни немесе белгілі мінез‑құлықтың кез келген басқа басымды құндылығына сенімділік жатады. Үшінші аффектілі әрекет, ол субъектінің көңіл-күйі мен сезімінен туындайды; Төртінші әрекет, бұл ‑ көптен қалыптасқан әдет-дағдымен іске асатын әрекеттің түрі.

М. Вебер өзінің әлеуметтанулық зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне көп көңіл аударады. Соған байланысты оның әлеуметтану теориясы "түсіну, ұғыну теориясы" деп аталып, әлеуметтану өзінің шығу көзін, қалыптасу негізін адамның немесе адамдар тобының мінез-құлқынан бастауы қажет. Адамның мінез-құлқын зерттеу әлеуметтанушыны әр уақытта қызықтырып отырады, өйткені әрбір адам өзінің тәртібіне, іс-әрекетіне белгілі бір мағына, мән береді, оны түсінуге тырысады. Осыған орай, әлеуметтану "түсіну" ғылымына айналады.

М.Вебердің келесі маңызды тұжырымдамасы - идеалды типтер. Оның пікірінше, идеалды тип (яғни, адалдықтың үлгісі) шығармашылық қиял, елес жемісі. Идеалды тип дегеніміз, ол объективтік эмпирикалық (яғни, тәжірибелік) шындықты бейнелеу емес, бұл зерттеуші ғалымның ойлануының, ой-пікірінің жемісінің теориялық құрылымы, идеясы.

М. Вебер өзінің "Протестанттық этика және капитализм рухы" деген еңбегінде экономиканы дінмен байланыстырып, діни-этикалық нұсқаулардың экономикалық іс-әрекетке ықпалын түсіндіруге тырысты. Ол осы тұрғыдан діни сенімдердің, діни этиканың, әсіресе оның адамгершілік қырын экономика дамуының негізгі ынталаңдыру факторы және адамдардың еңбек сүйгіштігін, ұқыптылығын, әділеттілігін, белсенділігін және т.б қалыптасуын қамтамасыз етіп отыратын фактор ретіңде қарады.

Әлеуметтанудың даму жолындағы барлық теорияларды тұжырымдау негізінде барынша кеңірек әлеуметтік құрылымдарды талдау қажеттілігі туды. Бұл міндетті Американың атақты әлеуметтанушысы Толкот Парсонс атқарды. Ол әлеуметтік әрекет теориясын және құрылымдық‑функционалдық талдаудың әдістемесін жасады. Т.Парсонстың ойынша, адамның әлеуметтік әрекеті рационалды, мақсатты сипатқа ие. Оған бір‑біріне тәуелді емес, төрт шартты әрекеттер жүйесі әсер етеді (биологиялық, мәдени, әлеуметтік және жекелік) және олардың әрқайсысы белгілі функциялар атқарады. Бұл жүйелердің қалыптасуын және олардың бір‑біріне ықпалын Т.Парсонс институттену үдерісі деп атады. Бұл әлеуметтік әрекет теориясы онан әрі дамытылып, қазіргі күні классикалық сипатқа ие болды.

Т.Парсонстың құрылымдық‑функционалдық талдаудың әдісі қазіргі әлеуметтану ғылымының негізгі әдістерінің бірі болып отыр. Оның негізіне бірі‑бірімен байланысты жүйешіктерден тұратын тұтас жүйе ретіндегі қоғам туралы түсінік алынған. Әрбір жүйешік өзінің жүйеде ие болған орнына қарай өзіне тән функцияларды атқарады. Олар бірін‑бірі толықтыра және өзара әрекеттесе отырып, әлеуметтік жүйенің бірлігін қамтамасыз етеді.

Бақылау сұрақтары.

1. Конфуций мемлекет туралы не деді?

2. Конфуций қоғамға қандай принцип ұсынды?

3. Конфуций мемлекетті қандай организм деп санады?

4. Платонның қоғам басшысы жөніндег3 ойы қандай?

5. Платон мемлекет туралы не деді?

6. Платон қоғамды билеудің негізгі құралы деп нені атады?

7. Аристотель мемлекеттің негізгі мақсаты неде деп түсіндірді?

8. Аристотельше дұрыс мемлекет қандай мемлекет?

9. О. Контты не себепті әлеуметтану ғылымының негізін қалаушы дейміз?

10. О.Конт қоғамды қандай жүйе ретінде қарастырды?

11. О. Конт әлеуметтік құбылыстарды зерттегеңде қандай әдістерге жүгінді?

12. Г.Спенсер өзінің әлеуметтанулық тұжырымдарын қандай теорияға негіздеді?

13. Г.Спенсер қоғамды қандай организм ретіңде қарастырды?

14. Спенсердің әлеуметтанулық көзқарасы қандай?

15. Г. Спенсердің эволюция теориясын қалай түсінесің?

16. К. Маркстің негізгі әлеуметтанулық ілімдері.

17. Э. Дюркгеймнің әлеуметтану жөніндегі ой-пікірлері.

18. Э. Дюркгеймше қоғамның тұтастығының негізін құрайтын не?

19.Э. Дюркгеймнің әлеуметтік теориясының өзегі не болып табылады?

20. М. Вебердің әлеуметтанулық тұжырымдары.

21. Т.Парсонстың әлеуметтану ғылымына қосқан нақты үлесін аташы?