Васькан Бадм. Цагин гүүдл. 2001
.pdfэндүрәд чигн оркх учр харһх. Нә, кукм минь, чи герин эзнч, кесән ке, зуг чикднь, өмнк-ардкан ухалҗ йов. "Хуучан хатхсн — урн, хөөткән сансн — цецн", — гидг биший, — гиҗ экнь көвүн талан хәләҗ нульмсан арчв.
—Баава, цәәһән уй, көдлмшт одх цаг болҗ йовна, — гиҗ Нарн экән дахулад, хот уудг хораһурн орв.
—Э-э, Нарн, цаадк унҗасн машиһән эзнднь күргәд өгчк. Эзндән бас кергтә болх. Чамаг көдлмшт одхла, кен манхмб терүгичн, күн авч одвза, — гиҗ Булһн халун цәәһән сорн бәәҗ, көвүндән келв.
—Аа, тер мотоциклтн Хулхачин Юран. Ода Юраг удлго ирхлә, бидн хоюрн бригад орад йовхвидн, — гиҗ Нарн адһад һарн йовҗ келв.
* * *
"Алтн булг" совхозин хойрдгч бригадт ирәд, Нарн Юра хойр герин сүүдртнь ундг машиһән зогсачкад, бригадир Эрднин Санҗла һар атхҗ мендлцхәв. Әәрмд танкист болҗ церглсн Нарн бригадирин заасн тракториг дарунь тарҗңнулад, ардан өвс хаддг прессән чирәд, өөрән нөкдән суулһад, шунҗ көдлхәр гүҗрв. Нарниг өвс хаддгиг хаҗудк герт бәәсн авһ Саша дасхла. Болв Нарниг әәрмд мордсна ард, авһ Саша гемин шалтгар өңгрв. Ут-туршартнь хаҗар хадҗ уңһаһад, мааҗурдад хурачксн һазрин көк өвсиг Нарн нөкдтәһән хоюрн экләд ахулв. Тоормтоосн дотр Юра бийнь үзгдхш, зуг энд-тенд овалчксн тюкмудын баран әрә бархлзна.
Үдин цаг өөрдәд, гесн өлсәд бәәв. Бригадын әмтн бәәрндән цуһарн ирчксн, нүрһаран уһалдҗ, зәрмнь экләд хотан эдлцхәв. Нарн Юра хойр сег дор утарнь хадсн столын ард сууһад, бас үдин хотан ууцхав. Үдин хөөн Нарн бийнь тасго болад, чинәнь алдрад бәәв. Тер бийнь бийән тасгог медүлшгон төләд, Нарн зогсл уга көдлв. Өдрин дуусн эдн 2050 тюк өвс, шахҗ белдв. Асхн бүрүлин гегән тасрсна хөөн эдн хәрү бәәрндән ирцхәв. Асхна хот: шиңгн, шим уга шөлн, дотрнь хойрһурвн боднцг, бүлкн болсн зүсм мах хаяд, хот кедг баахн шар күүкн Майя тәрлкст кеһәд өгв. Дарунь, һуйртаһар холяд үүрмгәр керчсн, амтн-шимтн уга бор махта болсн хот өгв. Ардаснь агта хар цә. Чирәнь цәәсн Нарн цәәһинь амсад хәрү өгчкәд, җигүрнь хутхад, орндан орхар адһв. Һурвн хонгтан Нарн хот уулго, тагчгар ууртан бүтәд, көдлмшән кеһәд йовв.
Нег дәкҗ, Нарна хөвәр, үдин амрх кемлә совхозин директор үр Цеденов, ах агроном, бригадир ахта ирәд, хург кецхәв. Эдн долан хонгин
чилгчәр кен яһҗ өдриннь зураһан күцәснә тускар цәәлһәд, түрүн орм эзлсинь мөңгәр ачлхин тускар келцхәв.
Ууртан бүтҗ бәәсн Нарна чееҗәс ахлачнрин чирәд, генткн үнн һашута үгмүд деврәд, хамдан көдлҗәсн әмтнә чикнд күрч соңсгдв.
—Күндтә үүрмүд! Тадн нанар болхла медәтәт, җирһлиннь өрәлинь теегин көдлмшт нерәдвт. Өдр-сө уга, даархднь даарад, халун нарнднь өгрәд, өдрин дуусн тоосн-тоорм дотр йовнат. Тадна күргсн ач-тустн, келхд, йир элвг, эн көдлмшинтн күчәр мана совхоз байҗад, җил болһн кесг миңһн мөңгнә ору орулҗ авна.
Мана йосн оньдин көдлмшчнрин эрүл-мендиг харҗ, көдлмшчнрин бәәдлҗирһлд ик оньган өгхмн гиҗәнә. Мана совхозин һардачнр болхла, эццн, чинәнчидл уга, малын махар, ямаран гихв, му хот кеһәд, мадниг хотлҗана. Дән кезәнә давла, болв мана эк-эцкин зүркнд генәртә Сиврин хаалһ бас билрәд уга. Һарсн һазрасн салҗ гейүрәд, Сиврин догшн киитнд, бүтн хувцн-хунр угаһар бөгдилдәд, көрә боднцгар өлн гесән теҗәлә.
Тегәд, өдгә цагт юңгад бидн иим му хотар теҗәл кеҗәхмб? Урдк цаг—дәәнә цаг билә. Цуг олн әмтнд күнд цаг билә. Ода ямаран сәәхн цаг! Үнәртнь келхд, тадн, ахлачнр, бийстн болхла, дурта цагтан сән махта хөөдәс шүүҗәһәд идцхәдг болхт, эццн, чинән-чидл уга хөөдәрн, көдлмшчнрин ам бичә бөглхәр седтн, эдн, таднла әдл, бас көдлмш кеҗ йовх улс биший.
Эн улст үрн-садн бәәнә. Эрүл-менд, күүкдән асрхар көдлҗ йовх улс. Көдлмшән сәәнәр кехин төләд, идх-уух хот бас зокаста болх зөвтә. Шин җирһлин хаалһ эклҗәнә. Өмнк бәәдләрн бәәҗ болшго. Му, худлч, мекч тоотын уңгинь таслх кергтә, — гиҗ Нарн һаран заңһҗ шүрүтәһәр үгән төгсәв.
—Нарна келсн мел чик, чик! — гилдҗ көдлмшчнр шуугцхав. Ода күртл тагчг суусн директор өндәһәд, келх үгән эклв:
—Кукм минь, чини келсн тоот чик, хот му болсн учрнь — мадна гем. Гемим тәвтн гиҗ таднас сурҗанав. Хотытн торһл уга ясхвидн, зуг ода көдлмштән һарцхатн гиҗ үнн седкләсн эрҗәнәв, — гиҗ дундын нурһта ик цогцта, үснь буурлтсн, шовһр хамр деерән козлдурта директор келлһнлә, цуһар босад, хоорндан күүндлдәд, көдлмшән кехәр тус-тустан тарцхав. Нарн бас тедн дунд һарв.
—Одакчн кенә көвүмби? — гиҗ директор хаҗудан йовсн бригадирәсн сурв.
—Тертн цергәс ирлә. Басңга Баатуһин көвүн, — гив.
—Хәләлчн, үг келхдән ямаран дурта, нанд уха зааҗана! Хөрн җилд эн совхоз һардҗ йовнав. Болв иигҗ әмтнә чирәд бийим дорацулҗ, буруһим илдкҗ, олна өмн муурулсн үг соңсад угав. Мини кесн кезәд чигн чик болдмн, мини заасиг күн хаҗһр гиҗ келдмн биш. Ода ирҗ тер нуста көвүһәр заалһхув?
"Нойнла наадсн толһа уга гидг", — гиҗ директор ууртан бүтҗ шуукрад, дотран бийләһән күүндәд йовв.
—Эн кишваг ик холд күнд көдлмшт йовулад, чөлә өглго көдлгәд бә, тиигхләрн үлү үг келдгән, буда хутхдган уурх, — гиҗ директор шүрүтәһәр бригадиртән келчкәд, ах агрономтаһан машиһәр совхоз хәләһәд темцв.
Түүнәс нааран кесг өдрмүд җирилдәд давв. Нарна хадлһна һазр хот уудг бәәрнәсн улм холҗад, зөвәр уухнд эдн көдлцхәв. Нарн нөкдтәһән халун хагсу салькнд йовад, махмуднь шатад харлад, хатад, бүснь сулдад ирсн бийнь, урмдан геелго, урдк кевәрн түрүн орм эзлҗ өдриннь зураһан давулҗ күцәһәд йовв. Эндр асхн көдлмшиннь хөөн Нарн мотоциклинь унх зөвшәл Юраһас сурад, герүрн хәрхәр адһв. Бригадас һурвн дуунад һарад, тәрәнә дундаһур машинь делсв. Нарн седкләрн дарунь Намсадан күрхәр, зүркнь бульглад йовв.
—Намса, чамаг йир икәр санув. Нег дәкҗ болвчн сар-нарн болсн дүричн үзҗ чадхар күслән кевв, — гиҗ Нарн кинь давхцҗ тоста, мазутта хувцтаһан, хойр һарарн күүкиг теврәд, арһулхн өрчдән шахҗ өкәрлв.
—Эңкр иньг минь, хатад-харлад, җе гиһәд болад бәәҗич. Би нам чамаг удад бәәхлә, талдан күүкнд дурлсн болҗана гиһәд, санад суунав. Сөөни өрәллә чочаһад, намаг хәәҗ ирхич гиҗ сансн угав, — гиҗ ингиннь чикнд күүкн нәрхн дууһарн шоглҗ шимлдҗ инәмсклҗ келн, көркхн бичкн хойр һарарн улм чаңһар күзүдв.
—Эңкр Намса минь, көдлмш кедү күнд болвчн, ундасад хагсдг болвчн, өрүн цолвң мет, мандлсн чини дүр өмнм үзгдхлә, күнд көдлмшм гиигрсн болад, цаңһлтм хәрәд, усн-ундар девтәд, седкл кемҗән уга җирһләр дүүрәд, ямаранчн зовлңгиг диилнәв, — гиҗ Нарн үнн седклән иньгтән медүлв.
Цань уга оньган өгч соңсҗасн Намса генткн чочад одв:
—Нарн, хәлә, тенд һал падрсн болад бәәдмби? — гиҗ дорд-өмн үзг тал заав.
—Хәрнь, үнәртән һал орҗана, тиигәрән тәрән бәәнә. Эндәс долан дууна һазр, адһх кергтә! — гиҗ келн, Нарн иньгәсн салад һарв. Бәәсн хурдарн гүүҗ ирәд, мотоциклән тарҗңнулад, шатҗасн тәрән тал темцв.
Мотоциклән хайчкад, шатҗасн һалур орн, һартан харһсн хамгар шатҗасн һалыг энд-тендән хүрүлв. Халун һал кииһинь авхуллго хәрү дәврәд, хәәрәд бәәв. Кесг цагтан һанцхарн ноолда бәәтл, һал невчк номһрсн болв. Нарна толһаннь үснь хуухрад, хувцнь өгрәд, махмудынь һал хәәрәд бәәсн бийнь, һанц бийәрн аюлла ноолдв. Генткн Нарн чинәһән алдад, ухаһан гееһәд, нигт тәрәнә толһас теврн, түргүр унв. Удл уга бригадын улс гүүлдҗ ирцхәв: ДТ-75 трактор ирәд, шатҗасн һазриг эргүләд хаһлв. Ирсн әмтн һалыг унтраһад, түрүн авгтан эс үзгдсн Нарниг, генткн оньһад, нигт тәрән заагас өргәд авцхав.
Маңһдуртнь конторин һаза иим цаасн барлгдҗ умшгдв: "Өцклдүр асхн үр Басанов Нарн ик му йовдл һарһв. Көдлмшин цагла көдлмшәсн орһад, совхозд әркдәд, сө согту йовад, мотоциклтәһән тәрән заагт хонҗ. Бочкаснь бензин һооҗад, тачасн тәмкәснь һал орҗ. Тиигәд тәрәнә өрәлнь шатҗ одв. Эн — мана эдл-ахуд ик һару болв. Тер учрар Басановиг трактористәснь сулдхад, өвс зөөлһнд тәвхмн, тер кесн һаруһан ил мөңгәрнь хәрүлтхә гиҗ закҗанавидн".
Нарн хойр сардан района больницд бийән эмнүлснә хөөн гер талан хәрҗ ирв.
Чирә-зүснь эдгәд, чирә деерк шатсн арснь унад, цәәһәд бәәҗ. Нарниг герүрн ирәд, цөөк хончксна хөөн партийн комитетин сегләтр совхоз тал дуудулв.
—Үр Басанов, бийтн ямаран? Дала әәх юмн уга гиҗ соңсув, — гиҗ сегләтр һараснь атхҗ байрлн, мендлв.
—Бийм ода гем уга, көл-һаран көндәдг болув, — гиҗ Нарн хәрү өгв.
—Та йоста баатр йовдл һарһвт. Тана зөрмг йовдлар цуг район бахтҗана. Тәрән шатсн учр иим бәәҗ: тәрәнә деегәр татата бәәсн электрическ суңһуг, ик догшн салькн көдлсн учрар, оралдад, һал асснас көлтә тәрән шатҗ. Тер учрар, үр Цеденовин бичсн шиидвриг буру гиҗ тоолад, тана баатр йовдлын тускар олна хургт зарлувидн. Олна хург деер таниг бригадир болтха гиҗ цуһарн нег дууһар келцхәв. Олн зөвтә гихлә, бидн бас дөңнҗәнәвидн, — гиҗ келн, сегләтр олна нерн деерәс Нарнд ханлтан өргҗ шин даалһвринь йөрәв.
Намрин сар эклчксн, бүрҗңнәд хур дуслад, серү татад бәәв. Нарн конторас һарад, бульглад цоксн зүркән тогтнулхар, Намсаһан үзхәр адһв.
1988 җ
ЦАГИН ГҮҮДЛ
Маңһдур бәәрн улсин хург болх. Дорҗ кабинетдән эн хургт келх докладан бичәд, шунмһаһар белдҗ бәәлә. Бүр-бүр гисн хурта, дулан намр улсин седкл байрлулад, тер заагт Дорҗин көдлмшәр даңгдсн чееҗднь агчмин зуур хавр урһаһад, өргҗәд бәәв. Яһвчн тер найн зурһадгч-далдгч җилмүдлә әдл зуд альд болвчн бичә үзгдтхә, хәәрхн, долан зүүлин хормад багтҗ йовтха бидн.
Һурвн җил дарандан тәрән-өвсн эс һарснд, ямаран ик түрү зуд болва. Нүцкннүцкн, нооснь бутрсн, әрә дәәвлсн хөөдмдн, бүкл Әрәсән телеүзгдләр үзүлвш. Ямаран ичкевттә юмн. Санхнь, нам толһанм үсн босад одна. Түүнәс нааран хойр җил му бишәр давв. Эн җил малын өвсн, малын буудя сәәнәр, зураһасн үлүһәр белдгдв. Үвләс әәмшг угаһар һарч чадҗанавидн. Хөөчнрмалчнр бүрн-бүтн, малд сүзгән өгнә, теднд иткҗ-нәәлҗ болхмн. Түрүһинчнь дааһад, сәәһинчнь үзәд, дамшлт авчксн улс.
—Э, зуг эн Эрнҗәнә Санҗ, — гиһәд келлһнләнь, Дорҗин зүркнь бутхачад оркв. Өцклдүр хоштнь одад, хөөдинь хәләсн, нам эцәд, җе болад бәәцхәҗ. Үвлин кемд чинәнь мууһар орсн мал зутхнь маһд уга. Невчкн теермдсн буудяһас өглһтә, эртәснь эс бордхла, дәкәд мөлкүлчкәд өгсн тус уга. Зуг әркәс хулдад эс хуурхнь. Эн домбриг әрк нуувчинәр хулддиҗ гиһәд зәңг һарла.
—Э-э, муультниг олн күүкдтә юмн гиһәд, санам зовад, ах хөөчд орулҗ орклав би. Ода үүлән эдлҗәнәв. Арслңгин нурһнд эмәл тордго, альһс күүнд сурһуль тогтдго гидгтн энлә. Чамаг, ухан уга толһаг, тавн җилдән гишң гиҗгәсчн татад, энд-тендәс хураһад, хурһ өглһнә зураһичн күцәҗ өгәд, мууһичн дарад, партин зергләнд орхичн күчләд, тоомсрчн үүдтхә гиһәд йовлусув. Мини күчәр төлҗәд, көл деерән босчкад, ода нанас доталад, райкомин сегләтрлә сән нәәҗ болҗ кевтәмҗ. Йир өрндән ора күүһичн аңхн цагасн авн медә бийм, мел нүдән аняд, чикрх гиһәд, сәәһинь ухалад йовсн эндү бәәҗлә.
—Э-э, райкомин сегләтрлә сән нәәҗ болдгнь, тернь йорта чон-нохан хулхахудлнь негн биший. Нойна хормад меклә бийән хальчлад, тер һәрг нег юмна тамд унхар бәәхий. Эсклә намаг тер тамдан түкрхәр бәәхнь нанд медгдҗәнә. Зуг намаг тиим амрар мөлкүлҗ чадшгоч, дәкәд ичрм мини цевр, би юунасн әәдмб?
Эх,Санҗ,Санҗ! Яһсн һәргчн чилшго күн болдмбч. Алтн болсн үрән ичәһәд бәәх юунчн дутув. Ямаран сәәхн үртәч. Хойр җилдән ах зоотехникч көдләд, дамшлтта һардач болвч. Чамас көлтә эцкчн мууһар көдлнә гиҗ келхдән эмәһәд, көөркүһин чирә улалһшгон төләд мууһичн нууһад бәәнәлм. Йирл чамас һарсн үрн гиҗ нам күн келшгол. Алтн болсн урнчн алһс уга үүлдх, — гиһәд Дорҗ олн зүсн уха тоолад, бичҗәсн докладан хооран окчкад, цааранднь давсн йовдлмудан сергәв.
Э-э, эн хойрчн яһла тиигхд, кесг җил хооран болсн юмн билә. Ода күртл нууһад йовсн бийм. Цецгт одг, хәрү ирҗ сергәҗәхнь. Би — парторг бәәсн биший. Василий — ода райкомин сегләтр, тиигхд — совхозин директор бәәсн. Санҗ — адуч көдлҗәсн. Эн мел тарх саамд саак Санҗ эс орлча. Тиигхдән җир һар мөр хәрүлҗ бәәләч. Удлго генткн җирвхә зәңг һарад ирлә. Санҗин адунас һуч һар толһа мөлтрәд, хулхад бәргдҗ гиһәд шууглдцхала. Энд-тенд хәәлдәд олҗ ядад, хоома Санҗ алдад орква боллдцхав.
—Нә, Санҗан яһийә, олн күүкдтә юмиг яһҗ түүрмин йоралд хумхарулхва, көдлмшәснь һарһхмн. Тер геедрсн мөрдинь гемин шалтгар һарудла гиһәд, үксәр һарһад оркхмн. Шаңһа малд төр бәәх билә, — гиһәд директорин келснд Дорҗ алңтрад бәәлә.
Директорин шиидврлә зөвшәрәд, тер төр доран унтрла. Генткн нег өрүн Дорҗин кабинетүр җир һарсн наста ах хөөч Бадман Боова орҗ ирәд, мендлчкәд, келҗ бәәнә:
—Дорҗа, Санҗин адуг хулха авч гиснчн тас хов зәңг. Эврәннь хойр нүдәрн үзләв. Теднә хошин өөгүр хөөдән идшлҗ йовтлм, Санҗин хашаһас хойр ут машин мөрд ачсн йовҗ одла. Худл келҗәхләм, эн хойр нүдм чиих болтха, — гиһәд өвгиг дууслһнлань, тагчг чиңнәд суусн Дорҗ ормасн өсрәд одв.
—Боова, юн гидг юм келҗ бәәхмтә. Кен, кезә авч одла? — гиһәд асхрулад кесг сурврмуд өгв.
—Кен авсинь медҗ бәәхшв, түүнәс нааран хойр долан хонг күцҗ йовна, — гив. Түүнә хөөн Дорҗ Василий Тимофеевич Санҗ хойриг мөшкәд, райком тал
зәңглнәв гиһәд әәлһәд, гишң үнинь келүлҗ авла.Тер мөрдиг ачад йовулснь — Санҗ, хулдад, эд-бод кеснь — Василий Тимофеевич болҗ һарла. Шаңһа мөрдәс хоршулҗ авсн мөңгинь Дорҗ шахад, хәрү совхозин касст орулла. Түүнәс нааран, эн хойр домбр нанла өшөркәд бәәһә. Йир эн хойр нанас өшәһән яһҗ авхан ядҗана. Тер хойр әмтн — цогцдм хөндята — гих ухан Дорҗд орад одв.
Тиигҗ бәәтл, генткн арһулхн үүдиг цокчкад, орх зөвшәл сурад, баахн шар залу орҗ ирәд, үүмсн бәәдлтәһәр тагчг суув.
—А-а, Арш Канурович, юн керг учрҗ одва, авч ирсн кергән келтн. Бийтн тасго бәәдл һарчит, — гиҗ Дорҗ келн, парторгиг хәрү өгхинь күләв.
—Уга, бийм гемго, зуг..., — гиһәд эклчкәд, доран хуухлзад, ормаһад суув.
"Баахн күн гидг эн, мел ичсн-эмәсн йовна, чавас," — гиһәд Дорҗ дотран санн:
—Нә, юн учрҗ одва, келтн, бичкә эмәтн, юн кергтә болна, мадна чидләс эс давсн хөөн, дөңг болҗ үзхов, — болад үүмсн сегләтриг төвшүн дууһарн урмдулв.
—Райком партьд һә цаас мана бәәрн коммунистнр орулҗ. Тегәд та ма хойриг эндрин бийднь райкомин бюрод иртхә гиҗ закҗана, — гиһәд нег кииһәр келчкәд, дунь сөөлңкдәд, гем һарһсн кевтә, доран хәләһәд суув.
Дорҗин негчн судцнь җирс гиҗ көндрсн уга. Парторгин келсиг урдаснь күләҗәсн кевтә, төртән эс авсн бәәдл һарһад, ә-чимән уга, суусн кевтән суув. Тиигҗ бәәһәд, генткн серл орсн кевтә босад, тәмкән татад, көк утаһар цоонгрҗ оркад, нааран-цааран ә угаһар зөвәр цагт йовдңнҗаһад:
—Нә, Арш Канурович, эндр гинчи, йовадл бәәхгов. Гем эс һарһувичн, гемтә болувичн, шоодхар седхлә, яһад болвчн көөдҗ чадх. Хаалһдан харш болсн күүг яһад болвчн дарҗ чадҗана. Йосн, чидлнь һартнь, — гиҗ келәд, һашудад бәәв.
Орҗ ирсн парторг, совхозин партийн комитет толһалад, хойр җилдән көдлчкв. Түрүн авгтан Дорҗ таарлго, мел шүрүлкәд, көдлмшиннь төртнь орад, юм зааһад бәәдгтнь Аршт дурго болдг билә. Болв тер заасн, келсн тоотнь мел чик болҗ һардг билә. Дорҗ сегләтрин медрлд дотран ханвчн, ил медүлҗ бийднь келсн уга.
Тегәд Дорҗ ик дамшлтта болвчн, медрләрн дутуһан медв. Нам медрлтә баһчудас сурһмҗ дасвчн, маднд, ахнрт ацан болхн уга гиҗ санла. Сансан чикднь келчкдгт, көдлмштән диг-дарата, шудрмг, хурц медрләрн Арш Дорҗин седкл авлла. Түүнәс нааран таарад ик бичкн хойр көдлдг болцхав.
Ода иим дамшлтта, гүҗрмг һардачиг мел шоодад бәәдгинь медҗ ядад, райком директор хоорндк цүүгән улм дор орҗахинь Аршт ил медгдәд, Дорҗд харм төрв.
"Иим күүнә өөр көдлхд санамр, чамаг кезәдчн чикләд, татад авх. Түүнәс дамшлт, уха, сурһмҗ авна гисн ямаран ик хөв. Көдлҗәх улсан, сәәнәр хәләнә. Теднәннь зөв-учринь медәд, даңгин юуһарн болвчн дөңнх арһ хәәнә. Зөвтә үгән келхдән, зөвтә керг-үүлән харсхдан кенәс чигн әәшго, кенәс чигн эмәшго күн — Дорҗ. Төрскн һазриннь төлә бийән, чидлән әрвллго, әмтәхн нөөрән өңгрәһәд, сөөднь болвчн, өдртнь болвчн кеер буудя, өвс хуралһна көдлмшиг урмдулҗ шунмһаһар хураҗ, юм үрәлго хураҗ авхар зүткнә. Хуурмг, ховч, мекч, улсиг әвр шүрүтәһәр шоодна, тедниг чик хаалһднь орулхар гөвдәд йовна. Тиим гүн тоолврта, цаһан саната күүг геехлә, йир һундлта, — гиҗ парторг эврәннь тоолвртан авлгдсн сууна...
Кабинетин үүдиг секәд, нег нәрхн, хар улан баахн залу орҗ ирв:
—Мендвт, Дорҗ Батнасунович, намаг райкомур иртхә гиһәд җиңнүлв, юн учр деерәс дуудулҗахнь нам цәәлһсн уга, — гиһәд чочсн бәәдлтәһәр келәд, директор парторг хойрин үүмсн чирә селн хәләһәд зогсв.
—Баатр, чи бичкә санаһан зов, Арш ма хойриг бас дуудулҗ. Мана коммунистнр намаг совхоз тараҗадыҗ гиһәд цаас орулҗ, тегәд цугтаһимдн ширгүлҗ бәәхгов, — гиҗ директор орҗ ирсн ах зоотехникчтән дөөглсн-наадлсн дууһар мусхлзҗ келв. "Ода райком орхларн хооран цухрхшив, эркҗән биш көдлмшәсм сулдхтн гисн эрлһ өгнәв. Тер келсән һооҗулснь болх. Кемрҗән сулдхх зөв өгхлә, ормдан эн көвүг орулхин арһ хәәх кергтә. Баатр йоста эзн, шулун-шудрмг, көдлмштән халуч, медрлтә, төвшүн, бәәрн көвүн, чадх. Ода эн
хойриг нег тергнд татсн болхнь сән болх билә. Яһвчн хойр цард нег маҗар даахд амрла" — гиһәд дотран ухалв.
"Эх, көвүд, цуцрв би, наснаннь туршт шаңһа көдлмш гиһәд гүҗрәд йовлав. Өдр сөөһин кемҗә медлго. Төрсн һазр-усн гиһәд үклдәд, ач-тусан күргслч гиһәд ухаллав. Тер герәсән алдсн угав. Үннднь келхлә, цаг чигн сольгдҗана, талдан эварһ олзлад, нутган өөдлүлх гүн медрлтә баахн наста улст хаалһан сулдхх кергтә. Бидн ода көгшрүвидн, би ода тәвн дөрвтәв. Бас арһ-чидләрн, чадсарн партин даалһсн даалһвриг күцәһәд, олнд шиңгрәхәр зүткдг биләв".
—Ода райкомд одад, көдлмшәсн сулдхх эрлһ өгнәв. Шин цаг гүүдлән чаңһаҗана, тадна цаг герлтҗәнә. Зуурдын юм бичә һарһтн, сән цаг ирхиг күләтн,
—гиһәд Дорҗ келәд, сансн санаһан көвүдтән медүлв.
—Уга, ю келҗәхмтә, тана дамшлт, тана селвг, өр җөөлн седклиг энд бәәсн күн болһн үнлнә, тевчнә. Санаһан бичкә зоватн, бидн таниг тер чонмудт өгшговидн,
—гиһәд ах зоотехникчин халунар келсн үгднь Дорҗ ханҗ бәәв.
Хәәмнь минь, үрнлә әдл үрдүдт, нег сурҗахм, мадна хоорндк төрт бичкә орит. Эврәннь хаалһарн чик, үнн седкләр иргчиннь төлә цуг ухан-чидлән күццднь өгәд, отгтан тоомсрта үрдүд болтн. Бийчн ода үзхүн үзәд, үнндән олндан церглләв. Мини җирһл нарн суух талан кецәһәд одв. Өндр җирһлин уулур давшх улс — таднт. Мини эс медсиг мергн медрләрн медәд, эс күцәсим — ухан-сурһулярн күцәд, автн, — гиҗ эврәннь күсл болад йовсн тоолвран күццднь һарһад келв.
"Эрнҗәнә Аюш ямаран ухатал күн билә, үклин мууһар үквш. Түүнәс һарсн көвүн Санҗ ямаран тунг, муңхг күн. Һанцхн эцкән һәәләд кеер гишң үкүлвш. Санҗас һарсн Баатр-үрн ямаран гүн медрлтә, ухата, цаһан седклтә. Көөркү, эцкәснь көлтә кедү ичсн-эмәсн болх. Ухата эцкәс һәргтә үрн бас һардиҗ. Һәргтә эцкәс ухата үрн һардг. Йиртмҗин зокал гидг, акад юмн чигн", — гих ухан зервк орҗ Дорҗ Баатрин чирә хәләһәд, дотран өврмҗ кеһәд суув.
***
Директорин кабинетд күүндҗәсн һурвн залуһин нүднд, района һурвн давхр цаһан гер үзгдәд бәәв.
Бичкн цаһан машинд суусн Дорҗин өрчднь бәәх ухан-тоолвринь нискәһәд салвлад йовна.
"Йосрхч, әмнч күн олн улс толһалад, теднд заавр зааһад, сурһмҗан өгсн болад йовна гидг басл акад цаг учрсмба.Ухань тату күүнә зааврар йовҗ йовх бидн, юн гидг йоснд, ямаран цагур, ямаран җирһлүр ирх?" — гих ухан нам Дорҗин чееҗәс һарлго, шарклулад йовв. Шиңкән җиврән делҗәх эн көвүдт харм төрнә. Эдниг һардҗах улснь күчрлә. Эднә бассинь меддг болвчн чидлән сөрх арһ нанд уга. Зөвтә үүлән харсндан цокгдад йовалм би. Мини яһснь кергтә биш, зугл эн көвүд аратын гөлмд бичә бәргдтхә, теднә җимәр бичә одтха. Одвчн яахв, арһ уга, эдниг
хәрү чиклхд күчр болх. Уга, эднә ухан хурц, медрлнь чигн мергн, хаалһнь чигн өргн. Чик хаҗһринь йилһәд авх", — гиһәд бийән әәтрүлҗ зүсн-зүүл ухан орад һарад, нүдән аняд, эн үрглсн болад суув.
Удлго райком партин һардачнр, теднә заагт совхозин директормуд болҗ Дорҗ парторг зоотехник хойртаһан сууһад, райкомин сүүр эклв.
Ут столын тал тунд суусн өндр шар, тәв һарсн наста негдгч сегләтр — Василий Тимофеевич Эрдниев арһулхн хоолан ясчкад, һартан бәәсн цаасан хәләһәд келҗәнә:
—Ода партин шин зааврар, бидн селәнә эцл-ахун көдлмшиг цааранднь батрулад, шин эв-арһс олзлад, өмнкәсн сәәнәр чинринь өргҗүлх зөвтәвидн. Хуучарн һарддг авъясан хаяд, цуг ухан-чидлән олзлад, түргн тосхлтын хаалһиг улм гүүдүлҗ хаалһднь учрҗах харш, хаҗһр болҗах му тоотсиг тохминь таслхмн. Мана совхозмудар чигн кетркә йовдлмуд һарад бәәнә. Тегәд эндрк сүүрд "Советин орн" гидг совхозин директор үр Лиджиевин хаҗһр йовдлын тууҗ күүндвр кехмн, — гиҗ келәд, зөвәр ууртаһар Дорҗ тал хәлән, — ниднин үр Лиджиев райком партин комитетас нууһад, 500 хө, җир һар үкрмүд һарутсн, тедниг тооһас һарһлго, әмд тооһарнь бәәлһәд бәәҗ. Дәкәд зураһан күццднь күцәчкләвидн гиһәд буру сводк өгч. Манд һарутсн мал уга, цуһарн бүрн-бүтн гиһәд райком тал зәңглсн бәәҗ.
Тедн дотр эн коммунист Эрнҗәнә Санҗиг һурвн зун хурһн дутснд, бийиннь зураһан күцәчкләв гиһәд һаран тәв гиһәд, әәлһәд, күчәр бичүләд авч. Цааснд зураһан күцәһәд өгсн хөөннь чамд юн төр, үвлдән эврә эвәрнь үксәр һарһҗ окхмн гиҗ.
Тиигхд нууһад, әмд тоод уга тавн зун хурһд, җир һар туһлмуд, цааснд бәәнә гиһәд орулҗ оркснас көлтә, ода тер хурһд, туһлмуд өсәд, нәәднр хөд болн бүрүтуһлмуд болҗ һарчана. Ода орх үвлд күүнә толһад оршго мек олзлад, тооһаснь һарһхар бәәҗ. Коммунист нерән, йосрхч бийән хальчлая, бийән бод гиһәд, партьд нүдн-амн уга гиҗ сансмб?
Болвчн цуг эн худл, нуувчинь бәәрн коммунистнр медәд, эңкр партян му нернәс гетлһв. Теднд ик ханлт, — гиһәд дууслһнлань, Дорҗин хаҗуд суусн парторг генткн ормасн өсрәд:
—Василий Тимофеевич, та ю келҗәхмбтә? Тана зааврар, бийтн хург кеһәд күчләд, шахад бәәҗ... — гиһәд келҗ бәәтл, менрәд улаһад, тагчг суусн Дорҗ парторгиг һараснь шүрүтәһәр татад, ормднь суулһчкв. Бийиннь цогцнь әмн-шиир болҗ одсн, күзүнәннь судцднь һолилдәд, улагтрсн болад, хәәкрәд, зөвән харсх бийнь, әрә гиҗ бийән бәрәд парторгин баһлцгас атхчксн сууна.
—Тегәд, коммунист нерән һутаһад, партян меклсн үрн мана зергләнд бәәх зөв уга, энтн олна дәәсн болҗана. Үр Лиджиевиг өдгә көдлмшәснь болн партин зергләнәс һарһхмн. Күн буру эс гиҗәхлә, һаран өргцхәтн, — гиҗ сегләтр
парторгин келсиг эс соңссн болад, нег кииһәр күмсгән маңсилһҗ, чирәһән өндәлһв.
Хар санаһан күцәсн сегләтрин шиидврлә зөвшәрлдәд, цуһарн дегц һаран өргцхәв. Сүүрин әмтн орх нүкн олдлго, ә-чимән уга, энд-тендән хуухлзлдад, маш ик үүмәтә һарцхав.
** *
—Та, Дорҗ Батнасунович, намаг юңгад ду таср гиһәд, татад суулһвт? Би теднд цугинь, яһҗ сегләтр бийнь хург кеһәд, таниг шахад гишң, зура күцәлһснә сана орулад, кен гемтәһинь йилһх биләв, — болад, халурхг зүркнь дольглсн парторг машин дотр хаҗудк хойртан хәңгтәд йовна. Невчк бийнь төвкнсн, дотран зүснзүүл уха тодлад, ода күртл тагчг суусн Дорҗ:
—Эх, Арш, чини седкл одачн геннлә, чи тедниг цуг эн тоотыг медҗәхш гиҗ санҗанчи? Тер райкомин сүүрд суусн улсин өрәлнь совхозин директормуд. Теднчн цуһар райкомин зааврар малын төл авлһна тонь зурад эс күцсн цагла, цааснд күцәләвдн гиһәд сводк өгчкдмн. Обком, райком медҗәхш болһнч? Тер райкомин сегләтр бийнь хург кеһәд, хөөчнрлә күүндәд, буру йовдл гиһәд бәәсн бийм, күчнәс төл авлһна зураг бичүлҗ авсинь эврә нүдәрн эс үзвч? Тегәд кен йилһх билә, кен хаҗһр, кен үн келҗәдгинь? Чи үн илдкнәв гиһәд нанла әдл көдлмшәсн, партяс көөгдх биләч. Чонмудас күн хәәрлһ бас сурдви? Ода энчн үлү үг келәд тус уга, ө уга бәәснь чидҗәнә. Уга, энчн зөрц намаг үкн-үктлән хөөһшго му нернлә хутхад, олнд ичәһәд, дәәс кеһәд, нерн угаһар тәвхәр бәәх юмн. Тернь нанд ил медгдҗәнә. Ода деерән тедн яһвчн нанд деерлкв. Йос һардҗах улсин күчн диилв. Негхн юм эн җирһлдән медүв би. Муулян эдлҗ көлсән асхҗ көдлҗ тус уга. Зугл сәәчүдин өмн һульдрад, тошад, кен арһтаһинь ховлад, ю келнә, хаҗһр чик болну, дун уга угаһар күцәхлә, тер күн райкомин йосна сәәнд тоолгдхмн болҗана.Тиигҗ көдлхд дала сурһуличн кергго, дала уханчн кергго. Ямаран амр бәәлһн, — гиһәд келҗ бәәһәд, генткн зүркән альхарн хальчлад, күндәр кииһән авв. Киитн көлсн һооҗсинь, хаҗуднь чиңнҗ суусн парторг үкс арчад:
—Баатр, машиһән зогса, — гиһәд хәәкрчкәд, үкс үүд татад, Дорҗиг ңааранднь татад, сальк өрүлчкәд, хавтхаснь эм һарһҗ авад, келн дорнь тәвв. Хойр көвүн хаҗуднь һурнилдәд, хойрурн эврәннь дотр һашун ухандан авлгдсн зогсв.
Директорин бәәдл өринь өвдкәһәд, райкомин сегләтр сананднь орад, уурнь буслад, бүтәд бәәцхәнә.
—Баатр, чи ма хойр туршл уга обком партьд оч, үнинь цәәлһәд келх зөвтәвидн. Тер ниднин хург ямаран болсинь, сегләтр юн гиҗ келсинь, Дорҗиг яһҗ райком шүрүлкәд, шахад хусрң һарсн нәәднр хөөдиг, үкрмүдиг төл өглә гиһәд, күчнәс бичҗ авснь күртлнь келх кергтә, — гиһәд келҗ дуусад, Дорҗиг арһулхн сүвәһәснь