Цагин гүүдл

Маңһдур бәәрн улсин хург болх. Дорҗ кабинетдән эн хургт келх докладан бичәд, шунмһаһар белдҗ бәәлә. Бүр-бүр гисн хурта, дулан намр улсин седкл байрлулад, тер заагт Дорҗин көдлмшәр даңгдсн чееҗднь агчмин зуур хавр урһаһад, өргҗәд бәәв. Яһвчн тер найн зурһадгч-далдгч җилмүдлә әдл зуд альд болвчн бичә үзгдтхә, хәәрхн, долан зүүлин хормад багтҗ йовтха бидн.

Һурвн җил дарандан тәрән-өвсн эс һарснд, ямаран ик түрү зуд болва. Нүцкн-нүцкн, нооснь бутрсн, әрә дәәвлсн хөөдмдн, бүкл Әрәсән телеүзгдләр үзүлвш. Ямаран ичкевттә юмн. Санхнь, нам толһанм үсн босад одна. Түүнәс нааран хойр җил му бишәр давв. Эн җил малын өвсн, малын буудя сәәнәр, зураһасн үлүһәр белдгдв. Үвләс әәмшг угаһар һарч чадҗанавидн. Хөөчнрмалчнр бүрн-бүтн, малд сүзгән өгнә, теднд иткҗ-нәәлҗ болхмн. Түрүһинчнь дааһад, сәәһинчнь үзәд, дамшлт авчксн улс.

— Э, зуг эн Эрнҗәнә Санҗ, — гиһәд келлһнләнь, Дорҗин зүркнь бутхачад оркв. Өцклдүр хоштнь одад, хөөдинь хәләсн, нам эцәд, җе болад бәәцхәҗ. Үвлин кемд чинәнь мууһар орсн мал зутхнь маһд уга. Невчкн теермдсн буудяһас өглһтә, эртәснь эс бордхла, дәкәд мөлкүлчкәд өгсн тус уга. Зуг әркәс хулдад эс хуурхнь. Эн домбриг әрк нуувчинәр хулддиҗ гиһәд зәңг һарла.

— Э-э, муультниг олн күүкдтә юмн гиһәд, санам зовад, ах хөөчд орулҗ орклав би. Ода үүлән эдлҗәнәв. Арслңгин нурһнд эмәл тордго, альһс күүнд сурһуль тогтдго гидгтн энлә. Чамаг, ухан уга толһаг, тавн җилдән гишң гиҗгәсчн татад, энд-тендәс хураһад, хурһ өглһнә зураһичн күцәҗ өгәд, мууһичн дарад, партин зергләнд орхичн күчләд, тоомсрчн үүдтхә гиһәд йовлусув. Мини күчәр төлҗәд, көл деерән босчкад, ода нанас доталад, райкомин сегләтрлә сән нәәҗ болҗ кевтәмҗ. Йир өрндән ора күүһичн аңхн цагасн авн медә бийм, мел нүдән аняд, чикрх гиһәд, сәәһинь ухалад йовсн эндү бәәҗлә.

— Э-э, райкомин сегләтрлә сән нәәҗ болдгнь, тернь йорта чон-нохан хулха-худлнь негн биший. Нойна хормад меклә бийән хальчлад, тер һәрг нег юмна тамд унхар бәәхий. Эсклә намаг тер тамдан түкрхәр бәәхнь нанд медгдҗәнә. Зуг намаг тиим амрар мөлкүлҗ чадшгоч, дәкәд ичрм мини цевр, би юунасн әәдмб?

Эх,Санҗ,Санҗ! Яһсн һәргчн чилшго күн болдмбч. Алтн болсн үрән ичәһәд бәәх юунчн дутув. Ямаран сәәхн үртәч. Хойр җилдән ах зоотехникч көдләд, дамшлтта һардач болвч. Чамас көлтә эцкчн мууһар көдлнә гиҗ келхдән эмәһәд, көөркүһин чирә улалһшгон төләд мууһичн нууһад бәәнәлм. Йирл чамас һарсн үрн гиҗ нам күн келшгол. Алтн болсн урнчн алһс уга үүлдх, — гиһәд Дорҗ олн зүсн уха тоолад, бичҗәсн докладан хооран окчкад, цааранднь давсн йовдлмудан сергәв.

Э-э, эн хойрчн яһла тиигхд, кесг җил хооран болсн юмн билә. Ода күртл нууһад йовсн бийм. Цецгт одг, хәрү ирҗ сергәҗәхнь. Би — парторг бәәсн биший. Василий — ода райкомин сегләтр, тиигхд — совхозин директор бәәсн. Санҗ — адуч көдлҗәсн. Эн мел тарх саамд саак Санҗ эс орлча. Тиигхдән җир һар мөр хәрүлҗ бәәләч. Удлго генткн җирвхә зәңг һарад ирлә. Санҗин адунас һуч һар толһа мөлтрәд, хулхад бәргдҗ гиһәд шууглдцхала. Энд-тенд хәәлдәд олҗ ядад, хоома Санҗ алдад орква боллдцхав.

— Нә, Санҗан яһийә, олн күүкдтә юмиг яһҗ түүрмин йоралд хумхарулхва, көдлмшәснь һарһхмн. Тер геедрсн мөрдинь гемин шалтгар һарудла гиһәд, үксәр һарһад оркхмн. Шаңһа малд төр бәәх билә, — гиһәд директорин келснд Дорҗ алңтрад бәәлә.

Директорин шиидврлә зөвшәрәд, тер төр доран унтрла. Генткн нег өрүн Дорҗин кабинетүр җир һарсн наста ах хөөч Бадман Боова орҗ ирәд, мендлчкәд, келҗ бәәнә:

— Дорҗа, Санҗин адуг хулха авч гиснчн тас хов зәңг. Эврәннь хойр нүдәрн үзләв. Теднә хошин өөгүр хөөдән идшлҗ йовтлм, Санҗин хашаһас хойр ут машин мөрд ачсн йовҗ одла. Худл келҗәхләм, эн хойр нүдм чиих болтха, — гиһәд өвгиг дууслһнлань, тагчг чиңнәд суусн Дорҗ ормасн өсрәд одв.

— Боова, юн гидг юм келҗ бәәхмтә. Кен, кезә авч одла? — гиһәд асхрулад кесг сурврмуд өгв.

— Кен авсинь медҗ бәәхшв, түүнәс нааран хойр долан хонг күцҗ йовна, — гив.

Түүнә хөөн Дорҗ Василий Тимофеевич Санҗ хойриг мөшкәд, райком тал зәңглнәв гиһәд әәлһәд, гишң үнинь келүлҗ авла.Тер мөрдиг ачад йовулснь — Санҗ, хулдад, эд-бод кеснь — Василий Тимофеевич болҗ һарла. Шаңһа мөрдәс хоршулҗ авсн мөңгинь Дорҗ шахад, хәрү совхозин касст орулла. Түүнәс нааран, эн хойр домбр нанла өшөркәд бәәһә. Йир эн хойр нанас өшәһән яһҗ авхан ядҗана. Тер хойр әмтн — цогцдм хөндята — гих ухан Дорҗд орад одв.

Тиигҗ бәәтл, генткн арһулхн үүдиг цокчкад, орх зөвшәл сурад, баахн шар залу орҗ ирәд, үүмсн бәәдлтәһәр тагчг суув.

— А-а, Арш Канурович, юн керг учрҗ одва, авч ирсн кергән келтн. Бийтн тасго бәәдл һарчит, — гиҗ Дорҗ келн, парторгиг хәрү өгхинь күләв.

— Уга, бийм гемго, зуг..., — гиһәд эклчкәд, доран хуухлзад, ормаһад суув.

"Баахн күн гидг эн, мел ичсн-эмәсн йовна, чавас," — гиһәд Дорҗ дотран санн:

— Нә, юн учрҗ одва, келтн, бичкә эмәтн, юн кергтә болна, мадна чидләс эс давсн хөөн, дөңг болҗ үзхов, — болад үүмсн сегләтриг төвшүн дууһарн урмдулв.

— Райком партьд һә цаас мана бәәрн коммунистнр орулҗ. Тегәд та ма хойриг эндрин бийднь райкомин бюрод иртхә гиҗ закҗана, — гиһәд нег кииһәр келчкәд, дунь сөөлңкдәд, гем һарһсн кевтә, доран хәләһәд суув.

Дорҗин негчн судцнь җирс гиҗ көндрсн уга. Парторгин келсиг урдаснь күләҗәсн кевтә, төртән эс авсн бәәдл һарһад, ә-чимән уга, суусн кевтән суув. Тиигҗ бәәһәд, генткн серл орсн кевтә босад, тәмкән татад, көк утаһар цоонгрҗ оркад, нааран-цааран ә угаһар зөвәр цагт йовдңнҗаһад:

— Нә, Арш Канурович, эндр гинчи, йовадл бәәхгов. Гем эс һарһувичн, гемтә болувичн, шоодхар седхлә, яһад болвчн көөдҗ чадх. Хаалһдан харш болсн күүг яһад болвчн дарҗ чадҗана. Йосн, чидлнь һартнь, — гиҗ келәд, һашудад бәәв.

Орҗ ирсн парторг, совхозин партийн комитет толһалад, хойр җилдән көдлчкв. Түрүн авгтан Дорҗ таарлго, мел шүрүлкәд, көдлмшиннь төртнь орад, юм зааһад бәәдгтнь Аршт дурго болдг билә. Болв тер заасн, келсн тоотнь мел чик болҗ һардг билә. Дорҗ сегләтрин медрлд дотран ханвчн, ил медүлҗ бийднь келсн уга.

Тегәд Дорҗ ик дамшлтта болвчн, медрләрн дутуһан медв. Нам медрлтә баһчудас сурһмҗ дасвчн, маднд, ахнрт ацан болхн уга гиҗ санла. Сансан чикднь келчкдгт, көдлмштән диг-дарата, шудрмг, хурц медрләрн Арш Дорҗин седкл авлла. Түүнәс нааран таарад ик бичкн хойр көдлдг болцхав.

Ода иим дамшлтта, гүҗрмг һардачиг мел шоодад бәәдгинь медҗ ядад, райком директор хоорндк цүүгән улм дор орҗахинь Аршт ил медгдәд, Дорҗд харм төрв.

"Иим күүнә өөр көдлхд санамр, чамаг кезәдчн чикләд, татад авх. Түүнәс дамшлт, уха, сурһмҗ авна гисн ямаран ик хөв. Көдлҗәх улсан, сәәнәр хәләнә. Теднәннь зөв-учринь медәд, даңгин юуһарн болвчн дөңнх арһ хәәнә. Зөвтә үгән келхдән, зөвтә керг-үүлән харсхдан кенәс чигн әәшго, кенәс чигн эмәшго күн — Дорҗ. Төрскн һазриннь төлә бийән, чидлән әрвллго, әмтәхн нөөрән өңгрәһәд, сөөднь болвчн, өдртнь болвчн кеер буудя, өвс хуралһна көдлмшиг урмдулҗ шунмһаһар хураҗ, юм үрәлго хураҗ авхар зүткнә. Хуурмг, ховч, мекч, улсиг әвр шүрүтәһәр шоодна, тедниг чик хаалһднь орулхар гөвдәд йовна. Тиим гүн тоолврта, цаһан саната күүг геехлә, йир һундлта, — гиҗ парторг эврәннь тоолвртан авлгдсн сууна...

Кабинетин үүдиг секәд, нег нәрхн, хар улан баахн залу орҗ ирв:

— Мендвт, Дорҗ Батнасунович, намаг райкомур иртхә гиһәд җиңнүлв, юн учр деерәс дуудулҗахнь нам цәәлһсн уга, — гиһәд чочсн бәәдлтәһәр келәд, директор парторг хойрин үүмсн чирә селн хәләһәд зогсв.

— Баатр, чи бичкә санаһан зов, Арш ма хойриг бас дуудулҗ. Мана коммунистнр намаг совхоз тараҗадыҗ гиһәд цаас орулҗ, тегәд цугтаһимдн ширгүлҗ бәәхгов, — гиҗ директор орҗ ирсн ах зоотехникчтән дөөглсн-наадлсн дууһар мусхлзҗ келв. "Ода райком орхларн хооран цухрхшив, эркҗән биш көдлмшәсм сулдхтн гисн эрлһ өгнәв. Тер келсән һооҗулснь болх. Кемрҗән сулдхх зөв өгхлә, ормдан эн көвүг орулхин арһ хәәх кергтә. Баатр йоста эзн, шулун-шудрмг, көдлмштән халуч, медрлтә, төвшүн, бәәрн көвүн, чадх. Ода эн хойриг нег тергнд татсн болхнь сән болх билә. Яһвчн хойр цард нег маҗар даахд амрла" — гиһәд дотран ухалв.

"Эх, көвүд, цуцрв би, наснаннь туршт шаңһа көдлмш гиһәд гүҗрәд йовлав. Өдр сөөһин кемҗә медлго. Төрсн һазр-усн гиһәд үклдәд, ач-тусан күргслч гиһәд ухаллав. Тер герәсән алдсн угав. Үннднь келхлә, цаг чигн сольгдҗана, талдан эв-арһ олзлад, нутган өөдлүлх гүн медрлтә баахн наста улст хаалһан сулдхх кергтә. Бидн ода көгшрүвидн, би ода тәвн дөрвтәв. Бас арһ-чидләрн, чадсарн партин даалһсн даалһвриг күцәһәд, олнд шиңгрәхәр зүткдг биләв".

— Ода райкомд одад, көдлмшәсн сулдхх эрлһ өгнәв. Шин цаг гүүдлән чаңһаҗана, тадна цаг герлтҗәнә. Зуурдын юм бичә һарһтн, сән цаг ирхиг күләтн, — гиһәд Дорҗ келәд, сансн санаһан көвүдтән медүлв.

— Уга, ю келҗәхмтә, тана дамшлт, тана селвг, өр җөөлн седклиг энд бәәсн күн болһн үнлнә, тевчнә. Санаһан бичкә зоватн, бидн таниг тер чонмудт өгшговидн, — гиһәд ах зоотехникчин халунар келсн үгднь Дорҗ ханҗ бәәв.

Хәәмнь минь, үрнлә әдл үрдүдт, нег сурҗахм, мадна хоорндк төрт бичкә орит. Эврәннь хаалһарн чик, үнн седкләр иргчиннь төлә цуг ухан-чидлән күццднь өгәд, отгтан тоомсрта үрдүд болтн. Бийчн ода үзхүн үзәд, үнндән олндан церглләв. Мини җирһл нарн суух талан кецәһәд одв. Өндр җирһлин уулур давшх улс — таднт. Мини эс медсиг мергн медрләрн медәд, эс күцәсим — ухан-сурһулярн күцәд, автн, — гиҗ эврәннь күсл болад йовсн тоолвран күццднь һарһад келв.

"Эрнҗәнә Аюш ямаран ухатал күн билә, үклин мууһар үквш. Түүнәс һарсн көвүн Санҗ ямаран тунг, муңхг күн. Һанцхн эцкән һәәләд кеер гишң үкүлвш. Санҗас һарсн Баатр-үрн ямаран гүн медрлтә, ухата, цаһан седклтә. Көөркү, эцкәснь көлтә кедү ичсн-эмәсн болх. Ухата эцкәс һәргтә үрн бас һардиҗ. Һәргтә эцкәс ухата үрн һардг. Йиртмҗин зокал гидг, акад юмн чигн", — гих ухан зервк орҗ Дорҗ Баатрин чирә хәләһәд, дотран өврмҗ кеһәд суув.

***

Директорин кабинетд күүндҗәсн һурвн залуһин нүднд, района һурвн давхр цаһан гер үзгдәд бәәв.

Бичкн цаһан машинд суусн Дорҗин өрчднь бәәх ухан-тоолвринь нискәһәд салвлад йовна.

"Йосрхч, әмнч күн олн улс толһалад, теднд заавр зааһад, сурһмҗан өгсн болад йовна гидг басл акад цаг учрсмба.Ухань тату күүнә зааврар йовҗ йовх бидн, юн гидг йоснд, ямаран цагур, ямаран җирһлүр ирх?" — гих ухан нам Дорҗин чееҗәс һарлго, шарклулад йовв. Шиңкән җиврән делҗәх эн көвүдт харм төрнә. Эдниг һардҗах улснь күчрлә. Эднә бассинь меддг болвчн чидлән сөрх арһ нанд уга. Зөвтә үүлән харсндан цокгдад йовалм би. Мини яһснь кергтә биш, зугл эн көвүд аратын гөлмд бичә бәргдтхә, теднә җимәр бичә одтха. Одвчн яахв, арһ уга, эдниг хәрү чиклхд күчр болх. Уга, эднә ухан хурц, медрлнь чигн мергн, хаалһнь чигн өргн. Чик хаҗһринь йилһәд авх", — гиһәд бийән әәтрүлҗ зүсн-зүүл ухан орад һарад, нүдән аняд, эн үрглсн болад суув.

Удлго райком партин һардачнр, теднә заагт совхозин директормуд болҗ Дорҗ парторг зоотехник хойртаһан сууһад, райкомин сүүр эклв.

Ут столын тал тунд суусн өндр шар, тәв һарсн наста негдгч сегләтр — Василий Тимофеевич Эрдниев арһулхн хоолан ясчкад, һартан бәәсн цаасан хәләһәд келҗәнә:

— Ода партин шин зааврар, бидн селәнә эцл-ахун көдлмшиг цааранднь батрулад, шин эв-арһс олзлад, өмнкәсн сәәнәр чинринь өргҗүлх зөвтәвидн. Хуучарн һарддг авъясан хаяд, цуг ухан-чидлән олзлад, түргн тосхлтын хаалһиг улм гүүдүлҗ хаалһднь учрҗах харш, хаҗһр болҗах му тоотсиг тохминь таслхмн. Мана совхозмудар чигн кетркә йовдлмуд һарад бәәнә. Тегәд эндрк сүүрд "Советин орн" гидг совхозин директор үр Лиджиевин хаҗһр йовдлын тууҗ күүндвр кехмн, — гиҗ келәд, зөвәр ууртаһар Дорҗ тал хәлән, — ниднин үр Лиджиев райком партин комитетас нууһад, 500 хө, җир һар үкрмүд һарутсн, тедниг тооһас һарһлго, әмд тооһарнь бәәлһәд бәәҗ. Дәкәд зураһан күццднь күцәчкләвидн гиһәд буру сводк өгч. Манд һарутсн мал уга, цуһарн бүрн-бүтн гиһәд райком тал зәңглсн бәәҗ.

Тедн дотр эн коммунист Эрнҗәнә Санҗиг һурвн зун хурһн дутснд, бийиннь зураһан күцәчкләв гиһәд һаран тәв гиһәд, әәлһәд, күчәр бичүләд авч. Цааснд зураһан күцәһәд өгсн хөөннь чамд юн төр, үвлдән эврә эвәрнь үксәр һарһҗ окхмн гиҗ.

Тиигхд нууһад, әмд тоод уга тавн зун хурһд, җир һар туһлмуд, цааснд бәәнә гиһәд орулҗ оркснас көлтә, ода тер хурһд, туһлмуд өсәд, нәәднр хөд болн бүрү-туһлмуд болҗ һарчана. Ода орх үвлд күүнә толһад оршго мек олзлад, тооһаснь һарһхар бәәҗ. Коммунист нерән, йосрхч бийән хальчлая, бийән бод гиһәд, партьд нүдн-амн уга гиҗ сансмб?

Болвчн цуг эн худл, нуувчинь бәәрн коммунистнр медәд, эңкр партян му нернәс гетлһв. Теднд ик ханлт, — гиһәд дууслһнлань, Дорҗин хаҗуд суусн парторг генткн ормасн өсрәд:

— Василий Тимофеевич, та ю келҗәхмбтә? Тана зааврар, бийтн хург кеһәд күчләд, шахад бәәҗ... — гиһәд келҗ бәәтл, менрәд улаһад, тагчг суусн Дорҗ парторгиг һараснь шүрүтәһәр татад, ормднь суулһчкв. Бийиннь цогцнь әмн-шиир болҗ одсн, күзүнәннь судцднь һолилдәд, улагтрсн болад, хәәкрәд, зөвән харсх бийнь, әрә гиҗ бийән бәрәд парторгин баһлцгас атхчксн сууна.

— Тегәд, коммунист нерән һутаһад, партян меклсн үрн мана зергләнд бәәх зөв уга, энтн олна дәәсн болҗана. Үр Лиджиевиг өдгә көдлмшәснь болн партин зергләнәс һарһхмн. Күн буру эс гиҗәхлә, һаран өргцхәтн, — гиҗ сегләтр парторгин келсиг эс соңссн болад, нег кииһәр күмсгән маңсилһҗ, чирәһән өндәлһв.

Хар санаһан күцәсн сегләтрин шиидврлә зөвшәрлдәд, цуһарн дегц һаран өргцхәв. Сүүрин әмтн орх нүкн олдлго, ә-чимән уга, энд-тендән хуухлзлдад, маш ик үүмәтә һарцхав.

* * *

— Та, Дорҗ Батнасунович, намаг юңгад ду таср гиһәд, татад суулһвт? Би теднд цугинь, яһҗ сегләтр бийнь хург кеһәд, таниг шахад гишң, зура күцәлһснә сана орулад, кен гемтәһинь йилһх биләв, — болад, халурхг зүркнь дольглсн парторг машин дотр хаҗудк хойртан хәңгтәд йовна. Невчк бийнь төвкнсн, дотран зүсн-зүүл уха тодлад, ода күртл тагчг суусн Дорҗ:

— Эх, Арш, чини седкл одачн геннлә, чи тедниг цуг эн тоотыг медҗәхш гиҗ санҗанчи? Тер райкомин сүүрд суусн улсин өрәлнь совхозин директормуд. Теднчн цуһар райкомин зааврар малын төл авлһна тонь зурад эс күцсн цагла, цааснд күцәләвдн гиһәд сводк өгчкдмн. Обком, райком медҗәхш болһнч? Тер райкомин сегләтр бийнь хург кеһәд, хөөчнрлә күүндәд, буру йовдл гиһәд бәәсн бийм, күчнәс төл авлһна зураг бичүлҗ авсинь эврә нүдәрн эс үзвч? Тегәд кен йилһх билә, кен хаҗһр, кен үн келҗәдгинь? Чи үн илдкнәв гиһәд нанла әдл көдлмшәсн, партяс көөгдх биләч. Чонмудас күн хәәрлһ бас сурдви? Ода энчн үлү үг келәд тус уга, ө уга бәәснь чидҗәнә. Уга, энчн зөрц намаг үкн-үктлән хөөһшго му нернлә хутхад, олнд ичәһәд, дәәс кеһәд, нерн угаһар тәвхәр бәәх юмн. Тернь нанд ил медгдҗәнә. Ода деерән тедн яһвчн нанд деерлкв. Йос һардҗах улсин күчн диилв. Негхн юм эн җирһлдән медүв би. Муулян эдлҗ көлсән асхҗ көдлҗ тус уга. Зугл сәәчүдин өмн һульдрад, тошад, кен арһтаһинь ховлад, ю келнә, хаҗһр чик болну, дун уга угаһар күцәхлә, тер күн райкомин йосна сәәнд тоолгдхмн болҗана.Тиигҗ көдлхд дала сурһуличн кергго, дала уханчн кергго. Ямаран амр бәәлһн, — гиһәд келҗ бәәһәд, генткн зүркән альхарн хальчлад, күндәр кииһән авв. Киитн көлсн һооҗсинь, хаҗуднь чиңнҗ суусн парторг үкс арчад:

— Баатр, машиһән зогса, — гиһәд хәәкрчкәд, үкс үүд татад, Дорҗиг ңааранднь татад, сальк өрүлчкәд, хавтхаснь эм һарһҗ авад, келн дорнь тәвв. Хойр көвүн хаҗуднь һурнилдәд, хойрурн эврәннь дотр һашун ухандан авлгдсн зогсв.

Директорин бәәдл өринь өвдкәһәд, райкомин сегләтр сананднь орад, уурнь буслад, бүтәд бәәцхәнә.

— Баатр, чи ма хойр туршл уга обком партьд оч, үнинь цәәлһәд келх зөвтәвидн. Тер ниднин хург ямаран болсинь, сегләтр юн гиҗ келсинь, Дорҗиг яһҗ райком шүрүлкәд, шахад хусрң һарсн нәәднр хөөдиг, үкрмүдиг төл өглә гиһәд, күчнәс бичҗ авснь күртлнь келх кергтә, — гиһәд келҗ дуусад, Дорҗиг арһулхн сүвәһәснь көтләд босхв. Дорҗ сергәд, невчк ишкәд йовҗ шудтан теегин аһу һәәхәд, аһарин үнр каңкнҗ өрчәр дүүрәд бәәв.

Тиигҗ йовҗ йовх улст юн иргч бәәдмн. Һарһсн килнцнь бийинь дарад, хов-хуульнь иктәд йовҗ буурх. Тер мекнь олнд илткәд, теднә ховд хәәргдсн улсин нерн цеврдхиг иткҗ бәәнәв. Ода ю келхүв, көвүд, үнн-чик седкләрн бәәсн цевр-цер күн байн. Тер райкомин сүүрд өмнәснь сөрҗ үг келх бийм, теднлә һарһсн үүлм негн болснд келн-амм боогдад, ә тасрад суувшув би. Һалу дахсн керә уснд унна гидгтн энлә. Йирл чик, үнн седкләрн йовад, цевр-цер цецн җирһләр җирһтн. Ардан үүл уга цевр күүнд әәмшг уга. Көдлмшт, хаалһд эндү йовдл һардмн, зугл хов-хууль, мект, аадмгин һашунд бичә авлгдтн, болад бәәсн тер, — гиһәд Дорҗ седкләсн уудулн келәд, кевшәд бәәв:

— Баатр, чи бичкә нанас эмә, чамаг ормдм директор шиидснд би байрлҗ бәәнәв. Талдан хәрг кү тәвәд оквзгон гиһәд әәһәд йовлав, Бәәрн улстан тусан күргәд, медрлән өргнәр олзлҗ, төрскн һазран цааранднь өөдлүлҗ тоомсрта үрн болҗ йов. Ээҗ-аавиннь һазрин кишг чи эдлхич, кукм минь. Күн болһнд тәвсн хөв, зурсн зура бәәдг юмн чигн. Би ода бәәсн уханчидлән төрскн һазртан өгч, аш сүүлднь андн улсин көл дахад, тоомсран геевүв. Тиигәд зовх мини тәвсн хөв, зурам тиим болҗахгов... Баатр, һаран өгич, — гиһәд, һараснь атхад мендлчкәд, теврәд-үмсҗ оркад, мелмлзҗ бәәсн нульмсан арчн, Дорҗ үкс машин талан йовв.

* * *

Арш Кануровичин сананд ода болсн кевтә, тер ниднәһә болсн малчнрин зург нүднднь үзгдәд, машина шуугсн ә дахад өрвкәд бәәв. Э, э, һәәд одсн хургас көлтә, райкомин мект орҗ өгәд, бидн үкҗ йовх биший. Юн эрлг намаг хаҗилһҗ орква, чавас. Хаҗһринь медсн бийм, яһад эс сөрҗ үг келүв. Мини гем, тиигхд зөвән харсад, хаҗһринь чиклсн болхла, Дорҗиг бидн ода алдх билүвидн?

Тер шахлһна үндсин өмнәс эс сөрсн мини гем. Коммунист, парторг күн тиигх зөв уга бәәсмн. Юуни төлә нанд эн көдлмш даалһсмб? Би — коммунист, парторг, тиим әмнч болхла, тегәд тер райкомин сегләтр ямаран коммунист, һардач болҗахмб? Э, э, һартнь йосн бәәхлә, сегләтр болв, аль парторг болв, аль эгл күн болв, йилһән угач. Өшәһән авхасн, авч чадҗана, байҗхар седхлә, байҗҗ чадҗана, эгл күүнд деерлкҗ чадҗана. Райкомин йосиг һартан авчксн күүнә өмнәс шүрүлкх чидлтә күн чигн олдҗ бәәхшл. Теднд советин закан — закан чигн биш. Эн советин һардҗах системсиг эс сольхла нань арһ уга болҗана. Нанла әдл, тер сегләтрлә әдл улсиг чаңһар шоодад көөхмн. Дорҗ Баатр хойрла әдл йоста эзнч, дамшлтта, медрлтә улст өргн хаалһ хәәрлхмн. Сән болх билә", — гисн ухан хурлзад, Аршин чееҗинь бутхачулад бәәнә.

Э, э, юн болла, на-ца, малчнрин хург кесн негдгч сегләтрин келсн үгмүд ода келҗәх мет Аршин чикнд доңһдв: "Мана обком, парть цуг теегин малчнр-хөөчнрт ханлтан өргҗ, тадна цуцрлтан уга көдлмшиг өөдән үнлҗәнә. Болвчн, цааранднь коммуна парть тәвсн төрән күцәхдән дәкәдчн цуг малчнрин көлсн уханд нәәлҗ шин җирһлин тосхлтд тәвцән орулх гиҗ иткҗәнә.

Тегәд мана районд цуг совхозмуд тәвсн һурвдгч җилә зураһан күццднь төгсәв. Зуг һанцхн тана совхоз эн җилә төл авлһна зураһан күцәсн уга. Тадн, хөөчнр, малчнр, хәләҗәх малан дуту-тартгар эврәннь чидлән әрвләд көдлснд, мана район юмна сүүлд йовна, тернь нам әвр ичртә болҗана", — гив.

Үвлин шимтә өвсн эс күрснд малын төл мууһар авгдв, — гиҗ нег дундын наста, хар сахлта хөөч ормасн хәәкрв.

— А-а, чи, Насна Басң, юн гидг юм келҗәхмч? Өвсн хатяр болснд гинчи? Хар намрар хәрүлхдән залхурад, тадн малан өвсинь өгәд хашалчкад, йохаһад кевтцхәсн болхговт. Тер наадк совхозин малчнр өдр-сө уга кеер идгтә һазрт цовҗ кец дерләд, хадсн өвсән әрвләд бәәцхәсн төләд, һару угаһар-һарад, сән төл авцхала — гиҗ сегләтр келҗ хөөчин аминь боов.

— Эн җил бидн өвсн күрлго, көрә солом чавчҗ өгәд, өвдгцә цасн дотр хәрүлх арһ уга болад, малмудан әрә әмтә авч һарсинь эврән медә эс бәәнтә? Мал муурад, үвләс әрә һарсндан төл йир мууһар авгдсн, тернь мадна гем биш, теңгрин гем. Ики зунаһа догшн халун болад, һазрин өвсн өгрәд, негчн хур эс дусснд, элсн-шора теегәр гүүвш. Өдр-сө уга, хатад харлад йовсн бийнь, мал сәәнәр тарһлсн уга, тегәдчн үвлд чинәнь татуһар орсн зәрм нәәднр хөд хусрң һарцхала. Эн җил зура күцәхд күчр болад бәәвш, — гиһәд буурл үстә ах хөөч Манҗин Боова зөвәр шүрүтәһәр келҗ бәәһәд, номһрад, тууҗан төгсәһәд суув.

— Нә, тиимчн болтха, тегәд яахмб? Коммуна парть манд икәр нәәлҗәнә. Тегәд малчнр төл өгч чадшго, манд бичә нәәлтн гихмн болҗануй? Тер наадк совхозин малчнр ямаран күнд болвчн, талдан эв-арһ олад, зураһан күцәһәд өгвш. Тедн иргч җирһлин төлә ухалҗана, шаңһд хурһд, туһлмуд икәр өгхлә, селәнә улсин җирһл чигн ясрх, бәәхтә бәәхвидн гиҗ тоолҗана.

Эврәннь малас һарсн төлән цугинь тәвҗ дәкәд элгн-саднасн, үр-өңгәсн цуглулад, зураһан күцәцхәҗ. Тедн тиигҗ бәәхнь — олна төлә зүтклдҗ йовх улс. Коммуна партин нерн деерәс ханҗанав, — болад, сегләтр хөөчнрин цусиг бульглулад оркв.

— Бидн бас зураһан күцәхмн, күндтә малчнр. Тиигтлән уснд унсн биш, теднд орхнь дорий.

— Дорҗ Батнасунович, наадк совхозин малчнрла әдл бидн чигн зураһан күцәҗ чадхвидн. Юнгад мадниг тиим кевәр зура эс күцәлһҗәхмт? — гиһәд ах хөөч Эрнҗәнә Санҗин келсиг дөңнҗ хәәкрлдәд, кесг хөөчнр босцхав.

Директор босад, экләд келв.

— Би эн совхозиг арвн тавн җилин туршарт һардҗ йовнав. Таанрт нег худл келх, хулха һарһх юм һарһсн угав. Тегәд ода ирҗ бас худл келҗ чадшгов. Тадна келсәр, зураһан күцәхлә, тертн бийән меклсн деерән, дәкәд коммуна партян, олн-әмтән мекллһн болҗана. Тиим йоснд уга юм һарһад бәәҗ болшго. Урзнин мана совхоз бас җилә зураһан күцәсн уга, болвчн райкомин закврар күцц хурһлад, туһлад уга малд нәәләд, цааснд зураһан күцәҗ орклавидн. Мал хусрңгар һарснд, тертн хөөннь зовлң өглә. Тер урдаснь үлү бичсн хурһд, турһлмудиг үвлин туршарт гемин үүләр һарһад бәәҗ, ик һару һарһувидн. Министерствд һару һарһснд ик цүүгән-шууган болад, намаг сән гиҗ толһаһим илсн уга, шоодна гидгәр шоодла. Цуг эн тоотсиг ухалад, шалһад йовхла, ик эндү һарһҗанавидн. Малын шимтә хот ясруллһна көдлмшт оньган тусхахш. Зер-зев хуучрад, тартг болҗана. Хөөчнрин бәәдл-җирһл өмнкәсн дор орад йовна. Малын төл ясруллһна болн шин сән тохмта төл өскллһнә көдлмш, үлү мөңгн эс хоршагдснд кегдҗәхш гиһәд келсн туста билә, — гиҗ Дорҗ келәд дууслһнла:

— Эврәннь хурһдан өгәд, эс күрхлә хулдҗ авад, элгн-саднасн цуглулад, зураһан күцәснд юн худл, мек бәәдмн билә. Бидн тиигтлән хулхаһан булҗахш, орн-нутгтан тусан күргҗ бәәнәхн. Миниһәр болхла, олнас үлдҗ болшго, эңкр коммуна партин зергләнд нерән һуталго йовхмн, — болад, Эрнҗәнә Санҗ көөрәд, күч авад бәәнә. Санҗиг соңссн әмтн чигн: — Тиим, тиим... Санҗ чик келҗәнә. Зураһан күцәҗ чадхвидн. Теднәс ард үлдхмн биш, — гилдәд, ормасн дев гиһәд одцхав.

Эн җилә зураһан күцәх болдад, цаасан диглчкәд, цуһар хәрхәр бедрцхәлә.

Сегләтр директорин һар атхад мендлчкәд:

— Чамаг бидн бүкл сардан ээрә биләвидн. Нам малчнрин бийинь чамас ухата бәәҗлм, — гиһәд дөөглҗ маасхлзад, байрта һарсинь, хаҗуднь зогсҗасн би тодрха сәәнәр үзләв.

Э-э, одак хургт хәәкрлдҗәсн улсас кегснь хурһд чигн, туһлмуд чигн хураҗ чадсн уга, тедн дотр көөрч бәәсн Санҗтн нанд хурһд уга гиһәд аздлад зогссн биший. Цуг эн тоотс Дорҗин күзүн деер хар чолун кевтә дүүҗлгдәд үлдлә.

Аршиг иигәд давсн хургин тууҗ тодлад суутл, машин селәнә захар орад ирв. Машинәс һурвн залу бууһад, тус-тустан салад һарцхав.

* * *

Дорҗ хәрсн уга, Эрнҗәнә Санҗинд орад ирв. Санҗ орн деерән тәмкән татсн, дотрк киилгтәһән кевтҗ.

— Нә, юн болҗ одва? Ирдго күн, мана герин хаалһ яһҗ олҗ ирүвчи? — гиҗ орҗ ирсн Дорҗас шоглсн дүртәһәр сурн, бийнь ормасн өсрәд суув.

— Юн болх билә, нанд деерлкхәр билчи? Ода деерлкҗ амр. Һәргтәһичн нам медәд йовсн бийм, үксн эцкинчн сүл үгин герәс тевчәд, чамд амн-нүдн болнав гиһәд, өрч деерән хорта моһа дулалҗв. Хорта моһад кен сә кеҗәхнь, кен мууһан хальдахар бәәхнь йилһән угачн. Хаалһдан харһсн тоотсинь зууһад, хорлад, әмнднь күрдиҗ. Тер райкомд орсн хов — чини һара юмн. Чи ниднәһә райкомин сәәчүдт зуһудад, эврәннь хөөдиннь төл кевтнь шаңһа зура күцәлһнд өгнәв гиһәд өрчән цокч эс билчи? Аш сүүлднь малмудан кеер бултулҗ оркад, нанд хөн бәәхш, төл альдас ирх билә гиһәд, альхан делгәд, хургт айстан келчкҗив болад, зогслач, кишва домбр. Мекичн медәд, дотрасн дурго болсн бийнь, чееҗләһән гөвдлдәд, олн күүкдтә, чидл уга юмн гиһәд, хармнад, эцкинчн һарт төлҗсндән, һанцхн дүүһән гиҗ санад, ә тасрад бәәләв.

Эх, яһсн тоолвр уга күмбчи, Санҗ? Нойна хормад хорха бийән саатулад, таварн бәәхәр билчи, һәргтә ноха. Һарлдсн долан үрнчн ховч-худлч чамас ичәд цөкрх. Чи — хумха чееҗтә домбр, аарцг доран хулха-худлар орсн мөңгән дарад, үмкәрәд су! Эх, Санҗ, Санҗ чи — мекләч. Уснд унсн хулһнд меклән бийнь аҗрһ болна гидг. Меклә-Санҗ нанд аҗрһ болхар билчи? Уга, чи мини чикчәдчн күршгоч, би үрн-садндан ичх-эмәх юм һарһсн угав. Зугл олн үртә чамаһан яахв гиһәд, кен седснәснь келүләд, көөгдәд йовхлачн, ах хөөчд орулад, үлү-дутуһинь һарһҗ өгәд, бәәхтә кевүшв. Чи, терчн баһдад, улм сәәнәс сәәниг хәәһәд, нам арһта болхла шаңһа юмиг цугинь бий доран хураһад дүрх санатач. О, яһсн хумха, хатуч чееҗв энчн! Нанд ода йилһән уга, зуг негхн юмнас саглх биләв, — гиҗ Дорҗ һаран заңһад, Санҗин онкуд хәәкрҗәнә.

— Юунас әәдүвчи? — гиҗ Санҗ чичрсн дууһар сурв.

— Үндсн уга күнч, чамас әәҗ бәәхшүв би. Тер көвүнәнчн түрүн ишклд чамла әдл улс хорлтан күргәд, урмдынь бичкә хәрүлҗ орктха, гиһәд зальврҗ бәәнәв. Ухал, Санҗ, көвүнчн ик дамшлтта хаалһд орҗана, терүнә көлд туша болх күн — чич. Маңһдур негнднь көдлмшиннь дутуһинь келәд шоодхла, тер эцкчн танас даву хуурмг, мекч, авлһч гиһәд, үлү үзснь хурһарн зааҗ чадх. Миниһәр болхла, хөөчәсн һарад, автопаркд манач болад, ә-тасрад кевт, — гиҗ Дорҗ келәд, тууҗан көтрәһәд, һархар адһв.

Санҗ үкс босн, терз тусаһарн һарч йовсн Дорҗиг хәләҗ оркад, гер дотраһарн йовҗ бәәһәд:

— Тер нойрхг бәәдлинь хәләһит. Эврән үкә йовҗ нанд уха зааҗ бәәхнь. Эгл күүнд нойрхҗ бахнч ханхшл. Ик санаһичн уурах чидл нанд күршго болһлч, аль эгл күүнд йосн уга гиҗ санлч. Намаг, нертә хөөчиг, маначд ор гиҗ дөөглҗ бәәхнь. Ода чамд нанд закдг арһ уга. Ода деерән зөввмдн әдл болва. Чи эгл күн болвч, бидн эгл хөөчв. Чи йовһн болхла, ода мөрн деер довтлҗахнь бив. Чидлтә улсла нәәҗ болхла, бас сән чигн, көвүһим өөдән көдлмшт орулад, нанд чигн көгшрх насндм тернь түшг болх.

А, Дорҗ, нойрхад бәәдгчн чилвә. Көвүм директор болад бәәтл, би яһад хөөчәсн һарчахм? Я, директорин эцкнь маначд орҗ гилдәд әмтн наад бәрцхәх, дәкәд хөөчәсн һарчкад, тер дала малан юуһарн асрхмби? Аль хулдҗ оркад харһнҗ үктхә гиҗәхмб? — гиҗ бийләһәр бурад, үүмсн бәәдлтәһәр дәкн йовдңнҗ бәәһәд, герин тал дунд зогсҗ оркад генткн:

— Баатриниг орх кергтә, — гиҗ адһсн-шидһсн, әәмсн, хувцан өмсҗ авад, һарад йовад одв.

Бүрүлин гегән тасрҗ йовсн кемлә, удлго селәнә захд бәәсн көвүнәһүрн Санҗ үкс орад ирв. Баатр шин районас ирсн, хотан ууһад сууҗ. Өөрнь гергнь, сәәхн шар улан бер, нилх көвүһән өвдг деерән суулһсн, Санҗиг орҗ ирлһнлә босв.

— Баатр, менд! Яһҗ йовҗ ирвчи? — гиҗ сурн, уралан һарад, көвүнәннь өөр одад: — Районд соньн юн бәәнә? Дорҗиг партяс, көдлмшәснь һарһчкиҗ гисн җирлкә сонсув би, — гиҗ Санҗин эс медсәр келсиг көвүнь эс соңссн болад, зөвәр ууртаһар эцкиннь чирә хәләһәд, тагчг сууҗаһад:

— Эх, дәәдә, дәәдә! Хар гөрт әрүн цевр күүг уңһаһад, юунтн амрва? Туульҗ бәәсн седклтн төвкнвү? — гиһәд Баатр ууҗасн хотан хооран окад, шүрүлкәд келв.

— Нусан арчад уга бәәҗ, эцкдән шүрүлкх юмбвчи? Чамас уха дасхар ирсн угав, нүдән икәр сек, кенд иткҗәхмч? Мууһан далдлхин төлә, әмтәхн келәрн күүнд санан зовсн бәәдл һарһад, Дорҗ әмт тенүлҗәнә. Терчн олн-зүсн ааляр совстин йос меклҗәх үүл. Насн турш маднар мухла кеһәд, эврәннь нерән өөдлүлхин төләд, дал-ээм иләд, бууляд, даҗрад йова. Ода тер нойрхг заңгинь ууравидн. Мадниг меклдг арһнь тасрад, ода тадна толһа-экитн салвлҗ бәәхинь мед! — гиҗ Санҗин келсиг күцц соңслго босад, тесҗ ядад, ууртан бүтәд, улаһад, нааран-цааран йовн бәәҗ:

—Тадн дәәдә, кенә төлә көдлҗәхмт? Маднар мухла кеһәд йова гинәт. Тегәд Дорҗин төлә көлсән асхад йовсмта? Мини ухаһар болхла, күн болһн көдлх зөвтә. Дәкәд күн болһн әмнәннь төлә, үрн-саднаннь төлә шаңһа көдлмш кеһәд, өдмгән олҗана. Дорҗла әдл цаһан саната, тадна аюһар бәәҗ эгл улстан ач-тусан күргсн, күргх күн дәкҗ учршго. Олмһа ухата, хол тоолврта Дорҗан тадн булҗ өгәд, кенлә эн насндан җирһхәр бәәхмтә? Юунтн дуту болад, нег-негндән үлү үзәд, хов татад бәәцхәхмт? Дорҗла эс таарсн улс кенлә таархмт? Дәәдә, танд кезә серл орхмба?! Наснтн баһ бишлм. Аав Аюш хоорндан ни-негн бәәтн гиҗ эс герәсллий? Хәәмнь, Санҗам минь, эндү хаалһдан орҗ одва, му бух ора деерән шора цацдиҗ гиҗ аавин келсн үнн бәәҗлә, — гиһәд Баатр келәд, һашудад бәәв.

— Көгшрәд, ухань шиңгрсн өвгнә үгиг үгт авдг һәргтә юмбвч чи, кукм. Чамаг көдлмшәрн өстхә, өөдлтхә гиһәд, эцкчн үклдҗ йовналв. Көгшрх насндм бас нег түшг болх гиҗ санлав. Дорҗд юуһинь санан зовнач, терчн эдлхән эдлчксн, үзхән үзчксн күн, — гиҗ җөөлнәр келәд, Санҗ, эндү һарһҗ орксан медәд, көвүһән эвлв.

Баатр эцкиннь келсиг чиңнҗ бәәһәд: — көвүһән тиим үүлтәһәр өөдлүлх саната билти, өңгәр чидлән хораһад бәәҗит. Намаг өр өвдх гиҗ бичә нәәлтн. Көдлмштән әрк-чигә уусинь, көдлмшән хоома, мууһар кесинь бас чаңһ цааҗла харһулхв. Энүгәр эс болхла, көдлмшәснь көөҗ һарһхув. Хов-хууль татад, нерән көөдсинь, юмна түрүнд көдлмшәснь биш нам совхозин шидрәс көөгдх. Эн совхозин заквр эн бәәрн улст цуһараднь әдл. Ямаранчн күүг кесн көдлмшәрнь, күргсн ач-тусарнь үнлдмн. Мел хар гөрәр күүг даҗрҗ болдмн биш. Тер һарһад бәәсн килнцитн, теңгр нүдтә — үзҗәх, цагнь ирхлә танас сурх, — гиҗ келәд, үкс хувцан өмсҗ авад, асхн эклх партийн хургтан одхар, алңтрсн эцкән үлдәчкәд, шус һарад одв.

* * *

Намрин сер-сер салькта, тиньгр сәәхн өдрмүд җинрәд, хаврин төвшүн бәәдл һарад, улсин өрчинь каңкнсн аһарар дүүргҗ бүләлнә. Тег өрүни дүүрәнд сәәхрәд, маңхаһад бәәнә. Деернь цегән усн гилвксн олн-зүсн нигт өвснә көркхн бүчрмүд, өрлә теегәр йовсн Дорҗин көллә оралдад, бүчрмүдәснь өсрсн, мелмлзсн чиигмүд цацгдад, шилвинь чиигтәрүләд йовв. Заясн хөвдән һундрхҗ, чееҗдән бәәх зеткрләһән гөвдлҗ йовсн Дорҗ, һашудсн бәәдләрн шудтан өргн тег шилтәд, эн хөврсн намрин сәәхниг төртән авлго, ухань харңһурад йовна. Көндә теегәр һанцхарн түңшәд, залу күүнә үкл эзн уга эрм цаһан көдәд, — гиһәд бийнь бийләһән бурад йовна.

Селәнәс һурвн дуунад бәәх үкәрин олн бичкн-бичкн шавр толһас заагас нег шавр толһан өмнүд өвдгләд киисв.

— Аюш минь, сөөнәһә шарклсн шархан дотран бәрәд, тесҗ ядад, эндр гергән, күүкн көвүн хойран унтад, шар герлә чамдан күрхәр адһлав. Аюш, эцкимм орчд эцкм биләч, байр зовлң хойран чамлаһан селвцәд йовлав, — гиҗ Дорҗ келәд, мелтәҗ бәәсн нульмснь заядар нүднәннь зивгүр дахад, элвгәр һооҗад бәәв.

Ода келҗәх мет, Эрнҗәнә Аюшин үгмүд, һазрт кевтсн Дорҗин салврсн чееҗднь сергәд, әмд дүрнь нүднднь үзгдҗ җирлзв.

"Дорҗа, җирһл гидгчн акад юмнла, үнн-чик седкләрн йовад йовсн бийнь, өмнәсчн эс цокувчн, ардасчн ирәд цокнал. Чини эцк Батнасн дөчн негдгч җил дәәнд мордла, дәкәд фронтас күнд шавта 1943 җил ирәд, хойр сардан гергәрн асрулад, мини һар деер әмнь һарла. Йирл әвртә зөргтә, келтә-амта, үннч, залуч күн билә. Хамдан Әәдрхнд багшин сурһуль сурад, дәәнә өмн сельсоветин ахлач көдлҗәлә. Әвртә гидгәр үүрлҗ йовлавидн.

Э, э, Дорҗ, намаг үксән хәәһәд келәд суудв, — гиһәд сандг болхч. Залу күн өвкнриннь тууҗ медх зөвтә. Дәкәд эцкчн дәәнд һарад йовҗаһад келлә: "Аюш, эңкр үр минь, ахнр-дүүнр уга нанд дүм бол, дәәнд альк сумн кенлә түрүлҗ харһхинь яһҗ медхүв. Һанцхн үрндм түшг болҗ йов, — гилә. Үклән өмнәснь медсн кевтә. Чамаг цергт мордад, тендән Уралд дәкәд хөрн тавн җилд үлдҗәнәв гиһәд бичг ирхлә, нам яахан медҗ ядад, күүнә һазрт тенҗ одх гиһәд, бәәвв би. Сөөни нөөрм күрлго, седкләр зовад, җе болад бәәләв. Экчн ууляд-унҗад, Аюш хәәмнь, Дорҗим яһад болвчн, экчн гемтә, үкҗәнә гиһәд болвчн, дуудулад ав, — гилә. Мини бичәд бәәсн бичгүд чамд одачн бәәдг болх.

— Э, э, Дорҗ, һурвн төгәтә тергн холд гүүдмн биш, — гиҗ эс бичлү би. Түүнәс нааран кесг җилмүд җирлзв. Яһвчн эврә гертә-бүлтә, үрдүдән өскәд, төрскн совхозан һардад, сурһмҗ дасвч. Бәәрн әмтн чамаг тевчцхәнә. Тернь нанд ик байр.

Һанцхн модн һалд өр болдмн биш гиҗ чамд эс бичлү би. Ода юуһинь нуухув, чамаг Санҗла ах болад, нег-негндән түшг болад, учрсан хуваһад йовтха гиҗ санлав. Санан хурдм, салькн хурдм гидг. Мини санаһар юмн болсн угал. Санҗм хаҗһр хаалһдан орҗ одва. Көдлмш келго, мөңгиг амрар олхдан күчр. Аль сансарн, цогцан амраһад бәәхдән дурта. Гергнь чигн күчр юмн харһҗ. Мел юмн уга гиһәд хагсад һарна. Яһсн хагсу аммби? Дала юмн дотр бәәчкәд, юмн уга гиһәд эңсәд, гейүрәд бәәх, му йорта юмби? Нам дуунаснь зулад, эн му ачан барадад, үкхиннь өргн дор ирҗ хөөнә хошт җирһлән чиләҗәнәв. Эмгм минь түрүлҗ өңгрәд, чидл чилх насндм зовлң өгч бәәнәл. Тавн җилдән әмд бәәнәв гихв, аль үкв гихв. Әмдрл үклин хоорнд салврад йовав.

— Дорҗ чини седкл уутьрулх санан уга биләл, зугл бәәх бәәдлән келҗ бәәнәв. Көгшдәс би үлдүв, үрмүдиннь чирә үзәд, уг сөөһин туршарт күүндәд, хуучан хатхад сууналв.

Зуг мини көвүн эврә җирһлән эдлҗ чадҗахш. Зөгин зуулһ эс медсн күн, балын амт меддго гидг үннлә.

Төрскн һазринчн үнр каңкнад, чееҗәрчн орхла, ээҗиннь элкнәс шинәс һарсн болад одхч гиҗ, эс бичлү би. Тегәд үгим соңсад йовсндчн ханҗ бәәнәв чамд.

Сиврәс ирснә хөөн, хәрү совхозан тогтахмн гиһәд, директор намаг шиидлә. Төрскн һазр, тиигәд нам юнчн уга билә. Өрүн һарсн кевтән, асхн ора күртл көдлдг биләвидн. Өрүн һарад, сөөни өрәллә ирдг, көвүһән үздго биләв. Шаңһа көдлмш гиһәд йовҗ оньган тусхалго, гесинь өлсклго, дурнднь бәәлһәд бәәҗ көвүһән үрәвүв. Бичкнәснь авн сурһмҗ эс өгсндән бийән икәр гемшәҗәнәв. Олна төлә көлсән өгләв. Бурхн багшин гегән минь, гемим медәд, хәәрлтхә, хәәрхн.

Дорҗа, һарсн көвүһән гиҗ сандг биләв чамаг. Нег сургчм минь чамас: мууһинь дарад, Санҗадм — көөркүдм, нүдн-амн болҗ, дөң-тусан күргҗ йович. Терчн му болвчн, нанд һарһсн үрн. Мини нер дуудулҗ, тохмм цааранднь делгрүлҗ бәәнәл.

Чамас оңгдан кендән нәәлхүв. Сән йов, Дорҗа, — гисн Аюшин үгмүд җирлһн мет холд торлзад, теегин сальк дахад, геедрв.

Көгшн буурл Аюшин хатсн цогцнь салькнд нәәхләд, эҗго теегт үлдсн хамхул мет шоваһад үлдлә.

Тер сүл харһлт Дорҗин сананд орҗ, негт чееҗнь ацанасн алдрсн кевтә сарулдад, негт һашудад, өвдәд бәәнә.

1994 җ.