Васькан Бадм. Цагин гүүдл. 2001

дүүргв. Герлтә иргч зааҗ, баһ улсин җирһлд цецн көтлврчнь болҗ, авта сәәхнәрн чееҗинь бәрсн мууһинь шатаһад, сарутрулҗ, санаһинь хурцлҗ, герлтә күслүр девшхднь күчн-чидлән өгнә.

Дәәнә, даҗрлһни харшиг халун дурарн, үнн хурц үгәрн, мергн ухаһарн илдкҗ, цевр санан-седклән цагин герчд тохраҗ, холур зөрүлҗ үүлднә. Авта, таңсг дурарн оньдинд хәәртә, ирчг үйнртән келгдх тоомсрта теегин дууч нерән тууҗин халхд батрулна.

Дурн, җирһл, оньг — эн сәәхн хамг шүлгчин дегтрәс ууҗад, дүрмүднь умшачнрин сананд әмдрҗ, бичәчин үүдәлтин билгтнь, цаһан цевр тоолврнь эднә уханд сәәнәр тодлгдҗ ухан-седклинь өврәв. Умшсн әмтнә чееҗднь аһу сәәхн дүрмүд әмдрәд, дүүрәд, судцарнь хавр делгрҗ эднә зүркнь бульглв.

Эврә җирһлиннь эргцд шүлгч геевр, үкл, зовлң болн нульмсиг элвгәр эдлв. Җигшх, урудх тоотсиг дииләд, җилв-бахан хурцлҗ, үүдәлтин өөдмд күрәд, тоомсрар, билгәр сәәхн күсләр санань герлтв. Көдлмш, ноолдан, хәәвр — җирһлин хаалһ тиим болв. Хальмг олн-әмтндән церглҗ хальмг келндән, сойлдан дурлҗ цевр сәәхн санаһарн цааранднь үүлдҗ бәәнә. Цуг эрдм-билгән, насн-җирһлән нерәднә. Харалта үклин һазрас гетлҗ цеврәр һарсн дурнь герлтә шүлгләни хаалһар көтлнә.

Җирһләс авсн медрл, үнн берк санан болн дамшлт өргмҗәр бульглсн күүнә седклин халун дурн өргнәр, чадмгар, урнар үүдәврмүдтән үзүлҗ, бахтаҗ чадв.

Тегәд шүлгләни урнч Буджала Егор өдгә хальмг литературт ончта орман эзлв. Хөвдән учрсн цуг мууг ардан үлдәһәд, "цар тергәр туула күцәд" җирһлдән седклин диилвр бәрсндән йоста гражданин, нертә шүлгч болв.

Болмар сәәг үзләв. Байр, иньглт, Баатр дурн Бәәр бәрлдән

Болмар сәәг үзләв. Би найтав.

Болмар мууг үзләв. Булрад, бүдрәд, Босад, унад, Бузр ховла харһад,

Болмар мууг үзләв.

Буджала Егорин ээлтә, таалта, таңсглсн дуута шүлгүдинь умшхла, насн баһ цагинәр бульглад, седклд сәәхн бахмҗ, байр цегәрҗ, авта дурн сернә. Шүлгчин үүдәлт юуһарн соньмсулна гихлә, давтгдшго шүлгләни үгәрн, гражданск җирһлин чидләрн, хурц ухани билгәрн болн дурни халун ундар дүүрсн аһу ик, өр-җөөлн

седкләрн йилһрҗ олн умшачнрин седкл авлна. Көгшрлт уга өргмҗтә бәәдләрн, аһу седклиннь тааларн, амрлт-цуцрлтан уга көдлмшәрн баһ үйнрин дурта болн дуута шүлгчнь болҗ Буджала Егор ончрна.

Шин һарсн нилхд әмдрл өгәд, нөр-хол угаһар көкнәннь уурган шовшулад, бооҗулад өсксн хәәртә экин дүр наснаннь турш чееҗәснь хөөһлго, сананднь оньдин сарулдад, герлтәд йовна. Хәәртә экин дүр халун буульмҗта үгмүдәр келгдҗ, шүлгчин сананд эңкр экин күргсн ач-тус кезәдчн чигн мартдгшго. Мөңк экин дулан, җөөлн сәәхн седкл наснаннь җирһл дахад чееҗднь даңгин сергәд, байрлулад йовна. Экиннь ач-туст ханҗ, тер ик дуран халун үгмүдәр сиилләд хәәртә үрнь шүлгиннь мөрт мөңкрнә:

Экән санад генрәд однав, Эврән медәрәд ирсән меднәв. Эврә иньгиннь һаринь авнав, Эргүләд альхинь арһул илнәв. Экинм альхншң ээлтә, дулан, Экинм альхншң җөөлн, улан.

Эңкр эк, буурл ээҗ тег, дурн, таалмҗ, дурта эгл улст нерәдгдсн олн бахмҗта шүлгүд бичгдв.

Төрскндән туурмҗ бәрсн эгл улсин дүрмүдинь сергәҗ, теднә урн көдлмшәр, әрүн седкләр бахтсн дуран шүлгүдтән орулҗ бичәд тер улсин күцәмҗсин байринь хувацҗ, бас теңкән угаһар байсна.

Әмтнә җирһлд учрсн зовлңгиг хувалцхар әрүн, өр-өвч седкләрн бас дөң-тусан күргхәр гүҗрсн цаһан санан шүлгчин өрчиг өргәд йовна:

Күүнә өвдкүр, Күчр, күнд зовлң,

Күләҗ ицҗ келсн нәәллт үзхләрн, Нөөрән, нерән гееҗ туслхар гүҗрнәв.

Эңкр теегин седклд, теегин үрнә цусн-цогц оньдинд батар холвата. Цагтан бөкх цогцарн андһарлҗ, эңкр теегәсн кезәдчн салшгоһар өврләд, теврәд мөңкиңд насарн үксн бийнь, теегләһән җирһхүв гисн әрүн дурн өрчднь унтршго дендрәр асна. Чееҗинь һундл, зовлң, зөвүр мерсн кемлә, өшән, цухл, цүүгән учрсн цагла, һанцхн эңкр ээҗ тег зөвүр-зовлңгинь хувалцна, таалад, тесх чидл учраҗ, иткл-күцәмҗәр сергәнә. Эңкр теегләһән хамдан үүмәтә цагин хаалһар байр зовлңган хувалцҗ күлцңгү сәәхн дур, күчн-чидл теегиннь өрчәс авч, уралан урмдҗ теегиннь дееврт өлзәтә кишгән олна. Ээҗ-тег өрчднь хаврин бамб цецгәһәр сүүрлҗ, һарһсн эклә әдл җирһлднь җивр урһаһад, үүдәлтин ишкдлд өөдлхднь күчлсн төләд, тег шүлгчин сананд терүнә зүркнь, эңкр селвгчнь — үүрнь, дурта, таңгсг ээҗнь болҗ үүлднә:

Теегм — һарһсн экм. Теегм — дурлсн күүкм. Теегм —төрх шүлгм. Теегм — теркә зүркм.

Теегин тоомсрта үрн Буджала Егор баһ насндан харалта җилмүдин көллә харһҗ, күүкдин инәх, наадх, байрлх тоотсиг мартҗ йосна даҗрлһнд, Сиврин киитнә шүрүнд цокгдҗ олн улслаһан хамдан көлдәд, өлсәд, даарад, тууврин күнд аюлыг ээм деерән дааһад, өөрхн төрл-төрсән гееһәд, уйдн ууляд-унҗад, үклин тамас һарла. Буйнч җөөлн санан-седкләрн баһдан эс җирһсн хөв-кишгән эдлхәр, дәкәд тер һашута цагиг герчлхәр седҗ деедсин евәләр әмд, герлтә цагур ирсн болх гиҗ тодлгдна. Тер һашута җилмүд шүлгчин сананд хар татасан үлдәҗ өрчинь өвдкүрнульмсар дүүргәд уйдулад цокад оркна. "Буйслһн болн босхлһн" гидг поэмдән шүлгч халта йосиг, хорта җилиг, сариг тодлҗ һашу дөрҗ иигҗ келнә:

Тер җилиг, тер сариг Төрүц кезә чигн мартшгов. Тер харалта хар өдриг Таралңд чигн, тамд чигн

Тусснь бийнь, давтхан ууршгов. Цаста, салькта, киитн өрүн Цань угаһар харлҗ одла Зовлң таңһчд җиврән деләд, Зүркәр төвләд, тусҗ дарла.

Бүкл келн улсиг төрүц уңгинь керчҗ уга кеҗ болшго, күн болһниг даҗрҗ алҗ болшго, тер юңгад гихлә күмнд бас харх нүдн, делкәд бас санан зовх, зөв-йосинь харсх улс бәәнә. Үйнртән келх һашута тодлвран чееҗдән хадһлсн муульта хальмгуд ик зууһан гееһәд, тууврас хәрҗ ирцхәлә. Тодлвр — мөңкинд үйнрин тууҗд мартгдшго ичр-итклин халх.

Буджала Егорин "Буйслһн болн босхлһн" гидг поэм болн Эрнст Неизвестныйин "Буйслһн болн Босхлһн гидг бумб" — хальмг улсин зөргт нерәдгдсн дун болн эднә мөңк тодлврин тууҗ. Тер өршәңгү уга туувр хальмг олн-әмтнд ямаран ик зовлң, үкл учрав, кесгиннь седкл көлврүләд, буучад чилшго, чикршго һаслңгар дарв! Эн аврлт уга, му йорта йовдлиг, йосна хар санаг гемшәлһнә герчин негнь Буджала Егор болв.

Халта, һашута үгән хурцлҗ, тер йосиг, цагиг бурушаҗ тууҗд мартгдшго сүркә, һашута үнинь илдкв. Кирсан Илюмжиновин нилчәр, алдр урч, номт Эрнст Неизвестный зүркндән тееһәд, ухалҗ һарарн цутхсн бумб хотл Элстд тосхгдв.

Тодлвр, толдвр...дәкнәс үүмүлҗ, шүлгчиг болн хальмгин көгшн бичкн угаг хәәртә бумбур көтлв. Күрл, чолунд цутхгдад көшсн дүрмүд серҗ, үүмҗ зогссн әмтнүр һашута, зовлңта хәләцсән тусхасн болна. Дарунь шүлгчин сананд зовлңта туувр сергҗ, зуркинь көөмгүлҗ шарклулв. Урдас җирһл-җилмүд һатлҗ, һундлта һаслңгин хаалһар тарҗ геедрсн улсин яхллһн, түңшлһн, уульлһн, оркрҗ дәкнәс соңсгдсн болна. Күрлд тохрсн улс дунд бийиннь дүр торлзад, цөкрсн цуцрсн цогцинь әмлҗ, эн һашута хәләцәрн мөңк тагчгиг хәләҗ харад менрв. Шүлгчин цогцла әдл наадк өвгд-эмгдин зовлңта хәләцс бумбур ширтҗ давсн яхллһинь, кеер күүнә һазрт өнчрәд үлдснь эңкрмүднь сангдҗ чирәһәрнь һашун хар нульмсн һооҗад киитн салькна шүрүнд мөстҗ цогц-цусинь менрүлҗ көл-һаринь тушад тагчгрулв:

Бумбд цутхгдсн күрл дүрмүд Цагин холас маднур харна Буднд геедрсн тууҗин халхас Царцҗ одсн дүрмүд сернә. Гемән эргч эн бумбд Хальмг улсин зовлң бууҗ Һашута цагин һундл, нульмс Хорҗ одсн дүрмүд хураҗ...

Үксн дүрмүд шинәс әмдрәд, Тодлвр дотрас һарч ирнә.

Насн турш күсл кеһәд йовсн хальмг улсин тачал бумбд тохрад мөңкрв. Эн хәәртә күүнә нилчәр, ухата күүнә һарар кегдсн мөңк бумб — хорсн улсан сансн санвр болв.

Буджала Егор зовлң учрсн халта болн хорта йосиг үннч, тодрха кевәр үзүлҗ күрлд тагчгрсн дүрмүдиг, теднә зовлңгиг, өвдкүриг, энллһиг зүркәрн медәд, урн үгәр әмдрүлҗ тууҗд мөңкрүлҗ билршго мөринь үлдәв. "Буйслһн болн босхлһн" гидг поэм һашута цаг тодлсн әмтнә седклд мартгдшго тууҗин нег халхнь.

Буджала Егор арвн һурвта насндан киитн Сиврүр хальмг улслаһан хамдан туугдҗ көлдх, өлсх, муурхинь тесч, уйн баһ насан зовлңгар услҗ цагин догш дааҗ өсәд батрв.

Тер тууврин хаалһан, зовлңгта бәәлһән тодлҗ," Үүдән тәәлтн, хальмгуд!" гидг поэм үүдәв. Поэмин һол дүрнь арвн һурвта Басң көвүн. Бичәч негхн күүнә дүрәр дамҗулад, цуг хальмг улсин тууврин зовлңта бәәлһ тодрхаһар үзүлв. Басң көгшн ээҗтәһән, бичкн хойр дүүһән дахулсн, киитнәс цогц-цусан хәәрүләд, өлсәд-көлдәд уйдн йовҗ эднән асрад, арһта гиснь гесән теҗәх болв. Бөдүн күүнә кех көдлмшт Басңгла әдл өлн олн күүкд көвүд кецхәв. Уйн наста Басңгин хойр дүнь хавдрлад, даарад-царцад хорцхав. Сиврин догшн хаалһар тенәд-тесәд, өлсәд даарад, көгшн ээҗтәһән хоюрн муулян эдлв. Кедү тиим улс өрк-бүләрн түрцхәв. Басңгиг зовх-

түрх саамд Үлмҗ эмгн салдс Манҗд келсн халун үгмүд зөрмг-чидл өгәд, ээҗин хәәртә дулан, чееҗинь халулад йовла:

Әмдин чирә алтн. Түрү зовлң хойрар Әмдин җирһл күцдмн. Залу күүнә өрчд Эмәлтә мөрн багтдмн. Зовлң түрү хамгиг

Эрслҗ зөрснь диилдмн.

Басңгин хөвәр хаалһднь цаһа сансн олн улс харһна. Теднә негнь Заборин гидг орс залу билә. Эн күн йосна хаҗһриг медәд, хальмг улст нуувчар дөң-тусан күргнә. Басңгин уханд эн сән күн оньдинд тодлгдад үлдв. Заборина келәд бәәсн цевр, соньн үгмүд Басңгин салврсн санаг чиклв, чидл өгч батрулв. Тегәд Басң сән седклтә улсла харһад, әрүн, цевр сана бәрҗ, даҗрлһн дотр эс цөкрсн, цевр ухаһан, дуран эс геесн төләдән йоста күн болв:

Әәмшг даҗрлт хойр Җирһл залдмн биш Әрүн дурн, өрн — Җирһлин мөңк иш!

Иим цевр, әрүн сана дотран бәрсндән, шүлгч Буджала Егор эндр өдр күртл чееҗдән таңсглсн дуран хадһлад, делгү цаһан седклән әмтнд секч, тоомсрта, нертә хальмгин үрн болв. Эн Басңгин дүрәр дамҗад, үйнртән эврәннь җирһлиннь тууҗан бичв, нертә шүлгч Буджала Егорин нутган дуулад җирһхсн санань кезәдчн бичә бөктхә!

ҺАРГ

Литературно-художественное издание

Бадма Идыжлянович Васькаев

БЕГ ВРЕМЕНИ

на калмыцком языке

Рассказы, стихотворения, очерки

Редактор-составитель Э. А. Эльдышев

Подписано к печати 29.01.2001. Формат70х1081/32 Бумага офсетная № 1. Гарнитура Таймс.

Печать офсетная. Усл. печ. л.5,95 Уч.-изд. л. 5.

Тираж 125. Заказ 188.

Отпечатано с оригинал-макета в АПП "Джангар" ЛР № 010169 от 07.02.97.

АПП "Джангар", 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 245