Келврмүд нарн

— Намса, иньг мини, би дәкҗ чамас төрүц салшгов. Өдр болһн үзлцәд, алг хойр нүдичн цуцрлтан угаһар хәләһәд, хаҗудан өкәр чамаһан дахулад, элвг теегиннь каңкнсн үнрәр кишгән ухалхнь, цогцм гиигрәд, седклм өрггдәд, кемҗән уга байр-бахмҗар дүүрнә, — гиҗ дундын нурһта, далдһр өргн далта, хо-цаһан чирәтә, атхр хар үстә баахн көвүн иньгән таалҗ күзүдн, келв.

— Эңкр Нарн минь, хойр җилдән чамаг әәрмд церглхд, эн кишгтә өдр ирхиг зүркни тааларн иткәд күләләв. Ода бийнь үнәртән хаҗудм бәәх аль угачнь нанд иткгдхш. Үнәртән чивч аль бишвч? — гиҗ баахн кевлүн цогцта, көркхн төгрг чирәтә күүкн келҗ инәмсклв.

Зуни серҗңнсн халун салькн үләһәд, теегин каңкнсн аһариг өрчәр дүүргәд, седкл туссн хойр иньгин зүркинь таалар байрлулна. Селәнәс долан дуунад, эклҗ хадад уга, җирилһәд тәрсн нигт шар буудя салькна саатуллһнд нааран-цааран күндәр нәәхлнә. Өрүни гегәнлә серсн, җиңнсн нәрхн дуута богшурһас өрвклдәд, энд-тенд өсрҗ, нигт шарлҗн заагар бултҗ шимлдәд, генткн хойр җиврән саҗад нислдәд, тәрәнә захар татсн электрическ суңһуг деер одҗ суулдад, күүнә чикнә хуҗр хаңһана.

... Арвн тавна сарин герлд, асхн цолвң мет, Намсан көркхн чирә өмнкәсн кеерсн болҗ үзгдв. Нарн иньгиннь сәәхн дүриг чирмлл уга хаҗуднь тагчгар хәләҗ бахтв.

— Ай, Нарн, хәрхм болвзго, ора болҗана. Өрүндән көдлмштән одхмн бишв? Чамла әдл би амрлһнд бәәхшлм, — гиҗ Намса иньгиннь чирә хәләҗ инәмсклн, адһв.

— Чик келҗәнәч, Намса, би әәрмәс ирәд, сардан амрув. Тернь болх гиҗәнәв. Өцклдүр өрүн би совхозин директор тал одлав. Тиигәд нанд трактор даалһҗана, — гиҗ көвүн күүкнә өкәр тавн цаһан хурһдынь өргн альхндан дулалн йовн йовҗ келв.

Өр йосндан цәәв. Булһн экнь зандрсн улан цәәһән үсләд, тослад, самрн бәәҗ:

— Ай, Нарн, бос гинәв. Цаачн үд болн гиҗәнә, ичкевт — әмтн медхлә, юн гиҗ келх. Бөдүн залу көдлмшин гүргү цагла гертән гесән иләд кевтнә гих. Цәәһән ууҗ ав, һаза һарад сергәд, өрүн серүһәр һаза-дотакан ясҗ авхмн, — гив.

— Ода, босҗанав, арһулдҗатн. Ода невчкн зуур, — гичкәд, көвүн хәрү кевтв.

— Дәрк, дәрк, иим көвүн бәәдв! Сөөни дуусн ааль хәәһәд, өр цәәтл юуһан санад йовдви? Нам күн алң болхмн. Гер-мал чигн керго, көдлх чигн санан уга. Иигәд сарсаһад үд күртл унтхла, яһҗ өркән асрх улс болхмби эдн, — гиҗ маштг нурһта, гиигн цогцта, наснь җирдән күрсн экнь бийләһән бурн йовҗ, суулһан тохадан өлгәд, үкрән саахар һазаран һархар адһв.

Өр цәәҗ йовтл ирсн көвүн орнасн өсрҗ босад, нөөрмү хойр нүдән арчад, уданар эвшәһәд, һо нурһан, өргн дал-ээмән тинилһҗ сергв.

— О, яһсн сәәхн өрүн болҗахмб! — гиҗ һаза һарч ирсн Нарн, хойр һаран сарсалһҗ бахтад, зооһин цааһас өрүни герләрн мандлсн шар нар тосв. Теегин каңкнсн цевр аһар өрч дүүргҗ, кииһинь давхцулв. Сөөнәһә иньгиннь келсн дурни дун чикнднь соңсгдҗ җирһлин заляр зүркинь күгдлүләд деврәд бәәв.

— О, эңкр Намса минь, чини дурн, өрүни ноһан деерк дусал мет — цегән, сөөһин сарин герл мет — сарул. Өвдгәрн дер кеһәд, толһаһим өрчдән шахад, эрклүлҗ бийим өкәрлхләрн, оньдин дуртаһан медүлнәч. О, җилмүд җирһл сольх. Болв чамд нерәдсн дурм оньдин дөрвн цагт унтршго, — гиҗ санад, көвүн мандлсн нарна өмн дәкн хойр һаран деләд, байриннь дуунд согтв.

— Ай, Нарн, чи гелңд хүврсн болвзгоч, өрлә босад, ном умшад бәәх! — гиҗ үкрән сааһад дууссн экнь көвүһән чочаҗ шоглв.

— Уга, баав, гелң болхасн давув. О, яһсн сәәхн, цевр өрүн болхв! — гиҗ көвүн дәкнәс бахтв.

— Өрүн кедү сәәхн болвчн, көдлмшән мартхмн биш. Нег үлү өрүни серүһәр көдлмшән эклх кергтә. Залу күн кезәчн серглң болхмн болҗана. Чамаг эс серүлхлә, нам өдрин дуусн чигн унтх бәәдлтәч. Ода чамаг әәрмәс ирсн салдс гихв — салдаһад орн деерән унҗ однач. Сәәни орнд төрг, эцкчн әмд бәәсн болхла, яах бәәсн, иим залху көвү һарһҗв гиһәд, нам хөвдән һундх билә. Эцкчн әвртә көдлмшч күн билә.

Түрүн болҗ колхоздан хөөч көдләд, Хальмг таңһчин депутат болҗ суңһгдла. Гер-малдан ахуч, һартан урн болчкад, шамдһа, йоста герин эзн күн билә, тегәд чамаг тоомсрта эцкин үрн гихв? Әәрмәс ирәд сардан көдлмш уга, сөөни дуусн ааль хәәнәч, өдртнь нөөрән хаңһанач, гертән чигн, шаңгд чигн тус уга болҗанач. Цаадк хаша-хаалһчн нурад, һасдуднь өмкрәд унҗана Арһс-түләһән бас зөөҗ белдҗ авх кергтә. Цаачн колхозд көдлмшин гүргү, күүнә һар күртл уга, буудя-өвснә урһцдан әмтнә чидл күрч ядн гиҗәнә. Чи болхла, гертән ичрән бийләһән өврләд унтад кевтхмчи! Хойр җилин туршарт чамаг әәрмд йовхла, эн хоша әмтн намаг көгшн арһ уга күн гиҗ хайсн уга. Үвлднь малын өвс, хот-хол, арһс-түләһим авч ирҗ өгцхәдг билә. Теднә күргсн ач-тусиг баавчн кезә хәрүлхв? Ода чидлм баһрад, теңгрин гем дииләд бәәнә. Чамла әдл чидлтә-чиирг болхла, өдр-сө уга чидлән нөөлго, көлсәрн ачинь хәрүлх биләв. Зуг ода тиим арһ тасрв, — гиҗ экнь көвүндән сансн-санаһан ө-һундлан цәәлһҗ келв.

— Баава, тана келсн чик. Мини гем. Гемим тәвҗ өгтн. Өцклдүр, би конторт көдлмш одҗ сурхлам, нанд трактор өгх болҗ шиидцхәв. Эндрәс авн хойрдгч фермин теегт көдлмшән эклхүв. Та бичә сана зовтн. Би чидлән нөөлго, өдр-сө уга шунад көдлхв. Эк-эцкиннь нериг кезә чигн һуташгов гиҗ үгән өгчәнәв, баав. Та нанд итктн, баав! — гиҗ нөвүн өргмҗтәһәр, нег кииһәр келн, экиннь хурняста чирә тал җөөлнәр хәләв.

— Юу, сәәхн иньгм. Би чамаг конторт одсичн медсн угав. Кезәнь нуувчар көдлмш хәәһәд йовнач? Мел эцкән дураҗич. Эцкчн — тиим күн билә, ю кевчн — тагчгар, нанд нам ам аңһаҗ үг келдмн биш. Сәәни орнд төрг. Нә, гем уга, "залу күн заңһсн талан, зандн модн нәәхлсн талан" гидг. Җирһлинчн хаалһд күнд тоот учрв гиһәд, цухрҗ, урмдан геехмн биш. Цуг чидлән агсад, урашлхин арһ хәәхмн. Бичкн чолуһар ик чолу цокдг биший. Хәрнь медәтнрин келсн-заасинь, зөвтә амн-үгинь тодлад, алькнь чик-хаҗһринь хөөннь йилһәд ав. Чидлтәв, чииргв, күүнәс даву ухатав гиҗ ик сана зүүхмн биш. Баахн күүнә хаалһд бүдрәдчн одх шалтг, эндүрәд чигн оркх учр харһх. Нә, кукм минь, чи герин эзнч, кесән ке, зуг чикднь, өмнк-ардкан ухалҗ йов. "Хуучан хатхсн — урн, хөөткән сансн — цецн", — гидг биший, — гиҗ экнь көвүн талан хәләҗ нульмсан арчв.

— Баава, цәәһән уй, көдлмшт одх цаг болҗ йовна, — гиҗ Нарн экән дахулад, хот уудг хораһурн орв.

— Э-э, Нарн, цаадк унҗасн машиһән эзнднь күргәд өгчк. Эзндән бас кергтә болх. Чамаг көдлмшт одхла, кен манхмб терүгичн, күн авч одвза, — гиҗ Булһн халун цәәһән сорн бәәҗ, көвүндән келв.

— Аа, тер мотоциклтн Хулхачин Юран. Ода Юраг удлго ирхлә, бидн хоюрн бригад орад йовхвидн, — гиҗ Нарн адһад һарн йовҗ келв.

* * *

"Алтн булг" совхозин хойрдгч бригадт ирәд, Нарн Юра хойр герин сүүдртнь ундг машиһән зогсачкад, бригадир Эрднин Санҗла һар атхҗ мендлцхәв. Әәрмд танкист болҗ церглсн Нарн бригадирин заасн тракториг дарунь тарҗңнулад, ардан өвс хаддг прессән чирәд, өөрән нөкдән суулһад, шунҗ көдлхәр гүҗрв. Нарниг өвс хаддгиг хаҗудк герт бәәсн авһ Саша дасхла. Болв Нарниг әәрмд мордсна ард, авһ Саша гемин шалтгар өңгрв. Ут-туршартнь хаҗар хадҗ уңһаһад, мааҗурдад хурачксн һазрин көк өвсиг Нарн нөкдтәһән хоюрн экләд ахулв. Тоорм-тоосн дотр Юра бийнь үзгдхш, зуг энд-тенд овалчксн тюкмудын баран әрә бархлзна.

Үдин цаг өөрдәд, гесн өлсәд бәәв. Бригадын әмтн бәәрндән цуһарн ирчксн, нүр-һаран уһалдҗ, зәрмнь экләд хотан эдлцхәв. Нарн Юра хойр сег дор утарнь хадсн столын ард сууһад, бас үдин хотан ууцхав. Үдин хөөн Нарн бийнь тасго болад, чинәнь алдрад бәәв. Тер бийнь бийән тасгог медүлшгон төләд, Нарн зогсл уга көдлв. Өдрин дуусн эдн 2050 тюк өвс, шахҗ белдв. Асхн бүрүлин гегән тасрсна хөөн эдн хәрү бәәрндән ирцхәв. Асхна хот: шиңгн, шим уга шөлн, дотрнь хойр-һурвн боднцг, бүлкн болсн зүсм мах хаяд, хот кедг баахн шар күүкн Майя тәрлкст кеһәд өгв. Дарунь, һуйртаһар холяд үүрмгәр керчсн, амтн-шимтн уга бор махта болсн хот өгв. Ардаснь агта хар цә. Чирәнь цәәсн Нарн цәәһинь амсад хәрү өгчкәд, җигүрнь хутхад, орндан орхар адһв. Һурвн хонгтан Нарн хот уулго, тагчгар ууртан бүтәд, көдлмшән кеһәд йовв.

Нег дәкҗ, Нарна хөвәр, үдин амрх кемлә совхозин директор үр

Цеденов, ах агроном, бригадир ахта ирәд, хург кецхәв. Эдн долан хонгин чилгчәр кен яһҗ өдриннь зураһан күцәснә тускар цәәлһәд, түрүн орм эзлсинь мөңгәр ачлхин тускар келцхәв.

Ууртан бүтҗ бәәсн Нарна чееҗәс ахлачнрин чирәд, генткн үнн һашута үгмүд деврәд, хамдан көдлҗәсн әмтнә чикнд күрч соңсгдв.

— Күндтә үүрмүд! Тадн нанар болхла медәтәт, җирһлиннь өрәлинь теегин көдлмшт нерәдвт. Өдр-сө уга, даархднь даарад, халун нарнднь өгрәд, өдрин дуусн тоосн-тоорм дотр йовнат. Тадна күргсн ач-тустн, келхд, йир элвг, эн көдлмшинтн күчәр мана совхоз байҗад, җил болһн кесг миңһн мөңгнә ору орулҗ авна.

Мана йосн оньдин көдлмшчнрин эрүл-мендиг харҗ, көдлмшчнрин бәәдл-җирһлд ик оньган өгхмн гиҗәнә. Мана совхозин һардачнр болхла, эццн, чинән-чидл уга, малын махар, ямаран гихв, му хот кеһәд, мадниг хотлҗана. Дән кезәнә давла, болв мана эк-эцкин зүркнд генәртә Сиврин хаалһ бас билрәд уга. Һарсн һазрасн салҗ гейүрәд, Сиврин догшн киитнд, бүтн хувцн-хунр угаһар бөгдилдәд, көрә боднцгар өлн гесән теҗәлә.

Тегәд, өдгә цагт юңгад бидн иим му хотар теҗәл кеҗәхмб? Урдк цаг—дәәнә цаг билә. Цуг олн әмтнд күнд цаг билә. Ода ямаран сәәхн цаг! Үнәртнь келхд, тадн, ахлачнр, бийстн болхла, дурта цагтан сән махта хөөдәс шүүҗәһәд идцхәдг болхт, эццн, чинән-чидл уга хөөдәрн, көдлмшчнрин ам бичә бөглхәр седтн, эдн, таднла әдл, бас көдлмш кеҗ йовх улс биший.

Эн улст үрн-садн бәәнә. Эрүл-менд, күүкдән асрхар көдлҗ йовх улс. Көдлмшән сәәнәр кехин төләд, идх-уух хот бас зокаста болх зөвтә. Шин җирһлин хаалһ эклҗәнә. Өмнк бәәдләрн бәәҗ болшго. Му, худлч, мекч тоотын уңгинь таслх кергтә, — гиҗ Нарн һаран заңһҗ шүрүтәһәр үгән төгсәв.

— Нарна келсн мел чик, чик! — гилдҗ көдлмшчнр шуугцхав. Ода күртл тагчг суусн директор өндәһәд, келх үгән эклв:

— Кукм минь, чини келсн тоот чик, хот му болсн учрнь — мадна гем. Гемим тәвтн гиҗ таднас сурҗанав. Хотытн торһл уга ясхвидн, зуг ода көдлмштән һарцхатн гиҗ үнн седкләсн эрҗәнәв, — гиҗ дундын нурһта ик цогцта, үснь буурлтсн, шовһр хамр деерән козлдурта директор келлһнлә, цуһар босад, хоорндан күүндлдәд, көдлмшән кехәр тус-тустан тарцхав. Нарн бас тедн дунд һарв.

— Одакчн кенә көвүмби? — гиҗ директор хаҗудан йовсн бригадирәсн сурв.

— Тертн цергәс ирлә. Басңга Баатуһин көвүн, — гив.

— Хәләлчн, үг келхдән ямаран дурта, нанд уха зааҗана! Хөрн җилд эн совхоз һардҗ йовнав. Болв иигҗ әмтнә чирәд бийим дорацулҗ, буруһим илдкҗ, олна өмн муурулсн үг соңсад угав. Мини кесн кезәд чигн чик болдмн, мини заасиг күн хаҗһр гиҗ келдмн биш. Ода ирҗ тер нуста көвүһәр заалһхув?

"Нойнла наадсн толһа уга гидг", — гиҗ директор ууртан бүтҗ шуукрад, дотран бийләһән күүндәд йовв.

— Эн кишваг ик холд күнд көдлмшт йовулад, чөлә өглго көдлгәд бә, тиигхләрн үлү үг келдгән, буда хутхдган уурх, — гиҗ директор шүрүтәһәр бригадиртән келчкәд, ах агрономтаһан машиһәр совхоз хәләһәд темцв.

Түүнәс нааран кесг өдрмүд җирилдәд давв. Нарна хадлһна һазр хот уудг бәәрнәсн улм холҗад, зөвәр уухнд эдн көдлцхәв. Нарн нөкдтәһән халун хагсу салькнд йовад, махмуднь шатад харлад, хатад, бүснь сулдад ирсн бийнь, урмдан геелго, урдк кевәрн түрүн орм эзлҗ өдриннь зураһан давулҗ күцәһәд йовв. Эндр асхн көдлмшиннь хөөн Нарн мотоциклинь унх зөвшәл Юраһас сурад, герүрн хәрхәр адһв. Бригадас һурвн дуунад һарад, тәрәнә дундаһур машинь делсв. Нарн седкләрн дарунь Намсадан күрхәр, зүркнь бульглад йовв.

— Намса, чамаг йир икәр санув. Нег дәкҗ болвчн сар-нарн болсн дүричн үзҗ чадхар күслән кевв, — гиҗ Нарн кинь давхцҗ тоста, мазутта хувцтаһан, хойр һарарн күүкиг теврәд, арһулхн өрчдән шахҗ өкәрлв.

— Эңкр иньг минь, хатад-харлад, җе гиһәд болад бәәҗич. Би нам чамаг удад бәәхлә, талдан күүкнд дурлсн болҗана гиһәд, санад суунав. Сөөни өрәллә чочаһад, намаг хәәҗ ирхич гиҗ сансн угав, — гиҗ ингиннь чикнд күүкн нәрхн дууһарн шоглҗ шимлдҗ инәмсклҗ келн, көркхн бичкн хойр һарарн улм чаңһар күзүдв.

— Эңкр Намса минь, көдлмш кедү күнд болвчн, ундасад хагсдг болвчн, өрүн цолвң мет, мандлсн чини дүр өмнм үзгдхлә, күнд көдлмшм гиигрсн болад, цаңһлтм хәрәд, усн-ундар девтәд, седкл кемҗән уга җирһләр дүүрәд, ямаранчн зовлңгиг диилнәв, — гиҗ Нарн үнн седклән иньгтән медүлв.

Цань уга оньган өгч соңсҗасн Намса генткн чочад одв:

— Нарн, хәлә, тенд һал падрсн болад бәәдмби? — гиҗ дорд-өмн үзг тал заав.

— Хәрнь, үнәртән һал орҗана, тиигәрән тәрән бәәнә. Эндәс долан дууна һазр, адһх кергтә! — гиҗ келн, Нарн иньгәсн салад һарв. Бәәсн хурдарн гүүҗ ирәд, мотоциклән тарҗңнулад, шатҗасн тәрән тал темцв.

Мотоциклән хайчкад, шатҗасн һалур орн, һартан харһсн хамгар шатҗасн һалыг энд-тендән хүрүлв. Халун һал кииһинь авхуллго хәрү дәврәд, хәәрәд бәәв. Кесг цагтан һанцхарн ноолда бәәтл, һал невчк номһрсн болв. Нарна толһаннь үснь хуухрад, хувцнь өгрәд, махмудынь һал хәәрәд бәәсн бийнь, һанц бийәрн аюлла ноолдв. Генткн Нарн чинәһән алдад, ухаһан гееһәд, нигт тәрәнә толһас теврн, түргүр унв. Удл уга бригадын улс гүүлдҗ ирцхәв: ДТ-75 трактор ирәд, шатҗасн һазриг эргүләд хаһлв. Ирсн әмтн һалыг унтраһад, түрүн авгтан эс үзгдсн Нарниг, генткн оньһад, нигт тәрән заагас өргәд авцхав.

Маңһдуртнь конторин һаза иим цаасн барлгдҗ умшгдв: "Өцклдүр асхн үр Басанов Нарн ик му йовдл һарһв. Көдлмшин цагла көдлмшәсн орһад, совхозд әркдәд, сө согту йовад, мотоциклтәһән тәрән заагт хонҗ. Бочкаснь бензин һооҗад, тачасн тәмкәснь һал орҗ. Тиигәд тәрәнә өрәлнь шатҗ одв. Эн — мана эдл-ахуд ик һару болв. Тер учрар Басановиг трактористәснь сулдхад, өвс зөөлһнд тәвхмн, тер кесн һаруһан ил мөңгәрнь хәрүлтхә гиҗ закҗанавидн".

Нарн хойр сардан района больницд бийән эмнүлснә хөөн гер талан хәрҗ ирв.

Чирә-зүснь эдгәд, чирә деерк шатсн арснь унад, цәәһәд бәәҗ. Нарниг герүрн ирәд, цөөк хончксна хөөн партийн комитетин сегләтр совхоз тал дуудулв.

— Үр Басанов, бийтн ямаран? Дала әәх юмн уга гиҗ соңсув, — гиҗ сегләтр һараснь атхҗ байрлн, мендлв.

— Бийм ода гем уга, көл-һаран көндәдг болув, — гиҗ Нарн хәрү өгв.

— Та йоста баатр йовдл һарһвт. Тана зөрмг йовдлар цуг район бахтҗана. Тәрән шатсн учр иим бәәҗ: тәрәнә деегәр татата бәәсн электрическ суңһуг, ик догшн салькн көдлсн учрар, оралдад, һал асснас көлтә тәрән шатҗ. Тер учрар, үр Цеденовин бичсн шиидвриг буру гиҗ тоолад, тана баатр йовдлын тускар олна хургт зарлувидн. Олна хург деер таниг бригадир болтха гиҗ цуһарн нег дууһар келцхәв. Олн зөвтә гихлә, бидн бас дөңнҗәнәвидн, — гиҗ келн, сегләтр олна нерн деерәс Нарнд ханлтан өргҗ шин даалһвринь йөрәв.

Намрин сар эклчксн, бүрҗңнәд хур дуслад, серү татад бәәв. Нарн конторас һарад, бульглад цоксн зүркән тогтнулхар, Намсаһан үзхәр адһв.

1988 җ