Теегин герл 1961 номер 1

болж йовла... Жанна тагчг болад одв. Заһсч мнркнһәд, көмсгнь буугдад, чпрәпь хүврәд, басл өр-өвдсн болад одв.

7“_ЛЮ‘/ г,|дг теР болхтов— гпҗ хуухан мааҗн бәәж,— не ода яа-

хмб. Тср бпчгдүднпь пааран авх кергтә, өцгрсн күүнә өврт яһҗ тедниг

үлдәхв. Серхләрн, көөркс, яах тедн? Үкс ги, авч нр,— гиҗ залу гергндән закн.

Жанна ормдап көндрл уга көшәд зогсв.

— Нс яһҗапач? — Авхар бәәхшпйч? Жанна, юн болв? — гиж за-

лунь сурв.

Эн бәәцхәпә — гпгәд Жанна көшгән секв.

СУРҺУЛЬТА КӨВҮН.

Селәнд бәәсн эцгдэп көвүнь балһсна сурһуляс ирв. Тнгәд эцгнь кө-

«Би сурһуль — пом дасспдан мел муҗг улспн келдг үг мартчкув: маа­

жур гисн юмб?» — болна.

Игҗ. кслп бппәрн көвүн хош дотраһур йовҗ йовад, медмжән угаһар мааҗурин шүдмүд ншкәд оркхлань, ншнь энүг маннаһарнь цокад авв. Тсрүнлә эп өвдсн маннаһан бәрн бәәҗ: «Кен гпдг һәрһтә күн үүнд маа­

жур хансмб!»— гнв.

КӨГШӘ АЧ ХОЙР.

Көгшә насндан диплгдәд ирв. Көлнь дааж йовдган уурв, нүднь

үздгән уурв, чикнь соңсдган уурв, шүддүднь бас унв. Эн хот идсн цаг-

тнь идсн хотнь амнаспь хәрү һоожад бәәдг оолв.

Көвү /бер хойрнь көгшәг бнйләһән хамдан суулһдган уурад, бешин

аод хотннь егдг болв Нсг дакж көгшәд хотинь ааһд кеһәд, бернь авч

ард хотинь өгдг оо өөрткнәв гигәд, уңһаһад, хамхлҗ оркв. Т?ру,ш?ь берньИкег2"г = аХд. гер «отркЙг үрәһад. ааһс хзмхлад

мел бәәдг гнж һәәләд, тнгәд ода модн тевшд хот өгдг болхм - гиҗ

кепв Көгшә зуг саналдхас бпш төрүц үг келсн уга.

Нег дакж залу гергн хойр гертән суужа.һад, көвүһән һаэр деер бичкн хаоһасао паадад нег юм кевләд суусннь үзнә. Эцгнь көвүнәсн тигәд:

«Эн кеҗәснчн Миша, юмб?»-гнж сурна. Терүнднь Миша: «Баажа, эн би тевш кежәнәв. Таниг аакта хойурн көгшрсн цагтн, эн тевшәс хот

өгнәв» — гиж хәрү өгнә.

Гергн залу хойури хоорндан хәләлдчкәд, уульцхав. Теднд, тер көгшәг һундаһад бәәсндән нчкевт болв: терүнәс хооран тедн көгшәг бий-

ләһән хамдан суулһад, асрдг болв.

ҺУРВН ХАЛЬШ БОЛН НЕГ ТОҺШ.

Тууль.

Нег муҗгин геснь өлсәд хот идх дурнь күрч. Тер нег хальш хулдҗ

авад иднә: тер бийнь бас чигн хот идх дурнь күрәд бәәж. Тер дакаднег хальш авад идәд оркна; тер биннь бас чнгн хот идх дурнь күрәд бәәҗ. 1ер пурвдад бас нег хальш авад идәд оркна, болҗахш, бас чигн хот ндх дурнь күрәд бәәнә. Дарунь эн кесг тоһшмуд хулдж авв. Теднэсн

нег топшинь идэд оркхлань геснь цадад одв. Тигэд мужг эврэннь толһаһан цокҗ келв:

Иим һәрг би бәәжв. Харжаһад кесг хальш юңгад идвв? — экн түрүнәпә нег тоһш идәд оркхм бәәҗлм — гив.

НЕГ МУЖ.Г ҺАЛУД ЯҺҖ ХУВАСМ.

Нег угатя мужгд иддг өдмг уга болҗ. Тигәд ээн-нойнасп өдмг сурхар эн ухалв. Эзн-нойн тал хоосн яһж. одхв гигәд, нег һалу бәрж авад,

терүгән шарад авч одв. Эзи-нойн һалуһинь авн мужгд келнә: «Ханҗанав, мужг, һалундчнь, зуг энүгичн аһҗ хувахан би медҗәхшв. Эн мини гергм, хойр көвүм, бас хойр күүкм, һундл угаһар яһж. эн һалуг манд хувахм болхв?»— болна. Терүнднь муҗг: «Би хувасв»— гиҗәнә. Дарунь утх авад толһаһинь керчәд, эзн-нойнд өгн келҗәнә: «Та гер-бүл- дән толһат, танд толһань болтха!». Дарунь һоднгинь керчәд эзн-нойн гергнд өгчәнә: «Танд,— гертән сууһад, герән хәләхд, танд һодңг — гиҗәнә. Дарунь хойр тавгинь керчәд көвүдтнь өгчәнә. «Таднд,— көлмүднь, эцгиннь хаалһ давтхт, күүкдтнь болхла далвагсинь өгв: «Тадн,— удл уга нисәд эврә герәсн һархт, тигәд танд нежәһәд далваг гижәнә. Үлдсинь бийдән авнав. Тигәд бийдән бүкл һалу үлдәҗ авб.

Эзн-нойн инәһәд, мужгд өдмг, мөңг өгв.

Нег һалута мужгиг өдмг, мөңгәр шаңнсн зәңгиг нег байи муҗг соңсчкад, тавн һалуһан шарад эзн-нойнд авч одв.

Эзн-нойн келҗәнә: «һалудчнь ханжанав. Болв намдчнь гергм, хойр көвүм, хойр, күүкм бәәнә, цугтан зурһанвдн: манд яһҗ әдл хөвәр ху-

важ болхв чини һалудиг» — болна.

Байн муҗг һалудан ховахар ухална, болв йир уханднь юмн орж

өгхш.

Эзн-нойн одак угатя муҗгиг авхулад һалудиг, хува — гив. Угатя муҗг нег һалуһинь авад, эзн-нойн гергн хойрад өгн келжәнә: «Таднода һалутаһан һурвулн болвт, негинь авад көвүдтнь: «Тадн бас һурвнт гиҗәнә, негәнь күүкдтнь өгәд! «Тадн чигн һурвн болвт. бийдән болхла хойр һалуһинь авв. һалудтаһан бндн бас һурвн болввдн,— тигәд цуһар

әдл бовдн» — гив.

Эзн-нойн инәһәд, бас деернь угатя мужгд мөңг, өдмг өгв, байн мужгнг гертәсн һарһад көөчкв.

ҺУРВЛҺ ШОВУН ТУУЛА ХОЙР.

Бүрүл болж йовсн цаг билә. һурвлһ шовуд модн заагт бәәсн гүн хотхр һазрар нислдәд, меңнх мең хәәцхәв.

Тигж йовтлнь, модн заагас ик бор туула босад, ил 'һазрт һарч ирәд, кеемсг бәәдл һарһад бийән сәәхрүлж ясв. Көгшн һурвлһ бор туулаһур хәләчкәд, модна ац деер ирж суув, тигхләнь баһ наста һурвлһнь игж келв: «Чи тер туулаг юңгад эс бәрнәч?» — гив. Тигхләнь, көгшн һурвлһнь игҗ келв: «Чидлм түүнд күршго — бор туула йир ик цогцта, түүг хумсарн атхад бәрхлә, бийим чирәд модна багур авад тер орхла яа-

хв»,— гив.

Тигхләнь баһ настань игҗ келв: «Би болхла, нег көлиннь хумсар түүг атхад бәрнәв, наадк нег көлиннь хумсарн моднас атхҗ бәрнәв» —

гив.

Тигәд баһ наста һурвлһнь туулаг дәврәд көөв, көөҗ күцәд, нурһнднь хумсан орулад атхчкв, наадк нег көлиннь хумсарн моднас атхж бәрхәр белн болчкв. Тигхләнь, һурвлһиг туула чнрәд авад һархлань, наадк көлиннь хумсарн моднас атхад бәрчкәд, игж ухалв: «Алдрж һархн уга» —гиж санв. Тигхлэнь туула күгдләд, һурвлһиг шуулад таслчкв. һурвлһин нег көлнь моднд үлдв, наадк нег көлнь туулан нурһнд

үлдв. Хөөтк жилднь аңһуч кун туулаг хаҗ алчкад, туулан нурһн деернь

хатад урһж одсн һурвлһин хумсинь үзчкәд, икәр алң болв.

82

АРСЛҢ ДРАТ ХОЙР.

Арслң көгшрәд, аң бәрдг арһнь тасрад, арһ-мек хойрар бәәхәр шиидҗ: нег нүкнд орад, гемтсн болад кевтҗ. Аңгуд туунур золһж ирдг болж, теднәс нүкнур орж ирсинь арслң бәрәд идчкәд бәәҗ. Арат туунә

тер аалппь медчкәд, нүкнә амнд ирчкәд, игж арслңд келҗ: «Яһвч, арслң, биичн ямаран бәәнә?».

Тикләпь: «Му бәәнәв, Чи нааран, нанур юңгад эс орҗ ирнәч?» — гинә.

Тигхләиь арат келнә:— Чамур эс ордг учрм иим: аңгуд чамур орсн мөрнь бәәнә, зуг чамас хәрү һарсн мөрнь узгдхш.

ШОРҺЛҖН КӨГЛҖРҺН ХОЙР.

Шорһлжн ус уухар һолнн салаһур бууһад орж ирҗ. Усна дольган

цокад түүг булхулад алн гиж. Көглжрһн модна бүчр авад нисҗ йовсн бәәҗ; шорһлжн уснд булхад үкн гиҗәсинь үзчкәд, авч йовсн бүчрән уснд бәәсн шорһлжнур хайҗ өгч. Шорһлжн тер бүчр деернь суупад укләсн әмд һарч. Туүнә хөөн, нег аңһуч гөлм татад, көглҗрһниг бәрҗ

авхар седж Тигхләнь, шорһлжн аңһучур мөлкж одад, түүнә көләснь зууһад оркж; анһуч ях гнчкәд, гөлмән -һартасн алдчкж. Тигхләнь, һөг-

лҗрһн сард гнгәд нисәд һарад йовҗ оч.

ПЕТР ХАН БОЛН МУҖГ.

Урһа модн дотр бәәсн мужгур Петр хан йовад, дәврж нрдг болна.

Муҗг мод чавчж бәәҗ. Хан ирәд келҗ бәәнә:

—Теңгр-бурхн чамд, мужг дөңгән кургтхә.

-Тенгр-бур^на дөн нанд кергтә эс болх билү? - гпнә. Тигхләнь хан

сурна:

—Өрк бүлчн ИКИЙ?'—гинә.

-мнни өрк-бүлм - хойр көвүн, хоир күүкн,- гинә.

—. Тиим болхла, чини өрк-булчн ик биш бәәҗ. Мөңгән чи альдаран

кенәч? — гиҗ сурна.

_ БИ МӨҢгән һурвн әнг кеҗ хадплдв,— гинә,— негдзәр болхла, өрән өгнәв, хойрдвар болхла — өглһән өгнәв, һурвдвар болхла — уснд хай-

нав,— гиж келв.

Хаи тинм хәрү мужгас соңсчкад, эн үгин юн учринь эс медв: өвгн,

уснд хайдгм — күүкдән асрҗ кү кенәв,—гив.

— Өвгн, чини толһачн ухата толһа бәәҗ, ода чи намаг эн моднас һарһж хаалһд орул, эс гиж би хаалһ олҗ чадшгов — гив.

Тигхләнь муҗг өвгн игҗ келнә:

Эврән биичн хаалһан олҗ чадхч: шудтан йов, тигж йовад барун

талан хаҗи, түүнәсн зүн бий талан хажи, дакад барун бий талан ха-

жн,— гив. Тигхләнь хан:

Би эн чини заавричин медҗ бәәхшв, чи намаг эндәс һарһ,— гив.

оерг, чамаг һарһад йовад йовдг нанд чөлән уга, крестьян улст

нег өдр чигн ик үнтә болдмн,— гив.

83

Муҗг, чи хол һазрт йовж үзлч! — гив.

— Зәрм-зүрм хол һазрар одлав,— болҗ мужг хәрү өгв.

—Ха чи үзлч? — гив.

—Хааг үзәд угав, үзхмн бәәж,— гив.

—Тиим болхла, моднас ил һазрт бидн һарсн цагт, чи хааг үзхч,

гив.

—Би түүг яһж таньхв? — гнв.

—Хамг әмти махлаһан авх, зуг хан махлатаһаи бәәх,—гив.

Тсдн хойр ил һазрур күрәд ирнхәв. Әмтн хааг үзчкәд, цуһар махлаһан авихав. Мужг алң болж хәлэпә, хан түүнд үзгдж бәәхш. Тигәд, тср

сурҗ бәәиә:

— Хаантн ода тигәд альд бәәхмб? — гнпә. Тигхләпь, Петр Алексе­

евич:

— Үзҗәнч, зуг чи бидн хойрхн махлата бәәнәвдн, чи ман хойрнн негмдн хан болж бәәхгов,— гив.

АРСЛҢ, ЧОН, АРАТ ҺУРВН.

Гемтә көгшн арлсң нүкндэн кевтж сәнҗ. Цуг аңгс хаандан золһҗ прдг бәәҗ, зуг арат эс ирҗ. Түүг чон медчкәд, чон арслңдзуһудад, аратиг түүнд му келҗ.

— Арслң чамаг арат төрүц юмнд тоолж бәәхмп уга, негчн дакад хаандан ирҗ золһсн уга.

Игәд келлһнләнь генткн арат орад күрәд ирнә. Чон ю келсинь тер соңсчксн бәәҗ, тигәд тер санв: «Не, чон күләҗә, би чамас өшәһән авхв».

Арслң арат тал уурлад күрклв, тигхләнь арат игж келв:

— Цаажла харһулс гиҗ бичә зак, цәәлһврән өг гиҗ зак,— гив. Ми­

ни чамур эс ирдгм, наг нанд уга била. Цаг уга болдгт бас учр бәәнә:

делкә кедәд, эмчнр эргәд, чамд туслх эм хәәһәд гүүләв. Зуг минь ода шиикән олҗ авув, олж ави чамур гүүһәд ирсм эн.

Тигхләнь, арслң келв:

—Ямараи эм терчн?

—Иим эм: әмд чонас арсинь авад, түүг бүләкн бийәрн бийән хучхлачн... Арслң чониг алулад арсинь суңһад татад авхлань, арат элкән

авч инәһәд, игҗ арслңд келв:

— Сә кесид ууран һарһхар, му кеснднь ууран һарһсн чик болхмн, аак хәәмнь,— гив.

ЧОН ХУРҺН ХОИР.

Хурһн һолас ус уужасиг чон үзж.

Хурһиг чон идхәр седчкәд, тигәд му келәд керлдҗ:

— Чи мини уудг ус бутхачад бәәнәч, нанд түүнәс ус уулһкшч! Тигхләнь чонд хурһн игҗ келнә—Ай, хәәмнь чон, би яһҗ чини уух усичн

бутьхагдх биләв. Би чини уудг уснасчн холд зогсҗ уудв, нам ташр тигәд, уснд урлан әрә күргҗ уудв,— гинә. Тигхләнь чон: «Нидн жилин зунар юңгад мини эцгим чи керлдләч?»—болна. Хурһн өмнәснь: «Ай, чон, би нидн жилин зунар экин геснәс һарад уга билүсв» — гинә. Тигхләнь чон уурлад: «Чамас үг мел авч болшго. Би ода деерән өлн бәәнәв, тер учр деерәс, би чамаг иднәв» — гив.

84

А. П. ЧЕХОВ.

ХАР САНАТЛ

Маралҗн цоохр киилгтә, халасн-накаста шалвр өмссн. мах-мерэн уга хатмл бичкн цогцта залу зарһин мвшкәчин өмн зогсчана.

Чирә, нүднь савиһәд урһсн толһаннь үснд дарата. Дорагшан буугдсн күмсгнь әрә үзгдснд, атхр бәәхиг медүлнә. Кесгәс нааран самлад

уга дәәкрсн үснь толһа деернь махла болж овалгдж. Залу көл нүцкн.

—Денис Григорьевич! — гиҗ мөшкәч эклв.—Нааран өөрдж зогсад, мини өгсн сурврмудт хәрү өглч. Эн июлин доладгч өдрлә төмр хаалһин

манач Семена Акинфин Яван, өрүнә хаалһ бүрткҗ. йовад 141-ч дуунан модна өөр, рельсиг батлдг эрәс эргүлҗ авчасичн бәрҗ авч.

Тер эрәснь, эн бәәнә!.. Хәрнь, эн эрәс хулхалҗаһад бәргдсн бәәҗич.

—Тиим билү?

—Юн?

—Акинфин келжәсәр тиим бнлү гинәв?

—Тиим билә.

—Не юунд гиж чи эн эрәс авсмч?

—Юн?

—Чи эн «юн-юн гнгәд бәәдгән уур, сурвртм хәрү өг, юн учрар эн

эрәс авсмч?»

__ Керг уга бәәсн болхла авхн чигн уга бнләв — гиҗ Денис бөркрж келәд деегшән солив.

—Ю кехәр седләч эн эрәсәр?

—Эрәсәрий? Эрәсәр бидн чивәч кедвдн.

—Бидн гисн — кемб терчн?

— Бидн, әмтн... Климовскд бәәдг залус.

_ Соңслчн залу, чи илдр-билдр һарһлго чикднь кел. Чивәч кедвди

гиҗ худл хаһад керг уга.

_ Күн болсар худл хаһад угав. Танд худлч болҗахас биш... гигәд Денис һуңһшж, нүдән чирмнв — Танаһар болхла зерг, һахульд чивәч келго чигнь бәәхмж. Чивәч уга болхла һахулин бичкн дегә уснд чив-

хмб? Худл келжәнүв...— гиж келн мусхлзҗ Денис цааранднь келв.— Шөрг, цурх, җаал заһсд кезәчн усна гүүнд бәәдг, зуг уланжа деер бәәхәс биш...

Мана һолд уланҗа бәәдм биш...

Тер заһсн өргн, гүн уста һолд дурта.

—Юн нанд уланжин тускар бурад-буслад бәәнәч?

—Юн? — Та биитн эврән сурвшт. Манахнд зергнр даңг тигж бар-

86

нә. Юмпа адг бпчкн нуста көвүнчн заһсиг яһж бархан медиа. Зуг цуг тома уга күн, эрәсәр чивәч кехш.

Допгта улст носи уга юмн...

—Чини үгәр болхла, эн эрәсиг һахульд чивәч кехәр авсмч?

—Типм эс болхин? Сах кеҗ шаһа наадшгов!

—Чнвәчпг юуһар болвчн кенүс: хорһлҗар, сумар, хадасарчн.

—Хорһлҗиг хаалһ деерәс олҗ авдм биш, хулдж авх кергтә, хадасн

чивәч болдм биш. Эрәснә дүңгә чивәч нань уга. Тер чивх болчкад: дун-

дан нүктә бәәнәлм.

— Чи бинән, худлар һәргтәд тәвҗәнәч, негл шиикән өцкүлдүр нар үзсп кевтә, эс гиҗ теңгрәс унҗ ирсәр бәәнәч. Хоосн толһа юңгад эс меднәч, эн эрәсн уга уршгар аюл болхинь? Манач цагтнь эс медсн болхла поезд хаалһасн һарад кесг кү алх била! Тер улсиг чи алх би-

ләч!

— Дәрк туслг, зерг! Юңгад әмт алхв? Тпгтлән бндн бурхн-ном уга, алачнр биш, хәәрхн тани эерг, буульмҗ уга та кецүл күнт, насни туршт әмд йовчкад, юм алх биш, нам ямаранчн ухан — толһаммөнцгт

уга била.

Дарк, тус болтн, хәәрлтн окн теңгр минь.

— Поездмүд юуиас көлтә хаалһас һарад хамхрдв. Хоир, нег эрэс

рельсәс эргүләд авчкхла, типм йовдл һардмн! Денис мусхлзад, мөшкәчүр эс итксар халав.

— Я, нпр! Кесг жил дараһар, селәһәрн, эрэс суплж ававдн, тер бийнь сәкүсн өршәһәнь эн. Та поездит хаалһас һарад хамхрх гинэт...

Әмт алҗ болна... кемр би рельсиг бийннь суһлж авад, эс гиж рельс деер бахн кондлнг орксн болхла учр онгстан бааж. Тер цагт поезд онх-

цонх уга одхмн, хи, тиимкн эрэс суһлсар, хар үг һарпжанат.

—Чи медхнчн, тер эрасарн рельсиг шпалла батлдмн.

-Меда баанавди.. Биди мел неги күртлнь суһлҗ авчахшлм... үлдә-

налмдн... мел ухан угаһар кехшлвдн... цааткинь сана аанавдн.

Денис эвшәһәд зальврна.

— Нидн үүнд поезд унсн болдг, ода медгдҗәнә ямр учр деерас хамх-

рснь — гиж мөшкәч анхрв.

җәнәв... Би меджанав!

_ Тадн медл уга яахм била... сурлульта мана сәкүст бәәнәлм. Заяч

тенгр, кенд ю медхинь хаарлсн гидг.

Та медәд, йилһәд келвшт... Маниг болхла, саак мужг, юм-күм эс меддг угаднь захас шүүрч авад дегдрүлхәс биш, нань юмн уга. Түрүләд

цаатк-иааткинь медчкад, захас авхов! Муҗг келв: баасн ухань тер! Та

—Ямаран Митрофаната?

—Петровин Митрофанта... Түүг меддго билт? Гөлм өлгәд, зергнрт

данг хулдналм. Түүндтн басл ик олн эрәсд керглгднә. Гөлм болһнд арвн эрәсн... Тоолтн кедү болдгинь...

— Сонсча... 1081-чг статьяд игж келгджәнә, төмр хаалһиг зөрц

87

МАКСИМ РЫЛЬСКИЙ Ленинск мөрән лауреат

89