69
.pdfconsumption has been focused on a specific direction and sequence. Since 1992, China’s market economy has been highly developed, so the literature has been adapted to the market, and has a wide range of compositions that emphasize values. Today, the new Chinese style is described as “literature of realism”, “literature of a new era”, “women's literature”, “future adept”. Fiction and realism literature suffered greatly, and today literacy has reduced consumption and the market (prices). At present, grid literature is widespread. The lack of literature in two written languages and even “business and official” literature has been revived. But human civilization, aesthetics have not diminished. The world of the Chinese writer (émigré) was also formed, as well as Taiwan, Shayan Gan and Macao literature.
National classic literature plays a significant role in the formation and preservation of national identity. Literature is entirely based on the resources of the language. At the disposal of the writer, only one resource - the word. In a word, a master of literature creates the whole world, populates it with people, gives it light, color, nature, weather, life, that is, it acts as the creator of the world, history, geography, etc. And all this is just a written word. And this world created by him is due to his national identity, character, identity.
The analysis of works of art, as a way of studying national specificity, identity, is not new, however, it remains relevant, especially in the light of the impact of globalization on all spheres of society, as well as the formation of global information networks, increased intercultural contacts, manifestations of loss of cultural integrity erasing the boundaries of national unity. Modern Chinese literature has a number of identification features. Consider some of them:
1.Chinese language and a special relationship to literature.
Even in Confucian theory, the identity of literature was confirmed to the instrument of Tao. Literature displays a cultural mark, it also translates culture and refracts it, at the same time opening the way to further
development. In modern Chinese, there is a hieroglyph (wen, wen) 'hieroglyphs, writing, writing, graceful literature, literature, text, culture, pattern', etc. (wenhua, wenhua) 'culture', (zhongwen, zhongwen)
'Chinese', (wenming, wenming) 'civilization'. Thus, the relationship of culture and literature in the process
of civilizational development is fixed at the level of language. Culture and literature are presented in the Chinese worldview as separate phenomena that are simultaneously part of the cosmos of verbal art. Proof can
serve as a treatise of the great literary theorist Vb. Liu Xie ( ) "Carved dragon of literary thought" ( , literally, "Verbal consciousness cuts out dragons"). Cutting dragons means creating, creating works of exquisite literature. This is also true for modern Chinese literature, which, under the influence of globalization processes, feels and perceives the traditions of other countries, but remains originally Chinese. Thus, it is possible to agree with the opinion of V.
A. Korsun, who called hieroglyphic writing "the personification of the cultural and linguistic unity of the tradition of Chinese literature" [7, p.74].
2.Historism. Historical development plays a huge role in shaping the national character. It is the history of China. A. Maslov calls “the key to understanding Chinese national psychology” interprets the concept of national unity and the birth of the phenomenon of Chinese nationalism [2, pp. 12–13] through a historical prism. The scientist emphasizes the significance of the “sense of history” and its joint “experience” as consolidating factors for the Chinese nation [2, p. 16 –17].
For historicism in Chinese culture, as in the cultures of the eastern type as a whole, is characterized by the idea of a cyclically directed time. M.N. Kornilov argues that Chinese traditional thinking is historical and metaphorical at the same time. Chinese represent space and time as “something created by human experience and reason,” and in the Western tradition, ideas about these concepts are fixed as “a priori intuitive knowledge, prior understanding and experience” [3, p.102]. In contrast to Western, Chinese historicism is not characterized by abstractness and a tendency to theoretical generalizations. Traditional Chinese thinking is concrete and pragmatic.
Initially, the concept of "history" meant the fixation of events, a description of the past, historical prose, and later - the events and facts themselves. For a long time, history was not perceived as a science, there was no idea of the conditionality and interdependence of historical processes. In the Chinese tradition, the past is perceived as a metaphor of the present, from which it follows the search for parallels and analogies; precedent is given, and not identifying the relationship. Agreeing with M.N. Kornilov that “the traditional Chinese world view has always focused on the context of experience” [3, p.101], we single out historicism as an identification feature of Chinese literature.
3. Reflection of the features of national identity in literary experience.
The specifics of the formation of the ethnos and the subsequent qualitative changes in national identity manifest themselves in the development of each national culture. At present, the Chinese national identity combines the modern idea of reviving national greatness with the desire to preserve identity and explore local
121
identities. In the literature, special attention is paid to the idea of "searching for roots" ( , xungen, xungen). Regional literature and Chinese literature abroad are actively developing, which contributes to the promotion of the idea of national greatness and the formation of a positive national autostereotype.
4. The influence of the three teachings (Confucianism, Taoism, Buddhism). As noted by T.I. Shamyakin, it is the interweaving of these teachings that underlies the traditional way of life of the Chinese and at the present time “Chinese society is guided not so much by ideological prescriptions as by its eternal cultural values, which, as it turned out, fully correspond to the conditions of the current post-industrial civilization” [4, p.58]. Chinese literature is distinguished by cultural syncretism. From the philosophical and ideological Confucian tradition, she adopted the tribal collectivism and hierarchy, embodied in the family model. Significant influence on the Chinese literature had a cosmological and ontological views of Taoism and a
special model of the world, where an important place is given to the concept and image of Tao ( ), the category of transforming Non-Being (Chaos), the principles of "w-wei" ( "non-doing") and "zyzhan "( 'naturalness'). Chinese researchers identify such features of national specificity, the national spirit as
humanity ( , ren, jen) and following the ritual ( , li, li), which were advanced by Confucius. Now to the
observance of the ritual can be attributed the generally accepted rules of behavior that meet the standards of morality, adherence to etiquette. The Chinese are pragmatic, which is expressed in the belief in the balance of the forces of nature and reflects the natural-philosophical influence of Taoism. Buddhism, in particular Chan Buddhism, contributed to the development of a universalistic world view and in the literary tradition was reflected in the search for truth and the knowledge of the secrets of the human soul, human passions and desires.
5. A specific approach to the interpretation of the concept of "character". Such dominants of a national character manifest themselves, such as following the principle of the golden mean, pragmatism, striving for self-improvement, heightened sense of shame, unconditional worship of authority, etc. After a decade of the “cultural revolution,” the Chinese public needed to revive national greatness. This was manifested in close attention to the study of the very essence of "Chinese characteristics" and the cultivation of a sense of national pride. In fiction and nonfiction literature, this has been expressed in the search, analysis, criticism of the Chinese national character and proposals for its transformation. A distinctive feature of the
traditional Chinese approach to the study of the national character is that for a long time the word ‘character’ (xìnggé, singe) was not recorded in dictionaries and was borrowed from English [5, p.22]. According to N.A. Speshnev, the interpretation of the word “includes such concepts as ‘ worldview ’,
‘ real position ’, ‘ features of psychology ’and demeanor’. Each of these concepts, in turn, includes many other interrelated subspecies ”[5, p. 24]. In this context, Chinese scientists use the word (jingshen, jingshen), which can be translated as 'spirit, soul, essence, psyche, energy,
spiritual strength', it is also replaced by the concept 'national spirit' [5, p.30] . The lack of clear
terminology is partly due to the specifics of the language, which makes it difficult to select and synchronize adequate analogies for the terms adopted in Western European science.
It should be noted that in the question of the national specificity of the Chinese, there is no clear terminology and the personal (subjective) ideas of researchers about the components of the national spirit, character, and worldview prevail. As a rule, it is indicated that Chinese thinking is more prone to materialism and axiology, than to Western mysticism and scientology. Introversion, rationalism, holism, familism, conservatism, discipline, collectivism are vividly expressed in the national Chinese character. A unique combination of all these and other qualities gives an idea of the mentality of the Chinese, reflected in the literature.
The national specificity of the literature includes reflection in the works of art of national identity, worldview, mentality, and ideas about the national image of the world. When using these concepts in the context of studying literature, let us turn to the works of GD Gachev on Cosmo-Psycho-Logos. The author does not give a strict definition of the terms “national”, “ethnic”, “regional”, etc., since they are practically intertwined and their borders are blurred [6, p.10]. To understand the national integrity of GD Gachev proposes as the closest way “an analysis of the national figurativeness of literature and the consideration through it of the entire thickness of culture, including natural science, as texts of scientific literature” [7, p.10]. The national image of the world is most clearly manifested in cosmogony, mythology, and fiction, and to understand the national specifics of any phenomenon in literature, "there is always an outlet to non-literature: customs of antiquity, psyche, pictures of nature are attracted ..." [7, p.12]. And in this case it is necessary to turn to the integrity of the national Cosmo-Psycho-Logos, which is a complex system and a special ratio of elements in relation to the literatures of other peoples. As the most obvious signs of national specificity, it is customary to consider the language in which the work is written, and the place of residence, the “territory” of the author.
122
6. This stems from the external attributes of the ethnic in the person [5, p.19]. The predominant attribute is often the language as part of national integrity. In identifying the characteristics of modern Chinese literature, we took into account both ethnic and national identity. According to V.M. Pivoyeva, “ethnic identity is the result of birth, upbringing, suggestion and conscious conviction, due to which a person determines his belonging to an ethnos. In contrast, belonging to a nation is the result of socialization, the conscious choice of one’s membership and the assimilation of the values of national culture ”[8, p.103]. V. M. Pivoev admits the existence of a binary ethnic identity among people who grew up in mixed marriages. Such a two-sided ethnic identity is particularly clearly reflected in Chinese-American frontier literature. Ethnic and national identity of a person may not coincide. “In this case, a person is aware of his belonging to a nation, sharing its values and realizing his responsibility for it, but at the same time he feels himself by birth, by kinship belongs to an ethnic group, who also makes his demands on him, and this does not depend on awareness of this person of their ethnic roots ”[8, p. 104]. In addition to the language in which the work is written, one should take into account how the authors themselves define their national identity. For example, the work of the well-known American writer of Chinese origin E. Tan, the author of such famous novels as “Club of Joy and Luck”, “One Hundred Secret Sentiments”, “Daughter of the Therapist”, combines historicism, the desire to find national roots, the influence of Confucianism , Taoism and Buddhism, features of the national psychology of the Chinese, reflected in the features of the characters, the use of the traditional cosmo-ontological model. But the author herself is opposed to attributing himself to the "literary ghetto" of writers of Chinese origin [8, p.306]. E. Tan writes in English, her work belongs to the "frontier literature". Despite the writer's national self-determination, her works clearly reflect the Chinese national picture of the world. For a complete understanding of contemporary Chinese literature, it seems appropriate to study the works of not only E. Tan, but also other representatives of the Sino-American tradition from the point of view of studying the problem of identity, the concepts of national mentality, character, picture of the world and Cosmo-Psycho-Logos.
If the Asiatic-American "frontier literature" is written in English, then the literature of Chinese abroad ( , haiwaiwenxue, highway wensue, literally э overseas ’) is in Chinese. Authors attributed to
“overseas” literature, such as Zhang Lin ( ), Chen Qian ( ), Wang Ruiyun ( ), have a dual
identity, their works can be characterized by dual national specificity, which is a result of inter-ethnic communication and is reflected in their cultural self-determination. It is not possible to draw a clear line between cultural and ethnic identifications, since they exist in an inseparable link in the new Chinese émigré literature. In this case, language is a defining part of national integrity, and culture, life, history bring their own specifics, which allows us to distinguish such works in a special category, but not dissociate from Chinese literature.
The manifestation of the national specifics, the peculiarities of the national mentality, the national image of the world in contemporary Chinese literature is especially vividly outlined in the context of Chinese émigré prose. An example is the work of Zhang Lin - a modern Chinese writer, a representative of Chinese diaspora, known as the author of short stories, novels and novels, many of which are marked by various awards and prizes. Her works are not translated into Russian or Belarusian.The study of prose by Zhang Lin contributes to the identification of new trends in the development of modern Chinese literature. The writer lives and works in Toronto, writes in Chinese, began her creative career after arriving in Canada as a student. Peculiarities of the mentality, the “national” [6, p.7], which is typical for the cultural context of Canadian society, served as an impetus for writing. Zhang Lin, like most overseas Chinese, never lost touch with her homeland. In contrast to the work of E. Tan, the works of Zhang Lin appear to be nationally unambiguous and definite. The author herself in an essay "Notes about the bath" writes about her spiritual connection with her small homeland: "I entered the university, first left my hometown, then left the country, wandered around the world for a long time, I had the opportunity to live in six cities and change housing fifteen times . Away from home, I experienced times when I had neither money, nor love, nor friendly support, I met a lot of stubborn seekers and also stubbornly losing people. Often, waking up, seeing the starry sky outside the window, did not know where I was. When I fell asleep at night, that path appeared in front of me, paved with cobblestones, and that old well at the end of the alley, depicting the vicissitudes of so many human destinies ”[10].
We consider Chinese national literature not only in the context of the mentioned cultural, philosophical and aesthetic traditions, common language, peculiarities of perception of historical time and space, but also from the point of view of the national self-determination of the writer. All of these factors together make it possible to evaluate the literature as a whole or a specific work as nationally oriented. Identification of the “national” implies an appeal to a wide range of concepts (“national image of the world”, “mentality”, “identity”, “character”, etc.), which manifest themselves at the problem-thematic level of works, especially the content and ideological conception , are displayed in the system of images, symbolism, the specifics of the image of artistic time and space.
123
The prose of the modern Chinese writer abroad, Zhang Lin, is one of the models of nationally oriented creativity due to the presence of identification characteristics. Among them is a special connection of space, time and history in the Chinese literary tradition. Historical facts and events are an integral part of the works of Zhang Lin. The action always takes place in a historically specific time and space. The works often include the names of cities where Zhang Lin or her family happened to live, study, work (Zosa, Wenzhou, Shan Hai, Toronto, Vancouver, etc.). Most of the main characters are immigrants, but their national and ethnic identities coincide, and in their actions and characters there are clearly traced features of Chinese psychology. In the works of Zhang Lin, the theme of “searching for roots” and the traditional for Chinese literature motif of
“homesickness” ( , xiangchou, xiangzhou) stand out. Religious and cultural syncretism is represented by
a combination of not only the three teachings, but also the influence of Christianity (the story "The Sheep", "The Empty Nest", "A-C Goes to School", etc.). Zhang Lin lives and works abroad, but writes in Chinese and for the Chinese audience, and her work is a model of Chinese national literature.
Thus, national identity is revealed in the works of Zhang Lin at the problem-thematic level through the immigrant theme and the theme of “finding the roots”, the problems of national self-determination and cultural interaction, the use of the composite method of retrospection, the system of characters, the overwhelming majority of which are Chinese; at the poetic-style level - through the use of dialectisms, borrowings, appeal to the poetic text, the traditional figurative-symbolic system, etc.
References:
1.1985
2.2004 6
3.N.А. Aldabek., А.A. Turgenbay. The history of Chinese religious. Almaty: Kazakh University, 2017
4.Abdurakyn N. The new Chinese literature..– Almaty: Kazakh University, 2013
5.- 2003
6.2010.-756
7.:« »,-1986-376
8.// : « », -2006.-180
Ділтан Мерей
Қытайтану кафедрасының 2 курс студенті Ғылыми жетекшісі: Нұрталіп Шәріпқазы аға оқытушы
ҚЫТАЙША ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ АТАУ СӨЗДЕРДІҢ МӘДЕНИ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
Қытай және ағылшын тіліндегі атау сөздері түрлері мен сипаттамалары бойынша ерекшеленеді.Қытай тіліндегі атау сөздерінің қолдану аясы ағылшын тіліндегі атау сөздерге қарағанда кеңірек болып табылады. Тіл-мәдениетті тасушы құрал. Тілдің арнайы бөлігі ретінде, атау сөздері мәдениетпен тығыз байланысты.Сол себепті қытай және ағылшын тіліндегі атау сөздерді салыстыру арқылы екі жүйенің әлеуметтік және мәдени айырмашылығын анықтауға болады.
Атау сөздердің кең және тар мағынасындағы анықтамасы бар. Кең мағынада барлық адам және заттардың атауы, ал тар мағынада тек қана адамдар арасында бірбірін атауға қолданылатын затесімдерді көрсетеді. Кейбір қытай ғалымдары атау сөздер ең алғаш «Ши-цзи» атты Сыма Цянның еңбегінде кездеседі деген пікір айтады[1].
Кілт сөздер: атау сөздер, салыстыру, мәдени айырмашылық
Қытай және ағылшын тіліндегі атау сөздер әртүрлі болғанымен оларды екі түрге бөлуге болады: туыстық және әлеуметтік қарым-қатынасты анықтайтын атау сөздер.
А. Жақындық атау сөздер
Жақындық атау сөздерді екі түрге бөлуге болады:туысқандық атау сөздер мен қандас емес адамдарға арналған атаулар.
а. Туысқандық атау сөздер
124
Қазіргі қытай тілінде туысқандық атау сөздер адамдардың мәртебесін көрсетеді.Олар нақты ережелер бағынады,яғни атау сөздер қолдану кезінде адамдардың жасы, қай буынға жататындығы, отбасылық жағдайы маңызды рөл атқарады.
Қытайлық атаулық сөздер әр жағдайда әртүрлі қолданылады:“sister” cөзі or
”grandmother” сөзі or ; “uncle” сөзі ”cousin”сөзі тіптідеп қолданылыды Мысалы, әкесінің ағасын деп атасы,әкесінің інісін деп атайды.Бірақ әкесінің көп інісі немесе әпкесі бар болса,үлкен-кішілігіне байланыстыолардың айырмашылықтарын білдіру үшін тиісінше алдына сандар қосылып қолданылуы керек,мысалы:.«Cousin» cөзі қытай тілінде қызға да,ұлға да бірдей қолданғанымен 2 түрлі атауын көрсетсек болады.Әкесінің ағасының немесе әпкесінің балаларын “ ” деп атайды,ол « бір уйдің астында өмір сүретін» деген мағына білдіреді.Ал анасының ағасының немесе әпкесінің балаларын “ ” деп атайды. Қытай тіліндегі неке бойынша туыстардың атауы анық белгіленген:қайын ағасын ( ), інісі (),қайын әпкесін (
),қайын сіңлісін ( ) деп атайды[1]. Ағылшын тілінде атау сөздер жалпы болып келеді.
Бірақ ағылшын тілді елдерде олар бірден адамның атын айтып шақырады.Олар тіпті ана-анасының да атын айта береді.
Қытай тілінде жақындық атау сөздердің басым бөлігін , деген секілдіқандас емес адамдарға арналған атау сөздер құрайды.Бұны қытай қоғамының ішіндегі бір-біріне деген жақындық сезіммен түсіндіруге болады.Ер адамдар жақын достарына немесе әріптестеріне““ ”атау сөзін
қолданады. Ал ағылшындарда “aunt” және “uncle” сөзі тек туыстарға және жақын адамдарға қолданады.Егер өзге адамдарды атайтын болса онда атын қосып қолданады.Мысалы:Uncle Tom, Aunt
Lucy.
B.Әлеуметтік қарым-қатынасты анықтайтын атау
Әлеуметтік қарым-қатынасты анықтайтын атау сөздер мынадай түрлерге бөлінеді: a. Лауазымы және дәрежесіне байланысты қолданатын атау сөздер
Жалпы айтқанда, қытай тілінде әлеуметтік қарым-қатынасты анықтайтын атау сөздер жұмыс, қызмет, ғылыми атағының айырмашылығын көрсету үшін қолданылады. Мұғалім, жүргізуші, заңгер, директор, министр, менеджер, хатшы сияқты лауазымына есімін қосып атаужиі сол адамға құрмет көрсету үшін қолданылады.Ал ағылшын тілінде мұндай атаулар тек үкімет шенеуніктеріне,дін және әскери ортадағы адамдарға,президент отбасындағы адамдарға жүгіну үшін қолданылады: President Bush, Prince William, Pope John. Ағылшын тілінде «мамандық немесе лауазым +тегі" формасы
дәрігерлер мен профессорларды атау үшін қолданады: Doctor Smith,Professor Longhair. “ ” секілді
ағылшын тілінде мұғалімді атау кезінде дәлме-дәл балама атау сөз қолданылмайды..Дегенмен ағылшын тілді елдерде оқушылар ер мұғалімді “Sir” және әйел мұғалімдерді “Miss” немесе “Mrs” атайды: Mr. Brown, Miss Stone. Жалпы айтқанда, қытай тіліндегі лауазымы және дәрежесіне байланысты қолданатын атау сөздер ағылшын тіліндегіне қарағанда кең және күрделі болып келеді[2].
б.Есім атаулары Есім атауларын көбіне бір буынға жататын адамдар арасында қолданады.Жақын адамдар бір-бірін
атағанда секілді сөздерді қолданады. Тек сүйген адамы немесе жақыны ғана есіміне
сөздерін қосып қолдануы мүмкін. Ағылшын тілінде есім атаулары атау сөздердің маңызды бөлігі болып табылады.Сөйлесушіменжақындасуүшін ағылшындаржиілақап аттарды қолданады. Сонымен қатар американдықтар алғаш кездескен адамға оны есімімен тікелей атай беруін сұрайды. Олар тіпті ата-аналарын есімімен атайды.Қытай тілінде есімнің жалғыз өзін қолдану әртүрлі жыныстағы адамдар арасында түсінбеушілк туғызуы мүмкін,сондықтан оны мұқият қолдану керек.
С.Жалпы атау сөздер
Ағылшын тіліндегі жалпы атаулар Mr., Mrs., Miss, Ms, Madam, sir және lady секілді сөздерді қамтиды.Соңғы үш сөз әйел қауымына деген құрметті білдіру үшін жиі қолданылады.Ал қытайлық
жалпы атаулар қатарына мыналар жатады: , , , .“ ”” ” атау сөздері бұрын кеңінен қолданылатын, бірақ қазіргі кезде олардың қолдану аясы біршама тарылған.Керісінше, сөзі қазіргі кезде жиі қолданылады.Жұмысы оқытумен байланысты емес көптеген адамдарды да " "деп атау кездеседі.Көңіл аударарлығы “ ” сөзі әйелге де,ер адамға
да бірдей қолданыла береді,мысалы, . Яғни, Ағылшын тілінде Mr. немесе Sir атау сөздеріне сәйкес келмейді
125
Қытайлықтаркарапайымдылығынкөрсетуүшінкішірейтуатаусөздеріндеқолданады.Мысалы мені “ ”“ ”“ ”“ ”“ ” деп, ана-ананы“ ”“ ”,
әйелін “ ”“ ”“ ”,балаларын “ ”“ ”“ ” деп атайы мүмкін.Мұндай сөздер тек
сөйлесушінің ата-анасын,балаларын немесе әйелін атау кезінде қолданылады. Ағылшын тілінде мұндай қарапайымдылықты білдіретін сөздер кездеспейді. Керісінше құрметін көрсету үшін, біреудің одан әрі асқақтату үшін “Excellency/Respected” сөздері қолданылады.
Қытай жәнеағылшын тіліндегі атаусөздер әртүрлітілдікжүйеде пайда болып, әртүрлі мәдениәлеуметтік фонда дамыды.Сол себепті шетелдіктерді шатастыратын айырмашылықтар жиі кездеседі.Әрине, тілдік айырмашылықты түсіну үшін ең бірінше сол елдің ойлау жүйесін, мәдени заңдылықтарын түсіне білу керек.Тілдің ажырамайтын бөлшегі ретінде атау сөздер қарым-қатынасты өлшеуші құрал рөлін де атқарады. Қорытындылай келгенде, өзге елдің мәдениетін білудің тілдік түсінбеушіліктердің алдын алудағы маңызы зор.
Қолданылған ресурстар:
1.Қытай тіліндегі атау сөздер мен олардың қолданылуы http://melimde.com
2.Comparison Between Chinese Address Terms and English Address Terms http://www.cscanada.net/ 3.Cultural Differences in Chinese and English address terms http://www.academypublication.com
Диханбаева Карина Рахматуллаевна
Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ, «Аударма ісі» мамандығының 4 курс студенті Ғылыми жетекшісі: Досымбекова Р.О.
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ КІРМЕ СӨЗДЕРДІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР
Қытай тілі-ежелгі тілдердің бірі. Бұл тілдегі жазба ескерткіштері әлемдік мәдени құндылық болып табылады. Бұл тілдің әлемдегі бүгінгі маңызын жете бағаламауға болмайды. Себебі бұл - бүкіл әлемде өсіп келе жатқан байланыстар мен қарқынды экономика мен мәдениет дамып келе жатқан ұлы державаға атағына үміткер елдің тілі. Қытайдың миллиардтаған тұрғындарынының ішінде қытай тілінде 90% - дан астамы сөйлейді. Сонымен қатар, ол Индонезия, Камбоджа, Вьетнам, Таиланд, Сингапур және басқа да елдерде кең тараған.
Қытай тілінің лексикасын кеңейтудің және байытудың басты тәсілі оның өмір сүру және даму барысында қазіргі құрылыс материалының негізінде жаңа сөздердің пайда болуы болды.Бірақ буддизмнің Қытайға енуі, Опиум соғысы, Батыс экспансиясы, төрт жаңғырту саясатын жүргізу және
т.б. сияқты тарихи оқиғаларға байланысты қытай тілінде кірме сөздер [wàiláicí] или [jiècí]
пайда болды.
Лексиканың құрамдас бөлігі ретінде кірме сөздер өзгерістер мен даму процесінде, өздерінің пішінін өзгерте алады. Тек сөздер ғана емес, шетел сөздерінің элементтері де кірме
сөздерге енуі мүмкін.
Гореловтыңпікірінше,«басқатілдерденалынғанкірмесөздернегізінен5тәсілбойыншатілгеенеді :фонетикалық , семантикалық , фонетико-семантикалық , екіншілік кірме, аббревиация » (1, 143).
Қытайтіліндегіфонетикалықтәсіліарқылыенгенкірмесөздеркөпемес.Санскриттеншамамен200 сөз алынды. Тибет, маньчжур, моңғол тілдерінен, сонымен қатар батыс тілдерінен қытай тіліне 900-ге жуық сөз енді .
Фонетикалық кірме кезінде ( ) шетелдік сөздің сыртқы пішіні, дыбыстық қабығы
жаңғырылады.Санскриттен алынған және қытай тілінде ғасырлар бойы бар бірнеше кірме сөзді қарастырайық.
Мысалы:
putisaduo бодхисатва, тәңірaluohan алохань (буддалық тақуа)
126
Бұдан әрі қытай тіліне кейінірек келген бірнеше кірме сөздерді көрсетеміз. Олар әдетте заманауи кірме сөздер деп аталады.Мысалы:
kafei кофе
keke какаоshafa софа; диванyoumoәзіл-сықақ
moter модель;
kaluli калория
kangbaiyin комбайн
Шеттілдісөздердімеңгерубарысындақытайтіліөзінетәнемесдыбыстарды, фонетикалықерекшеліктердіжояды,бұлсөздердіөзініңдыбыстықнормаларынабейімдейді. Дыбыстымеңгеру, фонетикалықбейімделудәрежесіәртүрліболуымүмкін: толық, толықемес, ішінара.Толықигерусөздіңдыбысыбастапқытілдежәне енетін(қытай) тілінесәйкескелетінкездебайқалады.
Мысалы:
modeng заманауи(ағылшын тіліндегі «modern» сөзінен)
ximingnar семинар
duma Дума
Толықемесигерушетелдіксөздіңдыбысысөздіңфонетикалықкөрінісінежақынболғанда, қытайтіліндеенгенкезде (бір не екідауысты дыбыснемесе дауыссыз дыбыс неболмсасоңғыдауыссыздыбыстүсіпқалғанкездеболады) орыналады.Мысалы:
shafa софа; диван
buding пудингmotuo мотор
biza пицца ( «pizza» италян тілінен)
Ішінараигерукезінде қытайтіліндегікірмесөздердіңдыбысталуы тек бастапқы тілдіңдыбысыжағынан жақындайды.(дауыстыжәнедауыссыздыбстарөзгеріп, бастапқы тілдегідауыссыздыбысқадауыстықосылады).
Мысалы:
wate ватт
ningmeng лимон
puke покер;
Фонетикалық кірме сөздерде дыбыстылуымен мағынасын бірге беру үрдісі қазіргі кезде кең таралып жатыр. Бұл бұқаралық ақпарат құралдарының жаңалыққа ұмтылуымен байланысты, сондайақ тіл тұтынушылардың психологиялық сұраныстарына сәйкес келеді. Соңғы онжылдықта көптеген жаңа тауарлар, фирмалар, дүкендер пайда болды. Әдетте олар фонетикалық тәсілін қолданып шетел тіліндегі сөздерді енгізеді, алайда осы атауларды жазу үшін жарнамалық мақсатта тұтынушылардың назарын аударатын және оң мағынаны беретін иероглифтер таңдалынады. Мысалы, "кока-кола"
сусыны kekoukele "әрбір жұтым қуаныш әкеледі" деген иероглифтермен жазылады, ал
"пепси-кола" - baishikele - "барлық істер бізге қуаныш әкеледі".
Фонетикалық кірме сөздердің айтарлықтай көп бөлігі жалқы есімдерде кездеседі. Бұл санаттың арасында фонетикалық кірме сөздердің пайызы басқа сөздермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Бұл, ең алдымен, жалқы есімдердің мағынасының ерекшелігімен түсіндіріледі. «Барлық жалқы есімдердің ортақ ерекшелігі мынада: заттардың класына сілтейтін тиісті аттар тек өз атауында ғана бар; олар ешқандай ұғымдарды білдірмейді » (2, 69).
Шетелдік жалқы есімдерді алған кезде, тіл оны бастапқы тілде қалай болса ,тура солай қабылдайды.
Мысалы:
Alabama АлабамаRineiwa ЖеневаMosike Москва
Niuyue Нью – Йорк
AsitanaАстана
127
Кірме сөздердің енуінің екінші түрі семантикалық тәсіл болып табылады. Семантикалық тәсіл () қытай тілінің сөздік қорын толықтырудың маңызды көзі болып табылады, әсіресе термин жасам саласында.
Кірме сөздерінің бұл түрі, жиі кальа деп аталады, және шетел лексикасын қытай тіліне аудару нәтижесінде пайда болған. Калькалау-шетелдік сөздердің енуінің маңызды жолы. Кірме сөздердің семантикалық түрі (калька) фонетикалықтан қарағанда қытайлық лексикалық элементтерден құрылады. Олар тіл жүйесіне оңай кіреді және сөйлеу кезінде еркін түрде қызмет жасалынады.
Қытай тілінде болатын калькларды оларға тән ерекшеліктерге сәйкес екі түрге бөлуге болады: құрылымдық калькалар мен этимологиялық калькалар. Құрылымдық калькалар. Бұл типті калькалау кезінде лексикалық бірліктің сөзжасамдық моделі көшіріледі. Құрылымдық калькаларөзге тілдегі сөздердің сыртқы формасын немесе бейнесін алады және оның құрылымдық элементтерінің тікелей аудармасын береді. Мысалы:
mali ат + күш = аттың күші
dongchan жылжу+ мүлік = жылжымалы мүлікchaoren асыру + адам = астам адам
guandian қарау + нүкте = көзқарасxiayishi түп + сана = түпкі сана
Этимологиялық калькалар. Бұл түрді калькалау кезінде шетел сөзінің мағынасы толық ашылады. Ол түсдірме аударма арқылы этимологияға ұшырайды.
Қытай тілі калькалаудың этимологиялық әдісін кеңінен қолданады. Мысалы:
wangyuanjing қарау +алыс + линза = дүрбіpaimai алақанмен ұру+ сату = аукционtuolaji тарту + көлік = трактор
dianshiji электр+ қарау + құрылғы = теледидар
zilaishui өзі + келу + су = су құбыры
Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, оларды кірме сөздердің түрі ретінде қарауға мүмкіндікберетінкалекмынадайбелгілерінатапөтугеболады:біріншіденкальканыңпайдаболуыбұл кірме тілінде жаңа сөзді құру болып табылады. Екішіден, қалькалау кезінде калькаға ұшыраған сөздің құрылмы алынуы мүмкін. Үшіншіден, калькалаудың арқасынла кірме тілде болмаған жаңа мағынада сөз енеді.
Фонетикалық және семантикалық кірме сөздердің ену түрлерінен басқа, қазіргі қытай тілінде аралас - фонетико - семантикалық кірме сөздердің түрі ( ) бар, оған екі түрінің
ерекшеліктері тән. Бұл құрылымдарда компоненттердің бірі семантикалық мағыналы лексикалық элементболыптабылады,алекіншісікөпнемесеаздәрежедеенетінсөздіңдыбысынбереді.Фонетикосемантикалық кірме түрін жартылай калька деп те аталады.
Жартылай кальканың екі нұсқада бар:
1. Бірінші компоненті-қытай тілінде мағынасы жоқ кірме сөздің бірінші бөлігінің фонетикалық имитациясы, екінші компонентікірме сөздің екінші бөлігінің тура аудармасы.
Мысалы:
shadingyu сардина (ағыл. «sardine» + «балық»)jipuche джип (ағыл. «jeep» + «көлік»)
motoche -мотоцикл (ағыл. «motor» + «көлік»)
2.Компоненттердің қарама - қарсы жүретін жартылай калькалар: бірінші компонент - мағыналық бөлік, екінші компонент-дыбыстық имитация. Мысалы:
duwasi улы газ ( «у» + фоножазба)
bingqilin ағылшын тіліндегі «ice cream» сөзінен ( «мұз» + фоножазба)
Соңғы онжылдықтар негізінен ағылшын тілінен шыққан көптеген шетел тіліндегі сөздердің пайда болуымен ерекшеленеді, қарыз алу санына қысқартылған сөздер де кіреді, олардың арасында сөздің фонетикалық жағы және оның графикалық өрнегі алынған қытай тілі үшін ерекше құбылыс болып
табылатын қысқартулар ерекше тобы пайда болды. Бұны көбінесе аббревиатура ( ) деп атайды.
Негізгі себептер ретінде олардың пайда болуын Интернет желісінің пайда болуы мен таралуын, ақпараттық технологиялардың, электрондық индустрияның жоғары даму қарқынын атауға болады.
128
Мұндай түрдегі лексикалық бірліктерді қолданудың лингвистикалық себептері келесідей: қытай тіліне тән жоғары тілдік үнемдеу, ықшамдық, тілдердің жоғары қарқынын сақтау.Аббревиатуралар - бастапқы графикалық немесе графикалық-лексикалық қысқартулар деп аталатын әріптік қысқартулар. Олар әлемнің көптеген агенттіктері мен іскерлік және әлеуметтік саласының құрылымдарын белгілеу үшін пайдаланылады. Жеке сөз тіркесі ретінде қысқартылады, олардың ішінде көп кездесетін ұйымдардың әртүрлі атаулары.
Мысалы:
APEC (Asia Pacific Economical Association) - Азия Тынық Мұхит Экономикалық Компаниясы CBA (Chinese Basketball Association) - ҚытайБаскетболҚауымдастығы Араласағылшын-қытайқысқартулары,
осытүрдегілексикалықбірліктерөздерініңқұрамындаағылшынтіліндегіаббревиатураныжәнеоныңмағы насынкөрсететіниероглифтантұрады.
Мысалы:
BP пейджер
PC дербес компьютер
Sim ұялытелофондағы сим карта Қытайинициальдықысқартуларпиньиньменберілетінсөздердіңграфикалыққысқаруынәтижесіндепа
йдаболады.Мысалы:
HSK (HanyuShuipingKaoshi) қытай тілі деңгейінің емтиханы
GG(gege) аға JJ (jiejie) әпке
Қытайлықтарға аббревиацийлардың (қысқартулар) ерекшелігі, мәнерлілігіжәне ықшамдығы ұнайды. Бұл қазіргі қытай тіліндегі олардың санының көбеюімен, оларды қолдану жиілігінің өсуімен түсіндіріледі.
Қазіргі таңда кірме сөздердің лингвистикадағы орны бөлек.Себебі кірме сөздер қазіргі заманның талабының арқасында пайда болды десек те артық болмас.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.Burridge Sh., Lű Jielin, Deng Shecheng, Shen Ding. Oxford Elementary Learner’s Dictionary of English with Chinese Translation. - Oxford University, 1995. - 684 p.
2.Баско Н.В., ЧэньЧанвэй. Краткий русско-китайский и китайско-русский экономический словарь. Бизнес &Финансы.
-М.: Флинта; Наука, 2003. - 288 с.
3.Борисова Л.И. Лексические трудности перевода. - М.: ВЦП, 2000. -350 с.
. Вейзе А.А., Конышева А.В. Практическое пособие по обучению реферативному переводу. - Минск, МГЛУ, 1997. 5. Горелов В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение, 1984. - 217 с.
. Горелов В.И. Стилистика китайского языка. - М.: Восток-Запад, 2006. - 101 с.
. Готлиб О.М. Коммерческое письмо. Китайско-русские соответствия. М.: Муравей, 2003. - 176 с.
8.Демина Н.А., ЧжуКанцзи. Учебник китайского языка. Страноведение Китая. -М.: Восточная литература РАН, 1998.
-351 с.
9.Егорова Л.Г. Учебное пособие по коммерческой корреспонденции (для старших курсов факультета МЭО) (китайский язык). - М.: МГИМО, 1986. - 230 с.
. Иванов В.В. Терминология и заимствования в современном китайском языке. - М.: Наука, 1973. - 171 с.
11.Кленин И.Д. Иноязычные заимствования в современном китайском языке // Мир китайского языка. - 1998. - № 2. -
С. 43-49.
12.Кожевников И.Р. Словарь привычных выражений современного китайского языка. . - М.:
Восток-Запад, 2005. - 333 с.
13.Комиссаров В.Н. Лингвистика перевода. - М.: Международные отношения, 2000. - 176 с.
14.Комиссаров В.Н. Слово о переводе. - М.: Международные отношения, 1999. - 215 с.
15.Комиссаров В.Н. Теория перевода. - М.: Высш. шк., 1990. - 253 с.
129
Диханбаева Карина
«5В020700 – Аударма ісі» мамандығы 4 курс Жетекшісі: Сапарбаева Н.Б. доцент, Ph.D
ҚЫТАЙ ТІЛІНДЕГІ « » КОМПОНЕНТІ БАР ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ
АУДАРУДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІГІ
Аңдатпа: Бұл мақалада қытай тіліндегі « » компоненті бар фразеологизмдерін қазақ тілімен
салыстырып, олардың ерекшеліктері қарастырылған. Себебі екі халықта да отбасы ұғымы ерекше орындыалады.Отбасынсақтау,үлкендердіқұрметтеукішігеқамқорболуекіхалықтыңмәдениетіне де тән белгі болып табылады. Сонымен қатар, бұл мақалада фразеологизмдердің түрлері мен тарихына жалпы шолу жасалынып, ерекшеліктерін атап кеткен.
Кілт сөздер: фразеологизмдер, идиома, отбасы, қытай тілі
Қазіргі кезде фразеологизмдердің лингвистикада алатын орны ерекше. Себебі фразеологизм мәселесі жан – жақты зерттеліп, көптеген еңбектер жазылды. Әсіресе, бүгінгі күні кең таралған фразеологизмдік сөздіктертерге ерекше көңіл бөледі. Олардың әртүрлі түрлері бар. Ең көп тараған екі тілді сөздіктер. Олардың шетелдік студентерге қытай тілін тереңдеп оқуына көмегі зор.
Қытайда фразеологияға деген қызығушылық әрқашанда елеулі орын алатын. Ең бірінші кезекте фразеолгизмдер бұл елдің мәдениеті, тарихы мен ұлттық бояудың бейнесі. Фразеологизмдер тарихи оқиғаларды, императорлық династияларды, жеңіс пен жеңілістерді бейнелейтін компонент. Фразеологизмдерді біліп, оны дұрыс қолдана білген адамдарды Қытайда әрқашанда бағалап,
құрметпен қарайтын. Әсіресе -ларды білу бұл білімділік пен білгірлікті көрсетеді.
Қазіргі уақытта қытайлық лингвист Ма Гуфан ( ) қытай фразеологиясының 5 негізгі түрін көрсетті:
1.Ченьюй (cheng yu) — идиома;
2.Яньюй (yan yu —мақалдар;
3.Сехоуюй xie hou yu – астарлы сөз;
4.Гуаньюнъюй (guan yong yu) - фразеологиялық тіркестер;
5.Суюй su yu — мәтелдер
Фразеологизмдердің осы түрлерінің әрқайсысының өз ерекшеліктері бар, бірақ олардың барлығы бір-бірімен байланысты. Белгілі болғандай, сөздердің тұрақты тіркесімдерін бір тілден екіншісіне аудару қиындық тудыруы мүмкін, сондықтан фразеологиялық айналымдар аударылмайды, мағынасы бойынша сәйкескелетінидиомаменана тілінен беріледі. Қытай тілі саласындағыжоғарыбіліктімаман болу үшін оның грамматикасы мен жекелеген лексикалық бірліктерін білу ғана емес, сонымен қатар фразеологиялық айналымдарды түсіну және дұрыс түсіндіру қажет.
Чэнъюй ( ) - бұл ежелгі қытай тілінің нормалары бойынша құрылған тұрақты фразеологиялық
сөз тіркесі, семантикалық монолитті, жалпылама тасымалды мағынада, экспрессивті сипатта, функционалдықсөйлеммүшесі болып табылады. Қытайфразеологизмдерінің бұл тобыаудармашылар үшін ең үлкен қызығушылық тудырады, өйткені ең көп қолданылатын. Сонымен қатар, чэнъюйді тілдің лексика-грамматикалық құралдарының қазіргі жағдайы мен тарихи дамуын зерттеу үшін көрнекі материал ретінде қарастыруға болады. Мынадай мысалдар келтірейік:
(sì miàn chǔ gē) –Тікелей аудармасы: «Төрт тараптан Чу өлеңдерінің айтылуы». Мағынасы: қоршауда қалу, тығырыққа тірелу, қиын жағдайда қалу.
Қазақша баламасы: «Қайда барса да, Қорқыттың көрі».
(luò yáng zhǐ guì) – Тікелей аудармасы: «Луо яннің қағазы қымбат».
Мағынасы: əйгілі, үлкен сұранысқа ие (əдеби шығарма туралы); Қазақша баламасы: «Қолдан қолға тимейді»
(yú gōng yí shān )– Тікелей аудармасы: «Үй Гуң тауды жылжытты». Мағынасы: қайтпай үлкен қажыр-қайратпен еңбектену; Қазақша баламасы: «Еңбек бəрін жеңбек» [ 1, 74 б.].
Яньюй ( ) - қысқа, ырғақты сөзбен, жалпыланған ой, тұжырым, дидактикалық қиғаштықпен айтылған халық поэтикалық шығармашылығының шағын түрі. Жалпылама айтқанда мақадар болып
130