Васькан Бадм. Цагин гүүдл. 2001
.pdf***
Алцңһудын нег уульнцд Намкан нерн мөңкрв. Нәрн нернь тодлгдснд Амрч седкл төвкнв.
Урдк йоснд Намка Олна хортнд тоолгдла. Ода санхла, тоомсрта Улсин эмчәр нерәднә.
Улү үзлһинь тодлхнь, Өвдкүрәр чееҗ бүтнә. Өвчинәс гетлгсинь санхнь, Өврҗ зүркн ханна.
Орта деегүр санан Ончрҗ кишгоһинь йилһлә. Омгшсн ховдг седкл Олнд дәәс хәәлә.
Күүнд әм аврсндан Көгшә һәәлгдҗ цокгдла. Кесг җилмүдин туршарт Көөгдҗ нернь мартгдла.
Цагин селгән ирәд, Цеврдүлҗ буйнчиг босхв. Кишго йосн буйсад, Күңклин нериг илдкв.
Цецн эмчин эмнлһн Цагин холд тодлгдв. Олнд күргсн тус Оньдинд әмдинь медүлв.
ОНЧТА БАГШ
Е. Т. Бакараеван санлд
Өңгрҗ гисн зәңг Өрҗ өрчим шарклулв. Үүмҗ зүркм менрв. Үксн байр тодлгдв.
Олн-әмтнә седклд Ончта багш үлдв. Тевчңгү сәәхн седкләрн Телүрксн чееҗд хадгдв.
Теңгрәс унсн одншң, Тасрад геедрсн болв. Нартҗ чирәс герлтксн Насн-җирһл бөкв.
Сарулдсн үрдүдин җирһләс Сөңгләд эрлг көтлв. Санаһарн теврсн дуриг Салһад арднь үлдәв.
Сарул сәәхн күслнь Сурһульчнрин сананд мөңкрв. Байр, өргмҗ күцлнь Багшин хәәрнәс үүдв.
СЕЛӘНӘ СӘӘЧҮДТ
О, келтә тохмта зерлгүдм, Ууран таднур зөрүлнәв. Үгин үннәр засҗ Өвдкүрин үзүрәр хатхнав.
Өршәңгү уга һундлан Өрчәртн орулад цацнав. Ичрән барсн чееҗитн Оньдин харалар сүрдәнәв.
Мах ишкх болһндан Һаран доласитн медләв. Чидлтә, мөңгтә, зуһула
Чирәһән негдүлситн оньһлав.
Хәәртә чирәситн хәләҗ Үнн ашлвр күләләв. Үнндән иткәд йовсндан, Хәәрн седклдән һунднав.
Ичрән барсн зерлгүдиг Һәәлҗ санандан бәрнәв. Итклән кирәс хурцлҗ Һәвнсн нохасиг хазнав.
Бийдм деерлксн таднас Угатя-яду болнав. Болв ичр, иткләр
Урмдсн седкләр җирһнәв.
ТАҢҺЧДАН ТООМСРТА ҮРН
Күндтә малч Манҗин Нарна Захарт
Таглад келсн үгнь Тоомсрта, күндтә болв. Урмдҗ кесн көдлмшнь Үнн седклинь илдкв.
Таңһчин малднь хатад Тооһинь өскәд өгләт. Тааста Иньгллтин Орден Тана чееҗд гилвкв.
Маңнаднь буусн көлснь Алцынхутын неринь мандлулв. Асрад өсксн малмуднь Мануртсн теегинь бүтәв.
Таңһчдан тоомсрта үрн Теегән харад бахтв. Ноһан болһнд өвдглҗ Нартсн хәләцән тусхав.
Теегнь тевчҗ теврҗ Тоомсрта үрндән байрлв. Делгрсн чееҗиннь аһуг Дурн күцәмҗәр дүүргв.
Алцынхутын зөөр икдүлҗ Көдлмшин ашнь өөдлв. Күндтә малч нернь Кеерәд Таңһчдан туурв.
Е. ЛИДЖИЕВАД ӘРҮН СЕДКЛӘСН
Өкәр һольшг дүричнь Халта хәләцәрн шатанав. Авта седклинчнь таалыг Халун дурар цутхнав.
Көркхн эрвң бәәдличн Санандан теврҗ таалнав. Ке-сәәхн цогцичнь Саатулад өвртән унтулнав.
Хәрү уга дурн Хәәрәд оркхаснь саглнав.
Җилмүдим немсн насн Җирһлдм харшлснд һунднав.
Агчмд торлзсн санаһан Өрчдән таалад оршанав. Седклдм сергсн дүричнь Сөөһин тагчгур көтлнәв.
ЭҢКР ҺАЗРМ
Ээҗ өвртән саатулсн Эңкр Алцңһутан саннав. Һазалҗ эс һәәлсн Һазр уснднь сөгднәв.
Өлзәтә һазран санхнь Өргдҗ өрчм бульглна. Цаһан седкл авлҗ Цеврдҗ санам хурдлна.
Һаслң учрсн кемлә Һазрасн түшг хәәнәв. Һаруһин зөвүр дәврхлә,
Һарлцсн Алцңһутан дууднав.
Эңкр Алцңһут, чамаһан Элгсҗ әрүнәр давтнав. Дуран белглсн әәмгән Дуулҗ седклән байсанав.
Орчлңгин сәәхниг тевчҗ Өөдлҗ, Алцңһутм өстхә! Өрчим күсләр өрлҗ Оньдинд уралан көтлтхә!
АЧТА БАГШНР
Оньг, дурим авлсн Өлзәтә өргмҗтә школм, Бахмҗ чееҗдм үүдәсн Байрта бичкндк цагм.
Багшнрин ээлтә хәләцс Байр үүдәсн тодлгдна. Ээлән Овлан седкләр Эдн герлтснь сангдна.
Дурта багшнрин дүрмүдинь Даңгин сергәҗ байснав. Чилгр ханлтын үгмүд Чееҗәсм алдрҗ һарна:
— Альхн дүңгә Алцңһудм, Аавм, эңкр ээҗм.
Агчмд санаһим хурцлна. Ачта багшнрим санулна.
***
Байр белглсн агчм, Бахмҗд хансн седклм. Дурлад, дуулад җирһсн Дурнд бахтсн зүркм...
Хаврин теегин салькн Халхим илҗ альвлна. Хаалһдм геедрсн дурн Хәрү өрвкҗ бульглна.
ЦАҺАН ААВИН БУМБ
Алтн һарар кегдсн, Цагин холыг ивтлсн, Цаһан аав ирҗ Алцңһутын дееврт буув.
Алцңһутын Цаһан аав Амлҗ иргч угтҗана, Зәмлҗ тагчг сууһад Зальврҗ хөв дурдҗана.
Орадан уха туңһаҗ, Олнд туслхан санна, Орчлң деерәс залрҗ Олн маднур ирв.
Хар сана санлһнас Худлас, ховас мадниг Цаһан аав харсх, Цагин түрүһәс гетлһх.
Цөкрҗ үүмсн цагт Цаһан аавмдн туслтха! Цагин бәәдл сольҗ Цегәрҗ җирһл сонрдтха!
***
Альхим дулалсн Алцңһудм Альвн чееҗдм герлтнә. Уургарн саатулсн экншң Ундым тааларн хаңһана.
Омг, чидл үүдәсн Ончта дүричн тодлнав. Һольшг халун зүркндән
Һарлцсн һазран хадһлнав.
ОЧЕРКС
"ДЕЛКӘД БАЙР ӨГСНӘС ДАВУ ХӨВ УГА..."
"Алтн шорад даргддго" гиҗ хальмгудын үлгүрт келгднә, тер мет алдрин ухан мууһин келнд хальтрдго гиҗ би ухалнав. Цецниг урнла дүңцүлнә гисн басл өөрхн тоолвр болҗ нанд сангдна
Аһуд гилвксн оддыг теңгрәс таслҗ болшго, тер мет цецн ухаг чееҗәс сөңглҗ болшго. Деедсәс эс өггдсн цецн билг көдәһәс иршго. Билгәрн, урн-үгәрн хальмг дотран нер һарсн бәәнә, дәкәд цецн ухаһарн, өргн медрләрн хальмгин нутг һатлҗ нарт-делкәд туурсн бәәнә. Ик болву, бичкн болву бичәч болһн эврәннь уханкирцәһәрн урн-үгин делгрлтд тәвцән орулҗ йовна. Эврәннь өвәрц билгәрн, цецн ухаһарн, хаһлсн өргн төрмүдәрн, нәрн хурц үгәрн мини седкл авлсн бичәч — Көглтин Дава. Өдгә цагин хальмг литератур шинҗлхнь "Ухана буцлт" гидг үүдәврлә әдл өргн, цецн сарул ухаһар бичгдсн, хурц нәрн келтә, философск гүн шинҗтә үүдәвр уга гиҗ тоолнав.
Көглтин Дава урдк йосна цагт үнниг эглд зарлҗ, тер үнтә үннәсн көлтә доталсн эңкр үннәсн хаҗиҗ, цевр сарул ухаһан сәәхн хөвтә җирһләс сольсн уга. Күчр күнд цагла, келх үннәс цөкрлго, ховта мууһин зарһд хальмгиннь зөв-йос харссмн. Ода өндрин уханас хархнь, әмдин ут насндан төрскн улслаһан хамдан ямаран ик олнд туста, тоомсрта көдлмш кев! Болв хальмгин кишг чиләд уга, Көглтин Даван хөв бөкәд уга, кеер әгрх цагнь күцәд уга бәәҗ.
"Әмдин насн — тууҗла цацу" гидг, алдр уханд әгрх насн уга, цагин бөклһн уга гиҗ би саннав.
Ода туульч өвгнлә күүндҗ суусинь тодлҗ нег иим шүлгнь санандм орв:
Теегин аһуд, толһан ташуд Туульч өвгнлә күүндҗ суулав.
"Көгшә, кедүтәвт?" — гиҗ сурхлам, "Кукн, чамла цацув", — гилә.
Маһдлсн бәәдлтәһәр чирәһинь хәләхләм, Маасхлзҗ иим цәәлһвр өглә:
"Күмни насиг төрсәрнь биш, Кукн, үксн җиләрнь тоолдмн. Әмдин насн — тууҗла цацу, Әгрснә насн — әмдәс дуту". Тер хәрүг нанд өвгн биш Теегм келҗ өгсн болла.
Көглтин Даван үүдәсн алдр үүдәврмүдинь умшад, цецн ухаһинь чееҗдән тодлад, ямаранчн төрәр келсн үгмүдинь чиңнәд, шалһад йовхла, Көглтин Дава тер ухалсн цецн чинрәрн делкә мини гисн делгү цаһан саната күн болҗ сангдна. Цагин холыг