Васькан Бадм. Цагин гүүдл. 2001

яһнач, хәәмнь. Заяч әмд бәәтхә гиһәд заясн хөөн, эн җирһлдән арһан эврән хәәх кергтә. Күн сәәхн әмдрләр байн болдмн. Эргндк сәәхниг һәәх, царцсн ясн-цуснчн бульглх. Хөрн зурһата наснчн, юн гидг насн-ба, — гиҗ өвгн келәд, генткн чееҗәр бульглад одв. Дәкәд босад нааран-цааран йовдңҗаһдд: — Өрүнәһә Һәрә ирлә, чамла күүндәд хәрүһинь өг гилә. Көвүнчн ода эцкин бүлән нүдн уга, өрчинь дулалх эцкин бүлән үг уга генҗ-гейүрәд, үкҗ бәәнә. Ода юуһинь нуухув, көвүнд эцк кергтә, эцк уга көвүн елдң болдмн гиҗ эс келнү. Дәкәд чамдчн сән түшг болх билә, бәәхтә санамр бәәх биләч. Һәрә тәвтәчн болтха, түүнә нас тоолад яахв. Эврәннь өмнәннь арһ хәәх кергтә, — гиһәд өвгн келхәр бәәсн күслән һарһад келәд оркв.

—Я-йа ичкевт, наһцх ю келҗ бәәхм-та! Би тиигтлән залу хәәҗәхш. Уга, Эрднәм минь юн гиҗ санх. Экм залу хәәһәд үкҗ бәәҗ гих. Яһдг-кегдг болвчн, һанцхн үрән барадад, Цернән иртл торч үзхгов, — гиҗ келәд, Өлзәт доран хүүхлзәд, менрәд улаһад бәәв.

—Һарлцсн юмсудтан юңгад би харта болх биләв. Кедү һашута болвчн юмиг илднь илдкксн сәәнлә. Цернлә әдл цааҗла харһсн улс дәкч хәрү ирх гиҗ санад керго. Ода нам әмд бәәх угань берк болх. Э, Өлзәт, намаг Цернд дурго болад, өшәркәд тиигҗ бәәнә болһнч? Уга, ода юундан өшәркх биләв би. Зуг таднд санам зовад, дәкәд чамаг үксн кү санандан бәрҗ бәәхәр, эн өдгә бәәдлән ухалад, негн деернь һарһтха гиҗ бәәләв. Зөвшәрхәс нань арһ уга чамд. Эрдничн өндәһәд босхлань, Һәрә көдлмшт йовулҗ оркх. Терчн чинән-чидл уга кеер җе гих. Көвүнчн ода халун гемәр зовад кевтнәлм, терчн арһта залу, эмч районас авч ирәд эдгәһәд авх. Цааранднь бәнбәәҗ сурһуль сурһад нег юмна дөрәд күргхнь лавта. Сән, тоомсрта күүнд одхла, тер му нернчн цеврлгдх. Чи өмнк кевәрн багш көдләд бәәхч, көвүнчн сарул өргн хаалһд орад, хөөн-хөөнән чамд ханх. Нерн-уснь цевр йовҗ оюн билгин евәләр отгтан тоомсрта залу болх. Кезәнә өнчән авад салҗ одсн күүкн көвүн хойрта белвсн залуд одхдан, юуһнь эмәхв, — гиҗ өвгн түрүн авгтан шүрүлкәд уурлҗаһад, тер заагт номһрад эвлә бәәҗ, бериг эвтән орулад авб.

***

Тер күүндврин хөөн, Өлзәт Һәрәд мордҗ ирәд, хойр долан хонг болв. Һәрә районас эмч авч ирәд, Эрдниг үзүлв, тернь олн-зүсн эм бичҗ өгв. Болв тер эмнь туслсн уга, өдр ирвәс Эрднь муурад, чинәнь-чидлнь шүүрәд йовб. Өлзәт буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд, көвүнәннь өөр нөр-хол угаһар бәәснд хатад, харлад, әрә көл деерән зогсҗав. Минь өцклдүр эдн Эрднин царцсн цогцинь оршаҗ оркцхала. Өлзәт герин дөрвн булңгар авдрта алтан геесн кевтә шаһаһад нааран-цааран түңшәд, гейүрәд йовдңҗ бәәһәд:

— Эрднәм, хәәрн көвүм, әмд бәәсәрчн күслән кеһәд, һанцхн чини төлә үклдәд, үзхүзшго зовлңган дааһад, нульмсан нууһад, бийән арһдад йовлав. Кедү зовлңта болвчн, нег юмна көлд күргс гиһәд өдр-сөөһин ухандан ончлад, санан уудх гиҗ

санлав. О, яһлав! Эңкр үрм, ода эн хәәрн цогцан кендән гиҗ хадһлхва, өрчәр дүүрң өвчән кендән келҗ уйдулхв-а. Э, аав-ээҗин бурхм минь, өлгәдән үкс авч харвтн намаг. Эн һазр деер әмд бийим генүләд яһтха гиснтн энв-е, — гиҗ Өлзәт хәәкрн һашудад, эңсҗ көвүнәннь ясата хоосн орндгиг теврәд, деернь мөлкҗ, өрчнь өвдкүрәр дүүрч, шарклулад бәәв.

Һазаһас орҗ ирсн Һәрән дү бер Алтн Өлзәтиг орндгас өргәд, көтләд бийиннь унтдг орндг деер кевтүлчкәд, яахан медҗ ядад, санань зовҗ бәәһәд: "Һанцхн үрән алдчкад, арднь генәд-гесәд бәәнә гидг. Экин энрлһн гидг күчрл юмн бәәҗл-ә. О, хәәрхн, эн теврәд таалад өсксн һарарн, түрүлҗ үрнәннь цогциг шаврар дарх юмн әмддм бичә үзгдтхә", — гиҗ Алтн дотран зальврад, мелтәҗ бәәсн нульмсан арчад оркв.

—Э, Алтн хәәмнь, Һәрәд одхларн, бийиннь төлә биш, һанцхн үрән гемәс гетлһс гиһәд ухалҗ ирләв. Көвүндм тер эмсин бийнь тус болсн угалм. Чи яһад тиигҗ бәәхинь медҗ бәәхшич. Күүнә һанцхн көвү дахулад, өркән тараһад йовсндм, хойр долан хонгт талдан залута бәәһәд килнц һарһсндм, Церн нанд һундва. Аав-ээҗиннь сәкүсинь әтилһҗ оркув би. Ода кендән келхүв, теңгр намаг засва. Гемән ода медҗ бәәнәв, зуг үрим авхар, намаг авхнь яһна. Килнц һарһад йовсн күүнә килнц бийәрнь һардго, нег хәәрн юмарнь дәврдгчн гиҗ ээҗ минь келдг билә. Тернь үнн бәәҗ-ә. Көвүм серл орхларн, мел баава хәрия, дәәдә маниг күләҗәх. Үкс хәрия, — гиһәд орнасн өндлзәд оддг билә. Яһад эс соңсув би. Сүл келсн герәсинь эс күцәвүв. Алтн минь. Хәрү өмнк цаган эргүләд авдг болхнь, тиим килнц дәкҗ һарһш уга биләв. Э. Цуг эн сансим күцәһәд өгдг күслтәнь бәәхнь яһна, күслим хаңһаһад өгдг цецн бәәхнь яһна, — гиһәд Өлзәт арһулхн келәд, чинән-чидлнь чиләд, муурад, нүднәннь күмсгән буулһад, тагчг амрч бәәһәд, тер дарунь чееҗнь уудад, гиигрәд, эн хәрү өндлзәд, өөрән суусн Алтнд:

—Экән өңгрснә хөөн, долата цагтан көгшдүдин күр чиңнҗ бәәһәд, ээҗәсн луус гисн юмби гиҗ сурхлам, ээҗм келлә: — кезәнә, кезәнә хан Эрлг алвтан һәәхҗ йовад, генткн элҗгн мөрн хойр наач бәәсинь үзчкәд, ичәд уурлад йовад одна. Тернь тер болад, удлго элҗгн мөрн хойрас тогтсн аң һарна. Тегәд тер аңһиг луус гиҗ нерәднә. Луусд өсәд-босад бәәнә. Зуг күүкн луус боосхларн, мел үкҗ оддг болна. Тегәд эдн алң болад бәәҗәһәд, хан Эрлгд одцхана. Хан Эрлг келнә: — Би алвтан һәәхҗ йовад, элҗгн мөрн хойр наач бәәһәд, килнц һарһҗ орксинь үзҗ оркад, уурлад: — килнцәр һазр дүүргҗ йовхар, боосхларн, үкҗ чиләд, тохм хууртн, — гиҗ зәрлг боллав гинә. Тегәд түүнәс үүдсн үлгүр, гүн мөрн боосхла — байҗхин темдг, луус боосхла — укхин темдг. Нә, Алтн, теңгрин өвчн уга, сән йов, — гиҗ шулуншулуһар келәд, ардаран киисәд уха-сегәһән алдад, унтад одв. Өлзәтин чееҗнь дотрк өвдкүрәснь сулдҗ гиигрәд, сүмснь цогцасн салад, арһулхн деегшән нисәд делв. Ард үлдсн цогцан һәәхҗ, сүмснь ик ацанасн алдрад, улм деегшән деләд, тенд гилвксн цаһан гегәнд күрхәр адһв. Хар үүлн заагт гилвксн цаһан гегәнлә сүмснь ниилҗ,

кемҗән уга дурар дүүрәд, зовҗ бәәсн чееҗнь амрад, амулңгта хаалһдан орҗ төвкнв...

1995 җ

КЕЦИН УСН ҺУУҺАН ТЕМЦНӘ

Намр болад ирхлә мал геедрнә гилдәд Сарпан хотна улс даңгин шууглдад, асхн болһн малмудан бүрткәд, үүмәд бәәцхәдг билә. Тер өрүн ә-чимән уга бәәсн теегин төвкнүн аһуг, генткн чочаһад:

—О, хәәрн Батам, хәәрн Батам! — гисн эццн хар эмгнә ууляд хәәкрсн дунь теегин дүүрәнлә хутхлдад, доңһдад бәәснь соңсгдв.

—Үрн-садн уга нандан улан-шар нойхм биләлч! О, хәәрн Батам минь, яһлачи! Залуһим хоршасн мөңгәр хулдҗ авсн Батам мини, бүләкн үсичн уухларн, авальм авад өгсн бүлән ундлла әдл болдг биләл! Усәрчн тос кеһәд идхләрн, элкнәсм һарсн үрм кеһәд өгснлә әдл болдг биләл. Батам, хәәмнь! Унх мөрн уга, хатхх цусн уга намаһан яһтха гиснчн энв? Ода юн зовлң хаалһдчн харһад одва? Харһнсн гүзәнд теҗәл, шөлн-шүүсн болвчи? Яһлав, Яһлав хәәрн Батам! — Эй! Батаһим идсн улс, намаг хамднь идцхәтн! Үксән кеҗ намаг урн-садн болсн үкрим идәд, ор һанцар үлдәҗ зованат! — гиҗ һаран дайлад, иигән-тиигән нүдән һалдһлзулҗ шилвкәд, җир һарсн эмгн усн-цасн болҗ хәәләд, эҗго теегәр тенәд, эңсәд, гейүрәд йовна.

—Гүзәнәнтн хар ноосн җулһрад, цадад-хахад бууртн! Уңг-тохмдан үрнсаднаннь җирһл үзлго одцхатн! Җирһх дүүвр наснтн, зовлң нульмсн хойрар чилг! Эргндк җирһл үзҗәх хойр нүднәнтн харань чииһәд, наснантн туршт тамин хар үүлн болг!

Идх-уухтн кезәдчн элсн-шора болг! — гиһәд деегшән теңгр хәләҗ альхан ташад, хәәкрәд, хараһад йовсн эмгнә буурлтсн үсинь серҗңнсн өрүни салькн салһад, бүтрүләд бәәнә.

—Тегәд юн килнц һарһсндм намаг үкрәсм хаһцулҗахмб? Юн һундл чамдан һарһад оркув, Батам минь, келәд өгдг болхнчн! көөрк, Батам, асхнд нәәхләд ирхләчн эврән идҗ бәәсн хотасн мел дутадго билүсв. Келсим медсн кевтә, шовһр дулан урларн өрчим түлкәд, таалад, шүрүн шүүстә келәрн һарим долаһад, ээлтә җөөлн нүдәрн хәләһәд һардг эс билчи! Батам минь ода яһна гиснчн энв?! Ца-цааһан хоосн намаг, дәкәд кен тиигҗ харңһу-хагсу чееҗдм таалмҗ үүдәҗ йовх! О, хәәрлт уга хөвм му заята заяч хойрм. О, теңгр-бурхдм минь, хәәрлх-таалх гегәнчн яһсн болхув, хәәмнь! Намаг авх эрлг, яһлчи? Иигҗ зовахар үкс гиҗ авхнчн намаг? — эмгн эңсҗ, седкләр муурад, зовад, үзмҗ уга хәләцән теңгрүр тусхад, теегин өвснә делвд хурсн чиигмүдиг келәрн цацад йовҗ генткн ухан-сегәһән алдад доран һазрт киисв, эҗго теегин аһуд һанцхарн һашудад, көлврәд, мөлкәд кевтв.

Өрүнд идшлх бәәрн талан һарч йовсн хотна малмуд мөөрлдәд йовцхана. Теднә тек-тууль болсн бүрү һунҗдуднь, кевтсн эмгнә түңшсн дууһинь чиңнҗ, доран ормалдад хәләҗәһәд, генткн чочлдад, чикән сертәлһәд, сүүлмүдән өрглдәд, мөөрлдәд, хооран хурдар гүүлдәд тарцхав.

Хо-һалзн үкр тууҗ йовсн баахн шар бер, өмнән хол биш кевтсн күүнә бара үзәд ормаһад зогсв, дарунь санан орсн кевтә, хурдарн гүүһәд ирв.

—Хей, Булһн бергн, хәәмнь яһувта? — гиһәд бер эмгиг тәнәд, ээмәснь өргҗ бәәһәд: — Эҗго теегт һанцхарн гейүрәд, зовад кевтх, бийтн тасго болви? — гиһәд бер сурад, эмгиг сүвәһәснь һазрас өргәд авв.

—О, сәәхн иньгм Саглр бер, намаг иигәд генәд-гесәд кевтхлә, сәәндән тиигҗәнә болһнчи! Һурвн өдр дарандтнь дуудад, үкриннь мөр мөрдәд хәәвүв, нам мөрин дүрстә юмн медгдхш. Батаһан санад оркхлам, өрчм харар өвдәд окнал. Чи бийчн меднчи, Батаһасн оңгдан нанд юн кишг бәәлә, — гиһәд эмгн берин өрчд толһаһан тәвәд, дал-ээмән чичрүлҗ, дәкн һашун хар нульмсан һооҗулад бәәв.

—Булһн бергн, арһта болхла, бийән бәртн. Би үдин хөөн Санзран тәвәд, холар йовад хәәтхә гинәв. Цааран холд һархларн, үзгән алдсн болх. Бататн нег юмнд хорһдад бәәдг болх, — гиһәд эмгнә седкл аадрулҗ бәәһәд: — Ода үкс хәрхм, чиигтә һазрт удан кевтәд бөөрдән киит авсн болхит, царцхит, дулан көнҗлдән дуладад, цогцдтн әмн орхла, невчк төвкнхит, — гиһәд бер толһаднь бәәсн эврә альчурань тәәләд, эмгнә толһад чиклҗ боов. Бийиннь улан шар халхарнь заядар нульмсн һооҗад бәәсиг оньһлго, эн эмгнә бөгдисн хатмл цогцинь хәләһәд, дотран харм төрәд, чееҗәр зовад бәәв.

—О, яһсн цаһан саната бервчи! Эн әмтн цуһар иим болхнь худл-хулха, мек-тах хойр төрүц һаршго билә. Ода зәрм әмтн цаһан сана зүүдгән уурад, авлһч, арсмч болад әмн-әмәрн бәәцхәдг болҗана. Чамла әдл цаһан саната улс ховр, — гиһәд эмгн өдгә цагин улсин бәәдл-җирһл шалһад, эврәннь дотрк һашун тоолвран һарһад келҗ седкләр уйдад йовв.

Йириндән өрнь өвдәд йовдг бер әмтнә энлһ чиңнҗ бәәһәд, чееҗнь өвдкүрәр дүүрәд, үкринь хулхалсн улст хорнь буслад, яахан медҗ ядад йовв. Эмгиг гертнь күргәд, дулан көнҗләрнь орачкад, орндгиннь хаҗуд киитн һаринь эврәннь дулан альхарн иләд, дуладхад, төвкнүлв:

—Булһн бергн, би үкс йовад гертәсн үс авч ирәд, танд халун цә нернәв. Та зуг орндгасн бичә бостн. Сәәнәр дуладад, амрад кевттн, — гиһәд Саглр арһулхн өндәһәд келв.

—Нә, Саглр, хәәмнь хәр, көвүнчн чамаг яһсм гиһәд хәәх. Санаһан бичә зов, бийән невчк тогтнулчкад, цәәһән эврән нерәдл бәәхгов. Чи зуг үсән авч ирәд өгчк. Ханҗанав чамд. Чинән-чидл уга, өнчн-өвү маднд тусан күргхлә, чамд буйн-кишгнь хәлдх, кукм минь, сән йов, үкхләрн ардан чамд кишгән өгнәв, — гиҗ эмгн берд ханҗ, әрә дууһар келәд, тагчград кевтв.

—Намаг иртл бичә орнасн бостн. Би үкс ирхүв, — гиһәд келчкәд, Саглр арһулхн босад һарв.

Булһн невчкн зуур унтҗ серәд, орнасн өндәһәд босхар седв, болв көлнь цогцан даадган уурад, доран зогсҗ ядад, эн хәрү кевтв.

—О, чавасм, ода иигәд үкнә гидгнь эн билтәл. Кен яһҗ үкхән меддго гидгнь үнн бәәҗл. Үрнәннь орчд үкрәр үрән кеҗ, нүдн-амн болҗасн, зүркндм зүүдн болҗасн үкртән зовад үкхүв гиҗ кен ухалҗ йовла. О, эрлгин элч, үкс зовалго намаг авхнчн. Хумхарҗ одсн хар модна тасрха болад, күүндчн тус угаһар, эрлгд чигн керг угаһар бәәнә гисн басл күчр үүлтә бәәлһн бәәҗ кевтәм... Э, э әмддән буйан келһүлсн күн уданд үкдго гидг эннл-ә... Ца-цааһан хоосн гидг басл күчр юмн чигн. Үкхләм ардм буйим келһүләд оркх һарсн өөрхн үйнрәсм нег юмн өөрм бәәсн болхнь? Би әмддән буйан келгүләд, һанцхарн үклиннь чирә хәләһәд, иигҗ әмдәр зовҗ, тачаҗ бәәх билүви? — гисн һашудсн халун үгмүд эмгнә һаслңгта чееҗәснь алдрад, өрчинь өвдкүрәр дүүргәд, түрәһәд бәәв.

Эмгн тагчгар герин ораһур цөкрсн хәләцән тусхав. Нульмста бүргр нүднднь давсн җилмүдин зовлң-җирһлнь торлзад, олн зүсн үзгдл үзгдәд, зервк авальнь, көвүнь, эмч гелң Намка сананднь сергәд, чееҗинь бутхачулв.

—Күүнә зовлң деер эврә җирһлән тогтанав гиһәд, сәәхн бәәсн төвшүн өркин бәәдл салвлсн... Аваль гергинь залуһаснь, эңкр күүкинь эцкәснь күчәр салһад, теднә энлсн бәәдлинь, генрсн чееҗинь соңсл-үзл уга буласн... Залулань ханьцад, эврәннь хөвән алад, негхн үрндән эцк олсндан байрллав, — гиһәд эмгн зовлңтаһар түңшҗ урдк җирһлән тодлна. Тернь өцклдүр болсн кевтә уханднь җирлзәд, цааранднь эклцәсн авн тодлгдад, тодрхаһар дүрмүдинь сергәһәд, хәрү чееҗинь үүмүләд бәәнә:

—Э, э... тиигхд күүкн цагтан һарһҗ авсн зурһан өөндән күрсн көвүһән нурһн деерән үүрәд, шинкән Сиврәс нүүҗ ирәд, Үстә гидг хотнд буулав. Тегәд өрүнднь конторт одхлам, директор өмнәсм таниг бәәлһдг гер уга, дәкәд совхоз деер көдлмш уга, зуг хөөнә хошт одад, ах хөөчин нөкд болад көдлҗ чадҗанат гив. Арһ уга, Дорҗин Басңгин хошт намаг мөрн тергәр күргцхәв. Шаврар цоксн хойр талан хората землянк гер бәәҗ. Дорҗин Басңгахн намаг орулҗ авад, нег хораһан сулдхцхав.

Дорҗин Басң, дөчн хойр-һурвн күрсн наста залу, олн үг уга номһн, цогцарн чидлтә-чиирг, нег күүктә, аваль гергнь бас номһн, нәрхн сәәхн шар цогцта дөч һарсн бер.

Би тиигхд насм дөчтә, махта-шөлтә, келтә-амта, аздарн маля кеҗәсн гергн, тегәдчн Сиврт "дөчтә азд хар" гидг нерән авлав. Тегәд нег сардан, хойр сардан бәәһәд, шулун-шудрмг, хар көдлмшиг Басңгла әдләр кеһәд йовдгтм намаг залу таасад, негнегән сәәнәр медлцҗ, таарад көдләд бәәвидн. Бәәһә-бәәтл белвсн цогцм һалзурҗ халу дөрәд, залуһин цогцла шахлдх дурн күрәд, йосндан тесч ядад бәәвүв. Бий талан уңһаҗ авхин арһ хәәһәд, өөрнь эргәд-дуһрад, нуувчар нүдәрн таалад, эңкрләд бәәҗ эвләд бийдән күчәр дурлулад, үгдән орулад аввув.

Басңгм мини келсн сәәхн үгмүдтм авлгдад, агчмд седклнь байрар дүүрәд, намаг дахад, эргәд өөрәсм һардган уурв. Нег дәкч иигҗ бәәҗ болшго гиһәд нег мөслҗ гергнднь келҗәнәв:

—Залучн нанд дурта, бидн хойр ханьцхар бәәнәвдн. Чи маднд харш болҗанач, төркән орад йов, — гиҗәнәв.

Бер тас дун-шун угаһар хувц-хунран баглҗ авад, залуһан хөөдән хәрүлхәр һарсна ард: "Төрүц мадниг бичә хә" — гисн цаас бичәд үлдәҗ оркад, тагчгар нег нульмс унһалго, нег ях гих үг угаһар, дөнтә күүкән көтлҗ авад, совхоз хәләһәд йовҗ одла.

Тиим амрар, ноолдан-цүүгән угаһар йовснд байрлад, дотран берд ханад бәәвүв...

Э, э... моһа гертнь орҗ ирәд, эзинь көөҗ гидг юм би һарһув-ла... йо-о... ях-ях... цецгт од... тиигҗ залу хәәхәр, бәәхнь яһдув... Тегәд күүнә залу булаҗ авсн сән гергн би, Басңглаһан ханьцад, нег өрк-бүл болад, зурһан җилдән бәәвүдн. Хөөннь Басңгм саначрхад дотран гергн күүкн хойран санад, бийнь бийән гемшәһәд, тагчгар зовлңшад, түңшәд бәәснь, бийдм ил медгдәд бәәв. Теднинь санулшгоһар седәд, би

юэс һарһув... Дәрк, дәрк... йосн өлкчн гидг бив-лә... Җирһлән олсн сән баавһа болҗах, би байртан бахтад, ю-күүһән ухаллго, эврәннь дурндан авлгдсн... Зеткр ирәд, хар толһаһим хамх цокад, тер төвшүн җирһл им, зовлңгар дарх гиҗ төрүц сандго биләв. Тер һундлта өдр йир сәәхн хаврин хөн сар билә.

Өрүһәр Басң арнзл тохмта хурдн аҗрһ гүн хойр мөрдиг хазар, эмәлинь тохад, невчк кеерәгшән һарһҗ сергәхәр, нег мөринь Савртм унулад, негнднь бийнь мордад, хоюрн сәәхн хатрлдад, байрта һарцхала Амһаһинь невчк сулар бәрәд хатрҗ йовсн Саврин кеелтә гүн, генткн зурмна нүкнд көләрн бүдрәд, толһаһан өкәлһнләнь, деернь суусн көвүн, мөрнә дел деерәһүр көлврәд, түдүхнд тусв. Хаҗуднь хатрҗ йовсн аҗрһ үргәд, хооран күгдләд, деернь санамр суусн Басңгиг авч шивв. Эмәлин дөрәд дегәлгдсн Басңгиг зөвәр дуунад чирв. Ардк көләрн ишкләд, цокад йовтл, Басң бийнь дөрәһәснь алдрад унад, ухан-сегән угаһар кеер кевтв. Тедниг уданд ирл уга бәәхләнь арднь дотр бийм мел уйдад, һартм юмн бәргдлго, чееҗм заядар зовад бәәләв. Ода санхнь, зеткр учрад, бийм уйдулад бәәҗл... Удлго көвүм толһань ху цусн, доһлад, дәәвләд, әрә көл деерән ишкәд орҗ ирв:

—Аак, дәәдәг мөрн ишклчксн, кеер түңшәд, босх арһ уга кевтнә, — гив.

Ухан-сегәһән алдад, яахан медҗ ядад, доран көшәд-менрәд бәәҗүв. Манад нөкд болад көдлҗәсн Бокта өвгнә белн мөрн тергн бәәсиг көөҗ авад, үкн хурдарн гүүлгүв. Басңгиг тергн деерән өргҗ тәвәд, хош талан авч ирүв. Залу ухан-сегән уга, халу дөрәд, киитн көлсн асхрад, түңшәд, зовад кевтнә. Чирәнь ху сөрв, көкрәд, цустад җе болад бәәҗ. Энднь көвүм лугшсн толһаһан бәрәд ууляд зовад бәәнә. Бокта өвгн эмч авч ирхәр совхоз орад йовв,

Басң нег час үлүшг бәәһәд, серл орлго, эмч иртл, әвр гидгәр зовҗаһад, һар деерм өңгрв.

Удлго Басңгин эгч-дүнь, көгшн экнь, аваль гергн күүктәһән хоюрн шугшлдад ирцхәв. Тедн намаг Басңгин цогц тал өөрдхсн уга. Эн сүл харһлтд, дәкч үзшго эңкр

Басңган мартшгоһар харад, киитн цогцинь теврәд, деернь һашудад, уйдад, ууляд бәәс гиләв. Басңгин эк намаг үзчкәд:

—Чи, хар саната шулм өлкчн, Басңгим аввуч. Чамла эс ханьцсн болхла, көвүм одачн әмд бәәх билә, көвүнәм кишгтә җирһлинь хольвлсн өлкчн, аштнь амрл уга од. Җирһл гидг юм төрүц бичә үз, — гиһәд һалзурад, хәәкрәд харал тәвб... — Хәәрн көвүм, хәәрн Басңгм гиҗ эмгн көвүнәннь цогц деернь элкдәд унад, уульн-хәәләд бәәв. Би тедүхнд тагчгар дүлә юмншң кевтә мелмлзсн нүдән арчад, һазр хәләһәд зогслав. Аваль гергнь Басңгин саңнаһинь иләд, тагчгар һашун нульмсан һооҗулад суув. Хаҗуднь зөвәр эләд күүкнь көшсн эцкиннь чирәһинь хәләһәд, шугшад ууляд бәәнә. Би ә угаһар һарад, һазаһур эргәд йовад, теднәс бултад, һанцхарн сальк өрәд һашудад ууляд бәәләв.

Басңган оршаҗ орксна хөөн, көвүм мел толһань икәр өвдәд бәәҗ, хархцдг гем ирәд, җил болад бас сәәһән хәәв. Көвүһән кенд эс үзүлв, тас юмн туслсн уга. Хәәртә хойр күүһән гееҗ оркад, зовлңган теврәд, гейүрәд, һанцхарн хөвләһән гүвдлдәд үлдүв. Кишгтә җирһләснчн уга, бийдм баран болх авалясчн уга, бийим асрх үрнәсчн уга, өнчрәд үлдүв.

Тиигәд бәәсн кишгм чилв. Күн әмд бәәсәрн хөвтә болдм гидг, тас хаҗһр санлһн бәәҗл. Кишгнь чилсн күүнд юн хөв бәәдм. Би ода эн җирһлдән әмд бәәһәд, кенд тусан күргләв, кениг өскләв, кениг хөвтә келәв, ардан юуһан үлдәҗәнәв гихүв. Эврәннь хумха ясан кесн килнц хойран үлдәҗәнәв, — гиҗ эмгн келҗ гейүрәд, дәкн мелмлзсн нүднднь хәрү һашун хар нульмсн дүүрәд одв.

Булһн невчк тогтнад, чиигтәрсн нүдән көнҗлиннь үзүрәр арчв. Цааранднь эмч гелң Намкала яһҗ харһсан санад, көгшән келсн тоот, ода соңсгдҗах кевтә чееҗднь тодлгдад, чикнднь доңһдад одв.

Көвүн өңгрснә хойр өдр давсна хөөн, мана хотнд бәәсн Һәрән Лиҗихн эмч гелң Намкаг авч ирҗ гилдәд әмтн шуугцхав. Долан хонг болхас өмн көвүнәннь буйинь келгүлслч гиһәд одув. Ирхләм, ширдг деер зәмләд суусн, толһань халцха чилгр цаһан, ик нүдтә, җөөлн хәләцтә, шар улан чирәтә медәт бәәнә. Деед бийднь тәвц деер зул өргчксн бәәнә. Түүнднь өвгн мөргәд, бурхнднь бәрцән тәвҗ оркад, хәрү цухрад суувув. Намка номан умшҗ дуусад, нан тал хәләһәд, ирсн кергән келтн гив.

—Җил хооран зуурдар залум өңгрв. Тегәд арднь тачах цеврлх юмн бәәвзго гиһәд бурхн-бичг татулхар ирләв. Дәкәд хойр хонг хооран көвүм сәәһән хәәв, тегәд буйинь танар келгүлс гиләв, — гиһәд цәәлһәд кергән келүв.

Намка дөрвлҗн номта бичкн дегтрән авад хәләҗәһәд:

—Залутн юн җилтәв? — гиһәд сурв.

—Үкр җилтә, көвүм хөн җилтә билә, — гиһәд хәрүһинь өгүв... Залутн зуурдын үкләр биш, болзгнь болад өңгрҗ. Дөчн йиснәннь җилнь орҗ, дөчн йисн мөчлһн деер йовх күн бәәҗ. Дотран ик тачал бәрәд, сәәһән хәәҗ көвүнәнтн нернь кен билә гиһәд сурв.

—Савр, — гиһәд келүв. Көвүнәмм неринь дуудад, зөвәр уданд ном умшад буйинь кев.

Хувц-хунринь хойр хаалһин салад дарҗ орктн, — гиһәд, цааснд оралһата герин дөрвн булңгар цацх тәрн бәрүлҗ өгв: — Эн саңгин идәг асхн болһн гер дотран уңһдаһад бә, — гив. Дәкәд бурхн-бичгән татад хәләҗ бәәһәд келҗәнә:

—Көвүнәнтн арвн һурвнаннь җилнь орҗ, ик яслһта бәәҗ. Дәкәд күүкд күүнә энлһн, генәр икәр күрч, тернь бас шалтаһан хальдаҗ тегәд зуурдын зеткрлә харһҗ

—гиһәд келчкәд, хоңхан чаңһур цокад, ик догшн сүртә ә һарһад, нааран-цааран толһа деегүрн дайлад, номан келн бәәҗ маңнадм әдс өгәд, һавг тәвәд һарһв.

Гертән ирәд, көгшән келсиг хәрү чееҗләд, Басңгдан харм төрәд, яһад би гергн күүкн хойрланнь әмдднь эс харһулув гиһәд бийән гемшәһәд, һундад, һашудад бәәвүв. Басң даңгин дурта гергн — Нинаһан, эңкр күүкн Айсаһан үзхәр седәд күсл кеһәд, һарад йовхар седсн бийнь, саак би харш болад, юуһарн болвчн шалтг кеһәд йовулшго биләв... күчр әмнч кишва седкл... Бийәсм салад йовҗ одх гиһәд әәһәд, тәвлго биләв. Тер гергн күүкн хойран үзх тачалан дотран хадһлад, көөрк Басңгм седклин төвкнлт оллго одачн зовад йовдг болх. О... яһлав... яһлав... мини гем... мини гем... йовх цагчн өөрдәд тегәд гейүрәд бәәҗлч. Авх эрлгчн чамаг күүкн гергн хойрлачн харһулхар седәд бәәҗл... Дәрк... дәрк... өмнәснь медсн болхнь — гиҗ Булһн һашудад, насн турш дотран санад, сергәһәд, кесг сө орндан ууляд-унҗад, цаг давулсн бийнь, эн зовлңнь эклцәсн авн чилгч күртлән төрүц өрчәснь һарлго, дәкндәкн шинәс сергәд, даңгин чееҗинь мерәд, түңшүләд бәәнә. Булһн наснаннь ут хаалһд эврәннь җирһлдән учрсиг әмтнәс нууһад, тас күүнд келлго, өөрән санан зовҗ соңсх кү хәәлго, сөөднь бийнь бийләһән күүндәд, хойр хората булңгдан, һанцхарн кевтҗ, уудьвран һарһдг билә. Онц күүнлә күүндхдән дурго болад, дотрк харңһу чееҗләһән гүвдлдәд, онцрх шуһу хәәһәд, әмтнлә ни угаһар, үлдсн насан чиләҗәнә. Бәәрн улс ямаран җирһлтә йовсинь төрүц медлго, урн-садн, ах-дү уга өнчн-өвү күүкд күн бәәҗл гилдәд хармнад, санан зовцхадг билә.

Көвүһән өңгрснә хөөн, Басңгин экин харал-хәәкрлһнд хальш-түльш болад, залуннь эгч-дүүһин дурго нүднд үзгдәд йовҗ, Булһн тесч ядад, нег хотнд бәәҗ чадшго болад бәәв.

Теднә дурго боллһнас зулад, ардан хайг угаһар һарад, эн Сарпа хотнд ирҗ бууһад, эднә почтд гермүдәр газет түгәдгәр амрлһнд һартлан көдлв. Хөр һар җилд бәәршләд, нег үкр асрад, бийән теҗәһәд невчк төвкнсн бәәдл һарчала.

Эн үрнләһән әдл хәләҗ асрҗ бәәсн үкринь хулха авч одсна хөөн эмгн йосндан үрүдәд, энлһн-генәр хойрт шимгдҗ, эн җирһләс цөкрәд күчән алдв... Ода бас һанцхарн бийнь бийләһән күүндәд, олн-зүсн тоолвр чееҗднь орҗ-һарад бәәнә. Өвчтә сананднь Савр көвүнь, Басңгин гергн күүкн хойрин дүрмүд сергәд, цогцинь яарулад, зоваһад бәәнә...

—Негнтн дурта залуһан, негнтн эңкр эцкән санад бәәсн тадна энлсн генәр ода ирҗ бийдм медгдҗәнә. Нанас көөгдҗ һархларн, яһҗ ядсн зүркән бәрәд, дотран энлсн болхит. О, көөрк Нина, ода ирҗ зовлң чееҗим дархла, чини генрсн седкличн медҗәнәв. Тиигхд, байртан дегд авлгдхларн, әмнч седкл зүүһәд, хаҗудан бас нег гергнә зүркинь өвдкәҗәнәв гиҗ төрүц ухалсн угав. Та хойрин энлһн эңкр Савртм шалтаһан күргәд оркв. Терүнд тадн харта бишт, би эврән гемтәв. Му юм һарһад йовсн күүнә килнц, тер һарһсн күүһәрнь һардмн биш, терүг уданд, икәр зовахин төлә, тер килнц хаҗуднь бәәсн килнц уга хәәртә үринь, эсклә ах-дүүһинь эдгшго гемлә харһулдмн, эс гиҗ зуурдын үкллә харһулдмн, — гиҗ көгшн экм келдг билә. Кесг җилмүд хооран келсн экин үгмүд, ода санандм сәәхн тодлгдҗ нанд учр-утхинь медүлв... О, хәәртә эк-эцк хойрм. Таднан өөрән бәәсн болхла, тадна чиклсн, заасн селвгитн соңсад эн адрута җирһлдән эндү, килнц угаһар йовҗ хөвтә кишгтә бәәх биләв. Намаг һанцхарн тентхә гиһәд эк-эцкм күүнә һазрт ясан үлдәсн болхий? Өвкнриннь, бийиннь һарсн һазр-усан санад, киитн Сиврәс ирләв. Теднә үкәрәс авч ирсн атхм шавран зальврад, теегтнь тараһад цацлав. Эк-эцкән эңкр теегләнь харһулсн боллав. Теегтән дуран олхар күсл кеҗ йовсн күүкнтн, амрл-җирһл олсн угав, — гиҗ Булһн үнндән харһад күүндҗәх кевтәһәр сананднь әмдрҗ, негт байрлулад, негт һашудхад, зүркинь догдлулв. Уутьрмҗ эзлсн өрчинь әмсхлүлв, — О, окн-теңгр минь, бийим дарх кен бәәх билә гисн бийрхг санаһим күүчәд, наснамм чилгчт күүкд күүнә энлһн ямаран һашута болдгинь бийдм үзүләд һартм бәрүләд бәәвүч... Ик килнц һарһсндан, тер үүлән эврән даавув. Кенәс чигн хәәрлт сурҗ бәәхшүв. Би бөкх өдрән шулун ирхиг эрҗәнәв. Би кенд чигн кергов, эврә зовлңган өврләд, эрлг, чамаг кезә ирхичн күләһәд кевтнәв.

Булһн уйдад, чееҗнь муурад, чидлнь чиләд, тагчград, төмр орндг деерән сүүҗән соляд, дарунь тогтнад унтад одв. Кедү цагтан унтснь медгдхш, серхләнь хаҗуднь Саглр бер белн халун цә авад ирчксн эмгиг серхинь күләһәд сууҗ.

—А, Булһн бергн, серчкүвт-ә? Сәәнәр унтад амрвта? Нөөртән мел түңшәд бәәввт. Хар дарви? — өмннь зовад, кесгтән йовһар йовад даарчкснд цогцтн зовад тиигҗ бәәх, — гиһәд Саглр сурад, бийнь бийдән хәрү өгв, эмгнә муурсн чирәһинь хәләҗ оркад, үкс босад шаазң ааһд халун цәәһән кеһәд, һартнь бәрүлҗ өгв.

—Зовлһ чанхла — хәәсн дүүрдг, зовлң санхла — чееҗ дүүрдг. Зовхла цогц кевтән өвдәд, нөөрт үксн улсм кевтән орад-һарад, болх-болшго юмн үзгдәд, талхмтам болад җе гиһәд, күүг зүүлүләд тараҗ оркна, — гиҗ Булһн хәрү өгв. Халун зандрсн өткн цәәһинь хойр-һурв балһад, цогцинь әмләд, хатмр хар чирәһәрнь халун көлсн элвгәр һооҗад бәәв.

—Танд мини чансн цә сәәнәр зокчах кевтә, көлсн һарад, тинисн бәәдл һарад бәәвт, — гиһәд Саглр байрлҗ келв.

—Кесг өдр үстә цә ууһад угав. Һолм харлад, чинәм алдрад, чееҗимм шар көдләд җе гиҗәләв. Айта юмн болва. Бийм гиигрәд сергсн болад одв. Ханҗанав чамд,