"Хурлдан бәрит тер йосан..."

Намрин чилгчәр сер-сер серңнҗсн серүн салькн, ар үзгәс үләсн киитн уурарн Хошуда селәнд бәәдг улсин махмудынь ирвәтрүләд, даарулна.

Селәнә ар захас авн мелмлзсн өрү урсхлта Шорван һолын дольган нааран-цааран цокад, урсад бәәнә. Көвәһәрнь урһсн өндр-өндр көк хулсн дольгана шүрүнд нәәхлҗ шугшлдад бәәцхәнә.

Ода эн селән Сталинә нертә колхоз гиҗ нерәдгднә. Негнегән ташрлад дерәлдсн, хойр зуундан шаху өркин, деерк ораһинь бор шалдарар цокад гилилһчксн маштг-маштг шавр гермүдин захд бәәдг нег герин көркхн хойр терзәрнь шаһасн, өдрин әрә бүрң-бүрң гисн герлд, арв күрм дүңгә көвүн, нәрхн хар Эрднь зуухин амнд хөөнә толһа, шиирмүд хуухлад, кеҗәсн көдлмштән шүлтәд, шатсн үнртнь җилвтҗ сууна.

Һучдан өөрдсн өндр шар бер, цагасн урд медәрсн дүрстә, болв одачн уйн, өвснә бура мет, нәрхн сәәхн белкүсәрн нәәхләд, һазаһас орулсн уутта арһсан зуухин хаҗуд тәвҗ оркад, элңкә, эрәнь кезәнә хуучрад бәәсн бүшмүдиннь киртә хормаһан саҗн бәәҗ:

— Яһлав, яһлав! Эрднь, үкс гихнчн, әрә көндрәд суутлчн оратҗ йовна. Мууха удан юмбвчи, иигәд әрә көндрәд бәәхлә, яһҗ өркән теҗәх эзн болхмч. Тер эцкчн, өрүнәс нааран амндан тас чиигтә юм күргәд уга, хот эс өгхлә чинән-чидл немгдхн уга. Хотынь сәәрүлҗ өндәлһх арһ хәәхәс уга, әрә торад, наадад, залхурад суудгичн үзүлсв би!

Чамаг шаначн шаһа эрдг юмн эс болхнь, — гиһәд йирин төвшүн бәәдг экнь, ода бийиннь һашута хөвдән һундрхад, ууран кенәр һарһхан медҗ чадад, шүрүлкәд бәәнә.

— Баава, бичкә санаһан зовтн, би удлго хуухлад дуусхв, — гиҗ Эрднь экиннь өвдкүртә санаг тааҗ медсн кевтә, нусан татад, көөтә чирәһән өндәлһәд, өмнәснь җөөлнәр келв.

Герин деед бийд маштг харһа модн орндг деер делдһр чееҗтә нег залу нөөртән әрә дууһар сүүкнәд кевтнә. Генткн чочад, чирәнь хар көлсәр уһагдсн, шарклҗ бәәсн барун көлән дару-дарунь базһад, унтсн-серсн дүрстәһәр тус өмнән бәәсн бор шаврар наалдулчксн герин цоохр оран зивгүр хәләһәд, өркиннь күчр түрлһн, чидлинь харар шимҗәх дәәнә шав хойрнь ууртнь хутхлад, чинән уга чееҗнь чилшго зовлңгар дольглад кевтнә.

Зуухин харңһу булңд, Өлзәт буру хәләһәд, урң-урң гисн генәртә хойр нүднәснь заядар асхрсн нульмсан нуувчинәр залудан медүллго, салврха ханцнаннь үзүрәр селн арчҗ бәәһәд, көвүнәннь хуухлчксн хөөнә толһа, шиирмүдиг хусад уһаһад, дарунь ясар салһад, халун цө деер бәәсн уста хәәсндән тәвҗәнә.

О, чавасм, маңһдур юуһарн теҗәл кехмби? Күнд шавта ирсн авалян яахв? Юуһарн эдниг асрхмби гиһәд санад оркхла, Өлзәтин зүркнь өвдәд, элкнь харар урсад, күнд җирһлин хурнясдг, цагтан улан-шар, ода өңгинь биллҗ орксн чирәһәрнь нульмсн өдрин туршт кемҗән угаһар мелмлзнә. Өдр ирвәс бәәдл-җирһлнь күндрәд, Цернәхн тус-тустан эврә зовлңта, бүтү һашун тоолвран күүнд медүллго, тагчгар, дотран, бийснь бийләһән күүндлдәд, нег-негнәннь ухаг тааһад, нег-негндән чееҗән санаһар зовлдад бәәцхәлә.

Генткн эднә уйдлһта өркин бәәдлиг үүднә харҗңнллһн эвдв. Герт бәәсн улс чочлдад, үүдн тал ормалдҗ хәләцхәв. Кевлүн цогцта залу уутьхн хар нүдән улм уутьрулад, кень альд бәәхинь медҗ чадад, әрә бүрңгтсн герлд невчк иҗлдҗ бәәһәд, насинь дүңнхлә һучас давсн, өндр шар күн адһн орад ирв:

— Мендвт, му көвүтәһән теңгрин өвчүн уга сән-сәәхн бәәнтә, Өлзәт! — гиҗ көндә дууһар эн сурв.

— Бәәнә, бәәнә! Деегшән һартн Лиҗ, бидн яах билә, тер кевәрн му бишәр бәәнәвидн, — гиҗ хәрү өгәд, Өлзәт орҗ ирсн күүнд үкс гиҗ халун цә нерҗ өгхәр сахньв.

Лиҗ шурҗңнад, поокс һосарн таш-таш гиһәд, орн деер кевтсн эзн залу тал өөрдв.

— Мендвт, Церн Манджиевич. Бийтн ямаран, шарх-шавтн зоваһад бәәхм кевтә? — гиҗ өргн альхарн батар атхлдад мендлчкәд, көлиннь хаҗуд суув.

— Менд, менд Лиҗ Бамбаевич. Бийм гемгол. Зугл эн шавиннь өдр-сөөһин шаркллһнд тесҗ ядҗанав. Нә, чи юн соньн зәңг авч ирвчи? колхозин көдлмш ямаран болҗана энчн? — гиһәд Церн мендләд, невчк тотхад, дотрк таасн ухаһан үүртән медүллго, бийән сергәсн бәәдл һарһв.

— Соньн юн бәәх билә? Дән альд болҗахинь чигн медгдхш. Радио чигн ду һардган уурва. Газет, бичгүд районас оч авдг арһ манд уга. Тиигән җирн дуунад күргх арһта күлг чигн уга энтн. Арһтаһинь хулхад өгәд, зуурас дәврсн салдсмуд чигн буладгинь булаһад, фронтд кергтәһинь дәәнд йовулҗ оркла бидн. Үлдсн колхозин цөөкн көгшн мөрдүдт, шүдн уга юмсудт, тааста җөөлн хотынь эс өгснд, хагсу өвснд дарунь муурад одцхаҗ, — гиҗ Лиҗ келчкәд, тагчг бәәҗәһәд, цааранднь келв: — Ниднәһә үлдәсн тәрәнә экән санам зовад, олн бүлтәднь хуваһад өгчкләв. Ода намаг, тана ормд бәәх Анҗан Һәрә әмдәр бәрәд идн гиҗәнә. Сельсоветин сегләтрәс зөвшәл-селвг эс сурвч гиһәд, нам райком, обком тал зәңглнәв, гиһәд әәлһәд бәәнә. Юн түүнәс сурлдан бәәдм, би колхозин ахлачв, дәкәд тер өлн күүкдин чирә үзхнь зүркм хатхлад оркнал. Анҗан Һәрә гидгчн йосрхч, юмнд үлү үзәд, кү ховлхдан дурта күчр күнлә. Танас икәр әәҗәх бәәдлтә, көдлмшинь булачкх гиһәд яахан медҗ ядҗана, энд-тендән юм үнрчләд, шарвадад бәәнә. Энтн юм амрашго бәәдл һарад бәәв, — гиһәд Лиҗ арһулхан чикнднь шимлдәд, Цернә буурлтсн үсинь хәләҗ саналдад суув.

— Райком партьд одад тәрәнә эк сур, цаһан буудяг хаврин түрүнд тәрхмн. Колхозд бәәсн тәрәнә экн күршго гиҗ кел. Тер Һәрәләһән бичкә цүүг, эвләд, эвәрнь бәәлһ, эскхлә терчн дала юм татх, — болад Церн үүртән селвгән өгв.

— Бәәҗ үзхгов. Эвәрнь бәәҗ үзхгов. Һәрәг дахулҗ авад, райком орнав, — гиһәд Цернә селвглә зөвшәрәд, цааранднь авч ирсн кергән өөрдүлхәр үүмсн бәәдлтәһәр эклв. — Э, танд даңгин келхән мартчкнав. Одахн Улана церг орҗ ирлә. Тегәд муурсн салдсмуд селвх мөрд гермүдәр хәәһәд, эс олдхлань уурлад, Басңга Орш өвгиг бандитнрлә залһлда бәрдг, мөрән теднд өгсн болхч гиһәд гертәснь ирҗ авад, кеер харвҗ оркцхаҗ — гиҗ келн Лиҗ ә уга һазр хәләһәд суув.

— Мууха өршәңгү уга юмсудви! Сәәни орнд төрг, нүл уга өвгн биләл. Һурвн көвүнь төрскән харсхар нанла хамдан цергт мордла. Чавас, теднәннь җирһл үзхәр цемцәҗ йовсн эцк, хар күүнә һарар, зуурдын үкләр үкнә гидг басл һундлта үкл, — гиһәд Церн санаһан зовҗ келв.

— Ода яахв, цагнь күчр үүмәтә. Хөвдән зальврадл йовхас нань арһ уга, — гиһәд Лиҗ дахулн сансн санаһан келәд, һазр хәләҗ бәәһәд, — Церн, мини авч ирсн зәңгм бас һашун, цуг чидлән хураһад, бийән батлтн, — гиҗ нег кииһәр келн, Лиҗ толһаһан өндәлһәд, өмн бәәсн сельсоветин сегләтрин чирә хәләҗ өрнь өвдв.

— Лиҗ хәәмнь давслхар бәәхлә һашуртлнь, келхәр бәәхлә төгстлнь гидг, бийим зовалго, шулуһар цугинь илднь келич, үр минь! — гиһәд Церн өмнәснь күләҗәсн кевтә, мөөрснь чичрсн дууһар сурв.

"Хара ирсн күн бишл гиһәд, орҗ ирлһнләнь ухалҗ бәәләв," — гиһәд бийнь дотран тоолад, Лиҗин цәәсн, үүмсн чирәһинь шинҗлҗ бәәһәд, ә тасрад келхинь күләв.

—Таниг дәәнәс хәрҗ ирәд, өөрк һазриннь бандитнрлә залһлда бәрәд, хорлтан күргәд бәәнә гисн һә цаасн орҗ. Нанд нег таньдг үүрм зәңглв. Тегәд таниг бидн эн сөөһән орһтха гиҗ селвг өгчәнәвидн. Би мөрн терг белдҗ оркв. Нег кү дахулад, эн сөөдән күүнд медүллго һарад, шулун гидгәр обкомд күрн, хаҗһр хар гөрәр намаг муутхҗана гисн эрлһ өгч үзтн, — гиҗ Лиҗ тетнәд, улаһад, хоолднь торсн үгмүдән күчнәс түлкәд, әрә гиҗ төгсәһәд, энд-тендән хәләҗ нүүхлзв.

— Би коммунист, офицер нерән һуталго, Москва харслһна дәәнд орлцад, шавин шалтгар хәрҗ ирләв. Һучн һурв күртлән күн гих нерән алдлго, партьм даалһсн көдлмшән үннднь, чикәр кеһәд йовав. Сө орһна гисн юмби! — гиҗ уурнь көөстәд, хатурхсн күзүнәннь судцднь көкрҗ һолилдәд, улаһад, ууртан бүтҗ һаньдглв. Чееҗднь буслсн хорнь һазаран һарсна хөөн, чичрҗ бәәсн өргән тогтнулҗ оркад: — Би гем һарһсн биш, маңһдур өрүндән йовадл бәәхгов, — гиҗ Церн нег мөслв.

— Ода та ма хойрин хоорнд юн нуувч бәәх билә. Үнәртнь келхд, ямаран олн улс көләрн һарад, ардан зәңг-зә угаһар геедрцхәв. Тиигхлә таниг...

— Уга болшго, биитн улан цергин офицерв, намаг күн көндәх зөв уга, — гиҗ Церн Лиҗиг күцц келүллго, түрүн ухаһан сольшгоһар батар дотран шиидв.

— Тана зөв, зуг мана селвгәр эн сөөдән йовсн болхла, үүләсн гетлх биләт, — гиһәд Лиҗ тогтнад, үнн седклән цәәлһҗ үүртән харм төрв.

Җирһлин аюлднь дассн, Церн уурнь номһрад, өмнк кевәрн дотран олн-зүсн күнд тоолврта. Икл зовлңта эн уха тунһаҗ бәәһәд:

— Ода яһҗ медхүв би, эңкр үр минь, залу күн — заңһсн талан гидг, нег заңһсн хөөнь эндү угаһар. Ардм орһсн нер авад, әмтнд һәәлгдсн өркимм бәәдл ямаран болх, тер дотр һанцхн үрндм ямаран күчрдх үүл үзгдх. Энчн одачн генн, чаңһар зөрҗ келдг келнь, чикәр ухалх-ухань цецгләд уга, зовлңта җирһлин аюлла сөрлцәд, өнчрсн чееҗинь өөҗәх чидлнь чигн буйсад уга, хәәмнь! Эн буцглсн будта цагчн хөөтк цецнинь ухалад бәәхлә, уңг-тохмим дуудулад, ардм өнчәр үлдх һанцхн үрндән түрү-тушуһан халдалго, сәәни орндан төртлән му нерн угаһар үкхлә болх гиҗ санлав би, Лиҗ! Хаҗуһас шинҗләд бәәхнь, Лиҗ энчн хальмг әмтн түрҗәх түрү цаг. Му тоолврта, хар санатань нойрхдг цаг болҗ бәәнәл, — гиҗ һашурхсн дууһар өдгә цагин үнн бәәдлинь тәәлҗ эн күндәр саналдв.

— О хәәрхн, Церн килнцән шораһар дүүргәд, тиигҗ келх, му йорта юмчи. Юн ик килнц һарһсндан хальмг әмтн түрх билә? Энчн цаг зуурдын йовдл гиҗ санҗанав... Хәрнь, мана өгсн селвгиг ухалтн... Деертн бүрүлин гегән тасрҗ йовна, — гиҗ келн

бийән әәтрүләд, ик үүмәтә, эврә күнд тоолвртан авлгдсн үүрләһән мендлчкәд, Лиҗ хәрү һархар адһв.

Залу улсин күүндсиг оньһҗ төртән эс авсн Өлзәт ааһ-саван хураһад, зуухиннь булңгд ю-бис кеһәд, күүкд күүнә көдлмштән шүлтҗ бийнь-бийләһән бурад йовдңҗаһад, үкс тохадан суулһан өлгәд, үкрән саахар һарв.

Өлзәтиг һарсна ард, Церн:

— Эрднь, кукм минь, наарлч? — гиһәд дуудв.

Герин барун бийдк харңһу шуһуд му хар авдр деер наадад, ә-чимән уга, залусин келсн үгмүдин утхинь сәәнәр медҗ чадад, ода экиннь ардас һархар бәәсн Эрднь өөрдәд ирв.

— Эрднь, сәәхн иньгм, соңслч сәәнәр намаг. Дәәдәчн, чик ухан-седклән сольсн угавл, үнндән олндан церглләв. Намаг генткн уга болад одхла, бичкә санаһан зов. Олн-улстан, отг-нутгтан баһ дүүвр насан үнндән нерәдхәр зүткәд йовсндм иткич, хәәмнь! Му тоолврта, хар саната улс, чини эцк олна хортн билә гиһәд дамбрлсн цагт, теднд бичкә итк, келсинь төртән бичә ав. Медвчи, кукм минь? Эцкчн үнн седкләр партьдан церглсндән, ода андһар тәвҗ бәәнәв. Эн сүл келсн герәсим чикднь мартлго сәәнәр тодл. Күчрдх хамг учрхла, мел эцкимм сүл келсн үнн герәснднь иткҗәнәв. Мини эцк хусм өдмгәс, мөңгнәс күн гих нерән хулдсн уга гиһәд дотр бийән әәтрүләд йов. Хөөнь нег цагт кен чик, хаҗһр һарһсинь алдр коммуна парть, күңкл ухаһарн йилһәд авхинь итк. Хәрнь, цагтан келсн үг, хөөнән герч болдмн, хәәмнь! Үннч күүнә цаг ирх, үзхичн ицҗ бәәнәв.Эцкнрин эс үзсиг, үрдүднь үзх зөвтә... кукм минь! — гиһәд көвүнә толһаһинь өкәлһәд, эцкин эв уга өкәрлһәр татад, халунар гилгр хар маңнаһаснь үмсәд, көлиннь хаҗуд суулһчкад, көркхн хар дүрсинь мартгдшго кевәр

тодлад, җиссн көндрлһ болһинь чирмлл уга харвв. Эн ә уга, хөвдән икәр һундрхҗ, чилвртә җирһлиннь хаалһ чилгчднь күцәд ирсиг ухалад кевтв.

Һаза-дота угаг сөөһин харңһу бүркв.

* * *

Ут сөөһин харңһуд, шаминнь тосан әрвләд, Цернәхн ик-бичкн уга цуһарн эврә күнд тоолврта, гертән тус-тустан унтдг орман олхар бедрцхәв. Эрднь йириндән меддг хар авдр деерән бөгдиһәд, му нөөртән авлгдад, юуначн ухан уга, дарунь сүүкнәд, унтад одв. Цуцрлтан уга хар өрлә босад дуһрдг Өлзәт хуучн төмр орндгиг җаагулад, цуцрсан ода медсн кевтә яхлад-яалад, нааран-цааран көлврәд, нөөрнь күрлго зовб. Өлзәтин салврад бәәсн өрчәрнь олн-зүсн тоолврмуд орад-һарад, түүрчүләд, нег-негнәсн бүтү, һашун зүүл-зүүвр зәңг уханднь торлзад, амр-зая өглго зовав.

"Нег хөөһшго үүл боладл одсн болҗана, Цернә чирәнь хүврәд, Лиҗ мел адһсн-үүмсн һарад одла. Үнндән Лиҗ байрлх зәңг авч ирсн уга болҗана. Тернь ода ирҗ, теднә үүмсн бәәдләрнь нанд медгдҗәнә. Э, һәрһтә домбр, ода серл орҗана, мууха юмби, нуувчар чикән өгәдт бәәхм бәәҗл! О, эңкр иньг Церн, уйн күүкн цагтан дурлад, байрлад, мини кишгтә хөвм эн билтәл гиһәд шиңкән бүчрлсн насн-җирһлән, һанцхн бадмшад, батрад уга тандан иткәд белглхдән әәҗ цөкрсн угалв. Танла җирһлән ханьцулснас нааран, теркә зүркән бәрәд, өркиннь һалан хадһлад йовсн бийм, таниһән алвд йовна гих санан мел седклим төвкнүн бәәлһәхш. Таниг фронтас әмдәр хәрҗ ирәд, хәрү Хошуда советин сегләтрт шиидхлә, үнндән теңкән угаһар байрлҗ бәәләв.

Ода ухалад бәәхнь, үүлтәл көдлмш бәәҗд. О, хәәрхн, заян-сәкүсн хәәрлтхә, яһҗ бәәснь энве? Юнь дуту болад, нег-негән ховлад бәәдв! Күн-күүнд чон гидг цаг болҗахмб?.. Күүкд күүнә медсн юмн, күзүцә шора гидг, мини ухалсн: Тегәд юмб? Худлый? Уга үнн! Күүкд күн биш, нилх күүкдин бийнь, үүмәтә цагин бәәдләр юн болҗахинь медҗ бәәхгов", — гиҗ тоолад, өөрән күүнлә күүндҗәх мет, Өлзәт дотран бийнь бийләһән бурад, сөөни әмтәхн нөөрән өңгәр оңгрәһәд, деер-деерәснь җирһлиннь хаалһд учрсн сән-мунь хутхлдад, будглад дәкн дотраснь келүлнә.

"Э, сәәхн, төвшүн баһ цагм, альдвч? Альд бидн таньлдла, иньг минь! Әәдрхнә багшин техникумд олн һольшг баахн көвүд дундас, эрвлзсн нәрхн хар таниһән хойр нүднәннь хәләцәр тааһад, таалад, дарунь өвү седклм туслал. Тер өкәр җөөлн хәләцим, чееҗәрн хавлад авситн, тер дарунь дурни бульглсн седкләрн тааһад, ухалад медләв. Өдр-сөөһин кемҗә медлго байрлсн зүркни цоклһиг, дурн, иньгүдин инәдиг, бахмҗиг санҗ әрүн седкл ханхшл. Дәкәд тиим өгәни сәәхн цаг нег баахн зуур болвчн учрад одхнчн гиһәд, дуудад оркхла, уйдсн седклм минь сарулдад однал.

Чееҗәр күләсн күслм күцҗ, сансн санам бүүрлдәд, өнчн бийән өнчәр өссн тандан өмнкәсн халунар иткҗ хөвән һарттн бәрүлләв. Түнәс нааран җирһл-зовлң хойран хувалцад, дааһад, ода күртл йовна бидн, — гиһәд давсн җирһлән тодлад, Өлзәт сур кевтә суняһад, әмтәхн нөөртән согтад, дарунь хум гиһәд унтад одв.

Удлго, зөвәр цаг давсна хөөн, герин үүдиг күн тоң-тоң гиһәд харҗңнулсн ә соңсад, төрхәрә серглң Өлзәт, сөөһин сүүдрәс үргсн шовун мет, чочн өсрҗ босад, дотраснь бийинь заратрулад, заядар махмуднь киитн көлсәр көлврәд долда зүркнь долдалад цокснь соңсгдв. Тотхн тусчкад, генткн серл орсн кевтә, Өлзәт үүдн тал өөрдв.

• Кембвчи? — гиһәд арһулхн, әәмссн дууһар сурв.

• Кен болх билә, бидн районас бачм көдлмшин кергәр адһад, онц Цернлә харһхар ирҗ йовнавидн: Үкс үүдән тәәлгн! — гиһәд өмнәснь төвшүнәр залу күүнә дун келснь, тодрха соңсгдв.

Залус һазаһас орҗ ирәд таг харңһу герин үүдн хоорнд зогсцхав.

Өлзәтиг терзин тус тәвсн стол деер бәәсн шамдан адһҗ герл өгснә хөөн, салдсин хувцта хойр залу, тагчг серүн кевтсн Цернә өмн ирәд:

— Очиров Церн Манджиевич, таниг бәртхә гисн заквр бәәнә, — гиһәд нег залунь дөрвлҗн цаас үзүлв.

— Би Улана Цергин офицер болчкад, партьдан үннәр церглсн коммуниств, олна хортн бишв. Сө намаг бәрх, юн әәмшгтә хортн бәәхм би?! — гиһәд Церн өмнәснь шүрүлклһнлә, йосна алчнр чинән уга Церниг күчнәс орнаснь чичрүләд, босхад, хойр сүвәһәснь дамҗлад, дотрк киилг, шалвртаһинь, көл-нүцкәр чичәд-чирәд һарцхав.

— Эрднь! — гиһәд хәәкрсн ду соңссн көвүн серәд, түрүн авгтан юн болҗахинь медҗ чадад, хойр нүдән нухад зогсв.

— Эрднь, дәәдәчн, үнн седкләр төрскндән церглсиг мед. Үнндән! Отг-нутгтан, ээҗдән туста үрн бол! — гисн зервк хәәкрсн эцкин сүл үг хагдад, махмудинь ирвәтрүлв, көвүн доран таг-яг болад көшв.

Өлзәт ухан-сегәһән алдад, теднәс залуһан алдулҗ авхар татад, мелкәлдҗ бәәтл, нег залунь чаңһ шүрүстә нудрмарн элкәрнь чичәд, эс болхлань хойрдад цокад, гедргәнднь көлвәдүләд оркв. Түрүн авгтан таш гисн халун уурт эс медгдсн, арвасн үстә толһаһан өндәлһәд, үкс Өлзәт хойр альхан намчлҗ ташад, түүнәсн эс болхла, хуучн хойр башмгарн негинь негнләһәнь харһдулад, таш-таш селн цокад, нүдндән доһлң нульмста, күн цеерлх догшн харал тәвб.

— Өрүни һарх шар нар үзлго, эн җирһх насндан үрн-саднаннь җирһл үзлго, хойр харантн чиитхә! — гиһәд хараҗ хәңгтәд бәәсиг, залус төртән авлго, сансн хар санаһан үкс күцәхәр адһҗ бәәцхәнә. Арһан бархларн Өлзәт эднә һартнь чиргдәд, девсүләд бәәсн бийнь зогслго, сүүлднь һазр мааҗҗ энләд, арһ-чидлнь тасрад, хотасн элкәрн һазр шудрад, усн-цасн ууляд арднь үлдв.

Экин энрлһ үзсн көвүн, тагчгар бас дахн һашута нульмсан һооҗулад, экән һазрас өндәлһәд, арһулхн сүвәһәснь көтлҗ, маштг орндг деернь суулһчкад, бийнь хаҗуднь бултхлзад, нульмсан арчҗ бәәһәд, экиннь зовлң хувалцхар эвләд, хәрү экрәд, уульн алдад, седкләр түүрчәд бәәнә.

* * *

Орнаннь өмн Өлзәт хавдад уул болҗ одсн нүдән арчад, һанцхарн арһулхн шугшад бурад бәәнә. Церниг бәрснә дарунь, школын күүкд сурһҗасн Өлзәтиг көдлмшәснь сулдхҗ оркла. Ода Өлзәт көдлмш уга. Яахан медҗ чадад, герин дөрвн шуһу хәләһәд суудг болв.

"Деедсәс хәләҗ йовх аав-ээҗин нүдн, хәәрлһнь яһсмба? Ямаран хол һазрт көөркүһим авад одва, аль күрзәр дарҗ орксн болхий? Э, цецгт од, юн санҗасм энвә? О, эңкр авальм минь, бүкл җилдән ардан зәңг-зә уга йовдгтн харңһу чееҗдм соньҗ орад бәәнәл. Тандан саначрхад өдриг өдр гилго, сөөһинь сө гилго, Окн Теңгр бурхндан зул өргәд, нүдтә юмн үзҗ, туслҗ йовтха гиһәд мөргәд, зальврҗ бәәнәв. Соңсх-соңсшго хов соңсад, йовхлам, генмсг чееҗм минь шарклад, салврад йовнал, зугл һанцхн тандан итксн күслм, унтрҗах цогцдм чидл урһахла, һацҗ цусм бульглнал, — гисн зүсн зүүл ухан Өлзәтд орад, нүднь нульмсндан күч күрч ядад, баахн бер цагасн урд көгшрәд, чирә-зүснь хүврәд хурнястад одҗ.

— Баав! Баав! Мана улагч үкриг хаша дотр цусинь һарһад хасвлҗ. Дотр-дөрвинь арсн дотрнь ораһад үлдәҗ оркцхаҗ,— гиһәд һазаһас гүүҗ орҗ ирсн Эрднь экдән келчкәд, нүднәснь нульмсн асхрн алдад, хойр ээмнь чичрәд одв.

Генткн Өлзәт чочад, өсрҗ босад, көвүнәннь толһаг өргндән шахад эңкрлв:

— Чи бичкә икәр санаһан зов, кукм. Терчн һару бәәһәд тиигҗ бәәхгов. Эцкинчн һә-һәдсинь авад, цааран хәләтхә, — болад экнь көвүһән эвләд, буйсагдсн чееҗинь төвкнүлв.

— Баав, бидн ода юуһарн теҗәл кехм, идх һуйр уга бидн, үкрән сааһад үсәрнь теҗәл кеҗәләлм. Баав, ода яһийя, мана төрл-садн хот өгх биш, гериннь шидр ишкүлхәр седцхәхш. Нерән көөдсн бандитин үлдлмүд гицхәнә, — гиһәд келн, көвүн экиннь өрчд шугшад ууляд бәәв.

— Кукм минь, тиигҗ бичкә ухалыч. Теднәнчн хар ухань, кишго седклнь бийсәрн дәвртхә. Элгн-садн цуһар тиим гиҗ санхмн бишлә, өңгәр килнц хураһад яһнач, хәәмнь. Баавадчн одачн өдмгән олх чидл-күчн бәәнә. Намаг әмдд уух-идх уга гиҗ бичә санаһан зов. Ода наһцханиг орад, өгйәһәр һуйр, үс авч ирнәв. Теднчн өр-өвдх сән улс, нанас юм хармхн уга, түрү гиҗ һәәлхн уга, — гиҗ келәд, Өлзәт дотрк уйдсн өвдкүрән көвүндән медүлшгон төләд, доран эргәд, герин харңһу булңгд өлгәтә бәәсн залуһиннь хуучн бор өрмг ээм деерән көдрчкәд, үкс һарв.

* * *

Өлзәт наһцхиндән нег ааһ бәрсн орад ирв. Герин деед өмн булңд көгшн шар өвгн, төмр орндгтан йохаһад, шанаһан түшәд, оочдан тәмкән җаҗлсн кевтнә. Өөрнь, көл тустнь өвгнә эмгн Цаһан — тәв шахҗ йовх дүңгә наста заглһн эццн хар эмгн утц ээрч сууна.

— Ода яһҗ йовснчн энвә, Өлзәт, — гиҗ өвгн сурв.

— Идх һуйр уга, цәәһән үслх үсн уга сууна бидн, — гиҗ бер келәд, зөвәр уданд өгх хәрү күләҗәһәд. — Нанд нег зүсм өдмг кеҗ идх һуйр өгйәһәр өгхитн сурҗанав, — гив.

— Юн чамд һуйр, үсн. Яһсн белн юмбвчи. Ичрән геесн өлн аңһуд. Тадниг, бандитин үлдлмүдиг, асрхин төләд тавн үкр бәрҗ бәәнү би, — гиҗ Манҗ өвгн келәд, орндгасн босад ирв.

Өвгн ууртан бүтәд, мел сууҗ босад бәәнә. Кезәнә үннәннь һазрт күрсн аав-ээҗ биш, нам эркн өрчнь бүклдән хооран хәләҗ одхла, Өлзәтд арһ йир уга. Йириндән заңгарн номһн, теднән тевчәд дассн авъясарн, дәкәд өвкнрин заясн бәәдләр йовҗ, ирсн һазртан тер шүрүлкг хадмудиннь аюһар бәәҗ дассндан, ода Өлзәт хадм наһцхиннь өмнәснь цумрхзлҗ тана келсн хаҗһр, хар гөр гиҗ келҗ чадсн уга. Өвгн -эмгнә келнд хальш-түльш болад, Өлзәт чееҗләһән гөвдлдәд, дотр бийнь хутхлдад бәәсн бийнь, әмд бийән хөрәд, доран һазр хәләһәд, менрҗ улаһад зогсв.

— Манад үлү үзҗ бахнтн ханхш. Чини сән залучн колхоз тогтахм гиһәд бәәхтә улсас күчәр малынь авч оркла, эн хотна улсиг хутхад тарала. Мана нег нәәмн малд үлү үзәд йовх юмби!

Ода тер манаһас авсн малар советин йосн чамаг, бандитин бүлиг, асртха. Тәрсән хад, өгсән ав. Меддвчи! — босҗ Цаһан цеңнәд одв. — Мини һарлцсн зе болвчн, нам маднла әдл өнчн-өвү улст күч үзүләд, даҗрад йовхла, өөлхәсн давуһар күн өөлнә.Тиигәд килнцән хураһад йовхла яах билә. Теңгр нүдтә юмн, үзҗ бәәхгов. Тавн хорха чиңгә туһл өскәһәд, тавн үкр кеһәд авбувивдн. Түрҗ үксн угавдн, үлдәснь аршан-хәәрн болва. Күүнә кишг идҗ күн байҗҗ тоомсрта болдмн биш. Йосрхч йовсн тадн ичр-һутран гееһәд, андн нертә әмтн һәәлгдәд үкҗ бәәцхәнәт. Нам эгчм минь эрт сәәһән хәәһәд амрчл. Ода тадна андрлһ үзсн болхнь чееҗәрн зовлң эдләд ичәд орх нүкн олдлго үкҗ бәәх билә. Нам тиигҗ андрхар, доран дәәнә көлд үксн болхнь чидх билә.

Ода юн гидг юмн болҗана? Олна хортн гиснчн уңг-уңгдан хөөһшго му нерн. Чи, зе бер, эн му нернәс алдрхин арһ хә. Эврәннь төлә эс болвчн, тер һанцхн үрнәннь хөөткиннь төлә ухал. Чи нааран өдрәр бичкә ир, медүвчи? Эсклә мадничн бандитин бүл асрҗана гиһәд цааҗла харһулҗ оркцхах. Маңһдурас авн, Шорвин һолын көвәһәр бәәх хулснас хадҗ өгч бә манд. Дәкәд өрүн харңһуһар ирәд Цаһанд үкрмүд саалц, хорасн хотан тегәд хәрүлхмч, — болад өвгн нег бийд хаһ тустлан уурлҗаһад номһрад:

— Эй, Цаһан, берд һуйр, үс өгч бә, — гиҗ келчкәд, хәрү ормдан одад суув.

— Хәәрн юмсудан ирвә гиһәд, мууха кевтә зочлҗ бәәхмта, — гиҗ келәд, Цаһан дурго бәәдл һарад босв. Эмгнә өгсн һуйр, үсиг үкс авад, Өлзәт шус һарад, хотна уульнцар мег-мег гиһәд арһулхн мегшәд, ууляд йовб.

***

"Хурлдан бәрит тер йосан, кенәннь төлә гиһәд харал-йөрәл соңсад, үклдәд йовсмта, эңкр Церн минь. Мини түрҗәх бәәдл үзсн болхла, ода өврәд ухалх биләт. Тана тогтасн советин йоснд би коммунистин гергн биләв, ода цагт өрк-бүләрн олна хортн болад, хотндан ялч болҗ һәәлгдҗ йовнав. Тана зөв харсх, тана өрк-бүлд нилчән туслх йоснтн альдв? Эн йоснд нарта җирһл үзхүв гиснтн альдв? Церн, Церн, хәәмнь минь! Эн йосна төлә цогцан әрвлдго таниг гем һарһв гиҗ әәмшгтә хортнд тоолад ард үлдсн бүлдтн өдмгән олх көдлмш өглго зоваһад йовдгнь нанд нам медгдҗ бәәхшл. Гемго улс һәәләд, даҗрад йовдг йосн бас орчлң деер бәәдгчн. Цуг эн тоотсиг кен-кенд цәәлһҗ келх, кен цәәлһҗ йилһх? О, җирһлм минь! Һанцхн үрән яахв! Харңһу чееҗ дотрк зовлңган яахв? кендән келхв? келн-амн уга үрндән соңсхаҗ яһҗ көөркүг зовахв!

О, тег мини — теегм! Эн хурдн хар салькнд зовлңган келәд, һашун хар нульмсан һооҗулад йовхларн, сәәндән тошурхад тиигҗәнә болһнч?! Байр зовлң хойран даңгин чамлаһан хувалцнав. Агчмин зуур болвчн көөрк күүкм гиһәд, теврәд, таалад дотр ким сарултхад орксн болхнчн. Ээҗ — теегм минь, яһсн таңхрсн чееҗтә юмчи!" — гиҗ келәд, Өлзәт эҗго теегт хойр һаран намчлҗ киисв. Һашун нульмсн нүдинь харңһурулад, ясинь яарулад бәәв.

Тег ә-чимән уга. Зуг һолын көвәһәр урһсн өндр-өндр көк хулсн салькна шүрүнд шавшлдад нәәхлнә, хулснд киитнәс хорһгдсн теегин шовуд Өлзәтин шугшсн дуунас үргәд, нисҗ шуугад бәәцхәнә.

Өлзәт чееҗәр дүүрң зовлңган дарад, невчк сергәд, үкс һазрас өндәв. Яһҗасм энве, цогцан өңгәр зоваһад, бийән чаңһах кергтә. Кенд зовлң эс бәәнә?. Чееҗ дотрк өвдкүриг яахв? Бән бәәҗ бийнь дотран ширгх. Хоосар зовад бәәсәр тус уга. Эс давсн өвдкүр уга. Ода иим бәәдлтәһәр бәәхләрн, тарад хуурна гидг тер. Дәкәд авальм ирхлә, юн гиҗ келх би? Көвүһичн үкүләд эврән тарсм эн гихмб? Уга, уга! Ора болҗ йовна, көвүм күләһәд җе гиҗәх, — гиҗ санад үкс босад, Өлзәт өдртән хадсн хулсан цуглулад, баг-багар бооһад овалв. Хадуран хулсн заагт бултулҗ оркад, сүүлинк нег баг хулсан нурһн деерән үүрч авад, адһад өмн тус зөвәр уухнд бәәсн селә хәләһәд һарв.

Делкән әәх-ичхәс эс хорҗ зогссн, күнд тоолврта чееҗән, нурһн деерән үүрсн ацаһан әрә дааҗ йовсн Өлзәтин өмнәс бор мөртә хозлг тергн һарч ирәд, зергләд, берин өөр зогсв.

— Менд Өлзәт! Ямаран йовнч-а! — гиҗ ирсн залу тергн деерәс сурад мусхлзв.

— Яа, ямаран бәәх билә. Намаг ямаран йовхиг та эврән үзҗ эс бәәнта? — гиһәд чочн тусад, Өлзәт ирсн күүнә чирә хәләһәд, заядар долда зүркнь бульглад, махмуднь ирвәтрәд одв.

Ода ирсн залуһин нернь Анҗан Һәрә, эн Хошуда сельсоветин сегләтр болҗ көдлҗәнә. Чирәһәрнь хәләхд: махта, тәв шахч йовх наста улан хар залу. Деернь өмссн хувцнь: хулдын шин хар девл, туулан арсар уйсн бор махла.

— Тер овалчксн хулсан кенд белдҗ орквча? — гиҗ Һәрә, мөрнәннь амһаһинь чаңһур татч оркад, хаҗудк берән мусг-мусг инәҗ хәләһәд сурҗ бәәнә.

— Нанд мал бәәхш, кендән белдх биләв. Наһцх үкрдм хулс хадҗ өг гилә. Тегәд хара бәәхәр хадад овалҗ орклав, — болад, бер урң-урң гисн өңгтә нүдән өргәд, сегләтрин сурврт хәрү өгчкәд, ормасн көндрв.

— Зогсҗаһич, Өлзәт! Юуһнь адһад йовнач. Чамд би нег соньн зәңг авч ирүв. Чини көвүг, залусин һар эс күртснд, тер шаңһа отар хө Иҗл һолур туулцтха гиһәд өцклдүр парвлянд шиидҗ оркла бидн. Арв күрсн көвүнд хө тууна гихнь наадн болхгов, — болад Һәрә дөөглсн дүрстәһәр келҗ маасхлзв. Һәрәг тиигҗ келхләнь Өлзәтин йириндән долдалад цокҗасн зүркнь бульглад одв.

— Я, Һәрә, хәәрлтн, ю келҗ бәәхм-та! Тертн одачн уйнла, холд йовх чинән-чидл уга. Сурситн кенәв, закситн күцәнәв. Зуг көвүһин минь, бичкә бийәсм холд, нүдн далд йовулыт. Һәрә, эрҗ бәәсм эн. Хәәрлтн! Хәәрлтн! — гиҗ келәд, ацаһан хайҗ оркад, хозлгин өмн һарад уульв.

— Ха-ха, сурситн кенәв, закситн күцәнәв гинчи. Сән, тер хәрүчн нанд таасгдҗана. Маңһдур тер хулсан Манҗинд күргҗ өгәд, тенд хәрүһинь күлә, — гиҗ келәд, мусхлзад, Һәрә хозлган тарҗңнулад, мөрән хатрулад одв.

Өлзәтин чееҗнь хар нүкн кевтә орзаһад, күчн-чидлнь алдрад, эн хозлгин ардас генрҗ хәләһәд зогсв.

* * *

— Өлзәт, Өлзәт хәәмнь менд! — гиһәд мендлчкәд, Лиҗин эк Булһн җир һарсн наста, өндр шар эмгн шурҗңнад орад ирв.

— Бәәнә, бәәнә, бергн Булһн, — гиһәд хәрү өгчкәд, Өлзәт бешиннь амнд хулсан түләд суув.

— Я-йа, көвүндчн нам санам зовад, нег бичкн шикр, теҗәл кех һуйр, хөөнә хорһ авч ирүв, көөрк, Эрднь бийнь ямаран? Эцкдән саначрхадл бәәдг болхгов, — гиҗ келн, эмгн мелмлзсн нульмсан арчад оркв.

Өлзәт босад авч ирсн хотынь хураһад, стол деер нерчксн халун цәәһән тәвәд, самрад дееҗинь көвүндән кеҗ оркад, Булһниг цә уутн гив.

— Урҗин цаад өдр Эрднәм минь, үкр заһснас бәрнәв гиһәд тор савднь көлнь орагдад унҗ. Һолын усиг сүлҗн һатлад йовҗ эн кетркә киитнд чиигтә хувцтаһан йовснд даарад, махмудтнь ик киитн орҗ кевтә. Нам хойр сөөһән нөр-хол угаһар түүрчәд бәәвә. Махмуднь заядар һал асад, киитн көлсн асхрад җе болва. Халунь унҗ өглгө, яахан медҗ ядҗалав. Хәрнь өрин өмн тогтнад, унтад одва. Күн муурсн деер күч авад бәәх, теңгрин бийнь күчрлә. Булһн, яһсндм намаг иигәд даҗрад бәәдв-ә?!— гиҗ келәд, Өлзәт һашун хар нульмсарн чирәһән уһаһад суув.

— Ю, көөрк, көөрк, кукм! Терчн геснь өлсәд, тер заһсндан җилвтәд, дәкәд чамд санань зовад тиигсн болх. Ода ууляд яһнач, экин энрлһн гидгчн күчр һашута болдмла. Ода яахв, күүкд күүнә зовхин үүл, тәвсн хөвнь тиим болҗ бәәхгов, — болад Булһн бериг өрчдән шахад эвлв. Бийиннь нүднәс бас заядар хар нульмсн һооҗад бәәв.

Булһн Өлзәт хойр нег-негән теврсн уульҗ-уульҗ арһнь тасрад, хойраннь чееҗнь уудад, тогтнв.

— Э, Өлзәт, Лиҗдм чигн санан зовна, таднд чигн харм төрнәв. Яһвчн Церн Лиҗ хойр аңхн цагас нааран үүрләд, моһлцг өдмг күртлән хувалцад, көдлмштән нег-негндән нөкд болад йовцхадг билә. Тусан күргх арһ угаһар, өөрхн улсиннь зовлң хәләҗ бәәхәр, нам дәәнә һалд орлцад, хортна сумнас үквчн һундл уга билә гиһәд, Лиҗим минь, өдр-сө уга чееҗәр зовлң кеһәд бәәнә. "Баав-а! Өлзәтд хот күргҗ өгәд, ямаран бәәхинь медәд ир”, — гилә. Бийнь йовхар седхлә, зуг би саглад йовулсн угав. Өлзәт, энчн энд-тенд булңгудар ховчин нүдн дала. Медхләрн тер дарунь сельсоветд күргәд келҗ оркцхах. Һурвн көвүнәс үлдсн һанцхн үрән һарасн алдҗ оркхла, көгшн нандчн җирһлм — җирһл биш. Өвгнәннь цогцинь бәрәд, әминь һар деерән һарһвшв, дәкәд алтн болсн хойр көвүһән дәәнә һалд геевшв. Ода нам үктлм дәкҗ үкл гидг юмн бичә үзгдтхә, гиһәд өдр болһн зальврад бәәнәв, — гиһәд эмгн зовлңган тууҗлад суув.

— Булһн бергн, та чик юм келҗәнәт. Би Лиҗд һундҗ бәәхшив. Ханҗ бәәнәв гиҗ келтн. Бийән саглҗ йовг. Дәкәд нег сән цагт харһад, чирә-чирәһәрн үзлцәд бәәхгов, — болад Өлзәт эмгиг тогтнулв. Тиигәд эн эмгн бер хойр зовлң-тууҗан келәд сууҗ бәәтл:

— Баава! Баава! Уух ус амсултн, — гиһәд зүн бийдк харңһу шуһуд кевтсн Эрднь әрә дууһар сурв.

Өлзәт үкс босад, буслһчксн белн уснас уулһҗ орксна хөөн, көвүн хәрү уха-сегәһән алдад, унтад одв.

— Залуһимм өөрхн садн, түрҗәх зеенрән хайшго гиҗ санлав. Одахн арһан бархларн, наһцхинд хулс хадҗ өгх болад, цә, һуйр өгйәһәр авбув би, — гиҗ Өлзәт сууҗаһад, генткн келв.

— Я, терчн тер Һәрәлә әркдәд, хоюрн әмтән ховлад эс бәәнү. Йир Манҗиг аңхн цагас нааран меднәв. Һазр деер әмд бәәҗ күүнд тушаһан халдахас биш. Нам үкчәвүчн тусан күргшго күн. Тер эгчән яһла? Белвсн гергн Цернән үүрчкәд гейүрәд йовдмн. Манҗ нам санань зовҗ, гертән орулҗ хот өгдмн бишлә. Һәәләд, көөһәд бәәдг билә. Киштәниг өңгрхлә, күүнд нам ацан болшго долата Церниг өнчнә герт йовулла Церн йовшгоһар седәд, яһҗ гейүрлә? Ода санхнь элкм харар урсад одна, — гиҗ Булһн келәд, давсн йовдл сананднь орад, һашудад бәәв.

— Хорта әмнчнь деерлкәд, цевр-цер үнн-седкләрн җирһҗ йовсинь даҗрад, һәәләд тохминь таслҗана. Ода нам бийиннь әмн кергтә эс болвчн, үрнә әмн кергтә болхла, даҗргдх биш, нам тамин нүкнд ун гивчн арһ уга. Ода деерән әмнч, ховч улсин үнн гүүҗәнә, тедн маднла әдл улст ях гиҗ өр өвдшго. Теднә йосар, теднә келсәр бәәхәс биш, нань арһ уга. Дәкәд нег цагт эн ховч, әмнч улсиг цааҗла харһулх үннч цаг эс ирхий? — гиҗ Өлзәт келв. — Булһн бергн, би ода кеер хадсн хулсан зөөһәд наһцхинд күргәд өгнәв. Та эн көвүнд нүдн-амн болад, орҗ-һархларн хәләҗ бәәтн. Би дарунь күрәд ирнәв. Намаг хулс авч ирх гиһәд күләҗ бәәх, — болад Өлзәт дорагшан хәләһәд зогсв.

Эмгн берд санань зовад, тагчгар толһаһан гекв.

— Асхндан гертәсн суль асрҗ өгнәв. Эрдньд сулин ус буслһад өгхмн кевтә, — гиҗ келәд, Өлзәтиг әәтрүлв. Эмгн бер хойр күсл зовлң хойран күүндәд суутл, һаза йосндан өр цәәһәд, теңгр көк өңг һарад, номһрад, җилңтрәд бәәв.

***

Унһна арсн цегдгтн

Усн түләнднь шурдна,

Арвн цаһан хурһм

Арһсн, түләнднь әәрстнә.

Утхн сүүлтә улань

Уудыһан кемлҗ цервнә,

Уурган көкүлсн ээҗнь

Улм хөөнән сангдна

— гиһәд эңсҗ-энләд дуулад, үд кецәснә хөөн сүл үлдсн хулсан үүрсн шурҗңнад, Манҗ өвгнәһүр Өлзәт өөрдәд ирв.

Удл уга Өлзәт өвгн эмгнә өөр халун әмтәхн цә ууҗ, наһцх бергн хойраннь җөөлн хәләцд байрлад, халун хотас көлврсн көлсән хагсаһад, амрад, әмтәхн күүртнь авлгдҗ хуҗран хаңһаһад сууна.

— Бидн чини сә хәәхәс биш, нам тушаһан халдашго улсла.

Эцктн төвкнүн йовтха гиһәд зальврад йовхас биш, нам талдан юм заяҗ бәәхш бидн. көөрк, Эрднь бийнь тасго болҗ гинчи. Эцкдән зовад, эс болх хов-хууль соңсад, седкләр энләд, үкҗ бәәнә. Му эцктә үрнд арһ бәәнү. Тер дотрк һашудлһан кендән келхмб? Дәкәд кенләһән у-хәәһән һарһх тер билә, — гиҗ Цаһан эмгн эс медсәр шүвтрүлҗ хатхад бәәнә. Өлзәт хату бүлк зальгсн кевтә, эмгнә келсн һашун үгмүдиг бүклднь зальгчкад, хавтаһад ә-чимән уга, өвгн-эмгнә үг цааранднь чиңнҗ бәәнә.

— Чи, зе бер, одачн баахнч, негхн үр һарһчкад, баахн туңһлң насан өңгәр үрәһәд, чимк нег көвүнд чөклҗ бәәдүв? Күүнә әмдрл зовлң деер чилдм бишлә. Зовлңгар хөвән кеһәд, күн насн-җирһлән, арг-цогцан әмдәр харвҗ бәәдүв. Цогцасн цөкрәд яһнач, хәәмнь. Заяч әмд бәәтхә гиһәд заясн хөөн, эн җирһлдән арһан эврән хәәх кергтә. Күн сәәхн әмдрләр байн болдмн. Эргндк сәәхниг һәәх, царцсн ясн-цуснчн бульглх. Хөрн зурһата наснчн, юн гидг насн-ба, — гиҗ өвгн келәд, генткн чееҗәр бульглад одв. Дәкәд босад нааран-цааран йовдңҗаһдд: — Өрүнәһә Һәрә ирлә, чамла күүндәд хәрүһинь өг гилә. Көвүнчн ода эцкин бүлән нүдн уга, өрчинь дулалх эцкин бүлән үг уга генҗ-гейүрәд, үкҗ бәәнә. Ода юуһинь нуухув, көвүнд эцк кергтә, эцк уга көвүн елдң болдмн гиҗ эс келнү. Дәкәд чамдчн сән түшг болх билә, бәәхтә санамр бәәх биләч. Һәрә тәвтәчн болтха, түүнә нас тоолад яахв. Эврәннь өмнәннь арһ хәәх кергтә, — гиһәд өвгн келхәр бәәсн күслән һарһад келәд оркв.

— Я-йа ичкевт, наһцх ю келҗ бәәхм-та! Би тиигтлән залу хәәҗәхш. Уга, Эрднәм минь юн гиҗ санх. Экм залу хәәһәд үкҗ бәәҗ гих. Яһдг-кегдг болвчн, һанцхн үрән барадад, Цернән иртл торч үзхгов, — гиҗ келәд, Өлзәт доран хүүхлзәд, менрәд улаһад бәәв.

— Һарлцсн юмсудтан юңгад би харта болх биләв. Кедү һашута болвчн юмиг илднь илдкксн сәәнлә. Цернлә әдл цааҗла харһсн улс дәкч хәрү ирх гиҗ санад керго. Ода нам әмд бәәх угань берк болх. Э, Өлзәт, намаг Цернд дурго болад, өшәркәд тиигҗ бәәнә болһнч? Уга, ода юундан өшәркх биләв би. Зуг таднд санам зовад, дәкәд чамаг үксн кү санандан бәрҗ бәәхәр, эн өдгә бәәдлән ухалад, негн деернь һарһтха гиҗ бәәләв. Зөвшәрхәс нань арһ уга чамд. Эрдничн өндәһәд босхлань, Һәрә көдлмшт йовулҗ оркх. Терчн чинән-чидл уга кеер җе гих. Көвүнчн ода халун гемәр зовад кевтнәлм, терчн арһта залу, эмч районас авч ирәд эдгәһәд авх. Цааранднь бән-бәәҗ сурһуль сурһад нег юмна дөрәд күргхнь лавта. Сән, тоомсрта күүнд одхла, тер му нернчн цеврлгдх. Чи өмнк кевәрн багш көдләд бәәхч, көвүнчн сарул өргн хаалһд орад, хөөн-хөөнән чамд ханх. Нерн-уснь цевр йовҗ оюн билгин евәләр отгтан тоомсрта залу болх. Кезәнә өнчән авад салҗ одсн күүкн көвүн хойрта белвсн залуд одхдан, юуһнь эмәхв, — гиҗ өвгн түрүн авгтан шүрүлкәд уурлҗаһад, тер заагт номһрад эвлә бәәҗ, бериг эвтән орулад авб.

***

Тер күүндврин хөөн, Өлзәт Һәрәд мордҗ ирәд, хойр долан хонг болв. Һәрә районас эмч авч ирәд, Эрдниг үзүлв, тернь олн-зүсн эм бичҗ өгв. Болв тер эмнь туслсн уга, өдр ирвәс Эрднь муурад, чинәнь-чидлнь шүүрәд йовб. Өлзәт буру хәләҗ ууляд, зөв хәләҗ инәһәд, көвүнәннь өөр нөр-хол угаһар бәәснд хатад, харлад, әрә көл деерән зогсҗав. Минь өцклдүр эдн Эрднин царцсн цогцинь оршаҗ оркцхала. Өлзәт герин дөрвн булңгар авдрта алтан геесн кевтә шаһаһад нааран-цааран түңшәд, гейүрәд йовдңҗ бәәһәд:

— Эрднәм, хәәрн көвүм, әмд бәәсәрчн күслән кеһәд, һанцхн чини төлә үклдәд, үзх-үзшго зовлңган дааһад, нульмсан нууһад, бийән арһдад йовлав. Кедү зовлңта болвчн, нег юмна көлд күргс гиһәд өдр-сөөһин ухандан ончлад, санан уудх гиҗ санлав. О, яһлав! Эңкр үрм, ода эн хәәрн цогцан кендән гиҗ хадһлхва, өрчәр дүүрң өвчән кендән келҗ уйдулхв-а. Э, аав-ээҗин бурхм минь, өлгәдән үкс авч харвтн намаг. Эн һазр деер әмд бийим генүләд яһтха гиснтн энв-е, — гиҗ Өлзәт хәәкрн һашудад, эңсҗ көвүнәннь ясата хоосн орндгиг теврәд, деернь мөлкҗ, өрчнь өвдкүрәр дүүрч, шарклулад бәәв.

Һазаһас орҗ ирсн Һәрән дү бер Алтн Өлзәтиг орндгас өргәд, көтләд бийиннь унтдг орндг деер кевтүлчкәд, яахан медҗ ядад, санань зовҗ бәәһәд: "Һанцхн үрән алдчкад, арднь генәд-гесәд бәәнә гидг. Экин энрлһн гидг күчрл юмн бәәҗл-ә. О, хәәрхн, эн теврәд таалад өсксн һарарн, түрүлҗ үрнәннь цогциг шаврар дарх юмн әмддм бичә үзгдтхә", — гиҗ Алтн дотран зальврад, мелтәҗ бәәсн нульмсан арчад оркв.

— Э, Алтн хәәмнь, Һәрәд одхларн, бийиннь төлә биш, һанцхн үрән гемәс гетлһс гиһәд ухалҗ ирләв. Көвүндм тер эмсин бийнь тус болсн угалм. Чи яһад тиигҗ бәәхинь медҗ бәәхшич. Күүнә һанцхн көвү дахулад, өркән тараһад йовсндм, хойр долан хонгт талдан залута бәәһәд килнц һарһсндм, Церн нанд һундва. Аав-ээҗиннь сәкүсинь әтилһҗ оркув би. Ода кендән келхүв, теңгр намаг засва. Гемән ода медҗ бәәнәв, зуг үрим авхар, намаг авхнь яһна. Килнц һарһад йовсн күүнә килнц бийәрнь һардго, нег хәәрн юмарнь дәврдгчн гиҗ ээҗ минь келдг билә. Тернь үнн бәәҗ-ә. Көвүм серл орхларн, мел баава хәрия, дәәдә маниг күләҗәх. Үкс хәрия, — гиһәд орнасн өндлзәд оддг билә. Яһад эс соңсув би. Сүл келсн герәсинь эс күцәвүв. Алтн минь. Хәрү өмнк цаган эргүләд авдг болхнь, тиим килнц дәкҗ һарһш уга биләв. Э. Цуг эн сансим күцәһәд өгдг күслтәнь бәәхнь яһна, күслим хаңһаһад өгдг цецн бәәхнь яһна, — гиһәд Өлзәт арһулхн келәд, чинән-чидлнь чиләд, муурад, нүднәннь күмсгән буулһад, тагчг амрч бәәһәд, тер дарунь чееҗнь уудад, гиигрәд, эн хәрү өндлзәд, өөрән суусн Алтнд:

— Экән өңгрснә хөөн, долата цагтан көгшдүдин күр чиңнҗ бәәһәд, ээҗәсн луус гисн юмби гиҗ сурхлам, ээҗм келлә: — кезәнә, кезәнә хан Эрлг алвтан һәәхҗ йовад, генткн элҗгн мөрн хойр наач бәәсинь үзчкәд, ичәд уурлад йовад одна. Тернь тер болад, удлго элҗгн мөрн хойрас тогтсн аң һарна. Тегәд тер аңһиг луус гиҗ нерәднә. Луусд өсәд-босад бәәнә. Зуг күүкн луус боосхларн, мел үкҗ оддг болна. Тегәд эдн алң болад бәәҗәһәд, хан Эрлгд одцхана. Хан Эрлг келнә: — Би алвтан һәәхҗ йовад, элҗгн мөрн хойр наач бәәһәд, килнц һарһҗ орксинь үзҗ оркад, уурлад: — килнцәр һазр дүүргҗ йовхар, боосхларн, үкҗ чиләд, тохм хууртн, — гиҗ зәрлг боллав гинә. Тегәд түүнәс үүдсн үлгүр, гүн мөрн боосхла — байҗхин темдг, луус боосхла — укхин темдг. Нә, Алтн, теңгрин өвчн уга, сән йов, — гиҗ шулун-шулуһар келәд, ардаран киисәд уха-сегәһән алдад, унтад одв. Өлзәтин чееҗнь дотрк өвдкүрәснь сулдҗ гиигрәд, сүмснь цогцасн салад, арһулхн деегшән нисәд делв. Ард үлдсн цогцан һәәхҗ, сүмснь ик ацанасн алдрад, улм деегшән деләд, тенд гилвксн цаһан гегәнд күрхәр адһв. Хар үүлн заагт гилвксн цаһан гегәнлә сүмснь ниилҗ, кемҗән уга дурар дүүрәд, зовҗ бәәсн чееҗнь амрад, амулңгта хаалһдан орҗ төвкнв...

1995 җ