Эдгхин эмчнь—эврән...
Хальмг үлгүрәс
Күн хатхсн кевтә, чочн тусад өсрәд босчкад, Цегмд кесгтән орн деер сууна. Нөөрнь икәр хансн бәәдл уга. Эвшәлһәд, сунялһад, — аальнь дала, — кевт, бас невчк кевт гиһәд дотраснь түлкәд амр өгхш. Кевтхлә, сарсаһад одхан медҗәнә. Болв, иим цагла, иим бәәдлд, дотрнь ноха көндлң үксн биш, яһҗ күрдәһәд унтад кевтдмби? Гер шатсн... Экнь, дүүнрнь күүнә нег булңд бөгдиҗәх... Эднәс көлтә күүнә көвүн... «Би, ичр-зуд уга элмр, нөөрт даргдад, таварлад кевтх, тенд... — Цегмд икәр бийән гемшәҗәнә. Босад нүр-һаран уһаһад, һархар седҗәнә. — Шулуһар йовҗ, одак көвүн яһсинь сурх.
Негн! Герәднь гүүһәд зәңг өгх, күләлдәд үкҗәхнь, лавта. Хойр! Хәрү ирҗ сөөни селгәнд һарх. Һурвн! Медгдҗәни? Доктор юн гисинь эс мартад угайчи?»
Сәәтр больницд орҗ ирәд уга йовхнь Цегмдиг тосад: — Серл орв! — гиҗ күүкд шимлдҗәнә. — Альд бәәнәв? Харңһу... — гиһәд өндәхәр седв-яһв өвдсн бәәдлтә, гиинәд, түңшәд одв. Ундасҗанав гихләнь ус өгвидн. Ода унтҗ одв.
Цегмд, лавшган өмсәд, орад ирхлә, Төмр лавта унтҗ кевтнә, таварн кииһән авад бәәнә. «Харңһу гиҗ келлго яах билә? Нүд-нүр, көл-һар уга мел сернҗләр ораҗ-ораҗ орксн... Цегмд санань йосндан зовҗана. — Чавас, нам альд бәәхән, яһсан чигн меддго болҗана... Серл орсн хөөннь әәмшг уга, баахн күн, чидлтә, — юмн болх уга гиҗ доктор келсн... Нә, йовҗ одак хойрт зәңг келхлтә. Намаг хәлән гиҗ хойраннь нүднь оңһаҗ бәәх йиринә».
Күүкн адһад һарад одна.
Герәд өөрдҗ йовхнь, эгчиннь өмнәс үкн гүүхәрн Гиләш аашна. Дала юм келәд йовна, юнь медгдхш. Цегмд, дүүһән шүүрч авад теврәд, бийдән шахад, хойр халхинь селн үмсәд, таалҗ йовна. Терүнднь икәр таасгдҗ бәәхнь ил, һош-һош инәһәд, буру гиҗәхмн уга. Генткн Гиләш эгчдән зәнглҗәнә: «Дилектол илвә. Машиһәл илвә. Шин гел... Шин-шиниг бәлҗ өгнәв гивә». Цегмд, доран таг зогсад, алңтрҗана.
— Юн гинәч, Гиләш? Ю келәд бәәнәч?
Дүнь, нег чигн үг алдл уга, давтад келҗәнә. Цегмд иткҗәхш. Түңгинь, бичкн болвчн, Гиләш медҗәх өңгтә. Һар деерәснь бууһад, эгчиннь чирә хәләҗ бәәһәд, генткн сурҗана:
— Худл гиҗәнчи? — Дунь җиңнәд, келхм биш. — Худл гиҗәнчи? Пионелск! — гиһәд һаран өргәд, ахнран дураҗана. Өкәр бийнь тиигхләрн!
— Яа, чи йир пионерскас дутхнчи! — Эгчнь дәкәд шүүрч авад теврәд, хойр халхинь селн үмсәд йовна. — Идчкнәв! Эн шавҗңндг аминь, эн бичкн хамринь, эн альмн улан халхинь... Идчкнәв! — Эгч дү хойр теврлдәд орад ирв.
— Цегмд, ода күртл яһлачи? — гиҗ экнь тосҗ йовна. Эңгл тагчг, күүкнә амнас юн һарна гиҗ, хавлхар күләҗәнә. Түңгинь күүкн медҗәнә.
— Төмр сән... тогтнад, ода унтҗ кевтнә. Эк талан эргәд: — Би сөөдән һарх, невчк унтҗ авсм тер, — гиҗ Цегмд хәрү өгчәнә. — Тадн ямаран бәәлднтә? Закрл ирви?
Тегәд, закрл бийнь, хаҗудан парторг Цедә хойриг дахулсн ирәд, юн гиҗ келсинь, яһсинь негл юм алдл уга, Байра, ик байрта кевәр келҗәнә:
— Ай, альд бәрхинь, тер ормднь, аль талдан һазрт бәрхинь сурҗ ирҗлә. Эңглин өөр, ар нурһнд, нег орм бәәнә. Түүнд бәрх болв.
— Цегмәд, тогтнхларн, терч бийнь ямаран? Серлтә— сеҗгтәйи? — гиҗ Эңгл көвүһән сурҗана. — Ю келнә? Яһна?
Энүгән өцклдүр сурсн болхла, күүкиг зөвәр түрәх бәәснь мел ил. Юн гиҗ тер келдмб? Ухан-серл уга гиҗ, көвүнәннь тускар һарһсн экднь келнә гидг хатул юмн болхнь лавта. Нег үлү Цегмдт келнә гидг. Күүкн бийән хамгин түрүнд гемшәнә. «Дүүнрм! Хойр дүм!» гиһәд хәәкрәд гүүһәд йовснь, ода чигн хойр чикнднь доңһдад, генткн «әмтн заагас негнь йилһрәд, падрҗасн һал дотр орад йовад одснь» хойр нүднднь зогсад бәәһәд бәәнә.
Кенәс көлтә, кенән харснав гиһәд һалар орад шатва тер? — Мел тиигәд һарһад эс келдг болвчн, ямаран эк дотран эс санх? Санҗанач гиҗ кен түүг келх? Босад аздлад, му келәд, гертән бәәлһх биш, шидрәрнь йовуллго бәәв чигн — дурнь! Зөвнь! Кен му келх? Кен буру гих?
Тегәд, сурврт зөвәр алңтрсар, мел эврәннь бәәдләрн әәх юмн уга гисәр, серглң-дерглң күүкн инәҗәнә:
— Серлтә гисн юн үгви? Та, ээҗ, яһҗанта? Ундасҗанав гиһәд, сурад ус юм ууһад бәәнм... Серл уга күн тиигдви?
— Аа, хәәрхн... тиим болтхал терчнь, — гиһәд Эңгл өөдән хәләһәд, йосндан зальврна. — Өцклдүр сурхар седсн бийнь, амнасм һарч өглго бәәвлә. Уга гиһәд оркҗв гихлә, дотркм харңһурад, толһам шуугад... Яахв, һазр деер хәләсн һанцхн көвүһән басл... — Эңгл күцәҗ келсн уга. — Цаатн мал ирх цаг болҗ йовна, һарий, Байра, — гиһәд босҗ йовна. Эк күүкн хойр ардаснь дахлдв.
Нарн хурдндан орад, Хар толһан ца сун гиҗ йовна. Өдрәр үүлиг өгчәсн халун номһрад, сәәхн гидг серүвр асхн болх өңгтә. Бод мал, үүрмг мал гих йилһл уга, мөөрдгнь — мөөрәд, мәәлдгнь — мәәләд, нир-цар. Бичкдүд хәәкрлдсн, икчүд хәрглдсн — селән кевәрн, мал-аһурсн уга цуһар ду негдүләд, шуугад оддг кем.
Байра Цегмд хойр малан тосад, һарч йовна. Сөргҗ авх кергтә. Эс тиигхлә, гериннь орм тал гүүлдхнь алдг уга. Шин һазрт иҗлдтлән кесг болх, Кесгтән гүүлгх, көөлдүлх. Болв эндр ик амрар эк күүкн хойр кечкв. Үкр, һунҗн, бүрү һурваг Байра тууһад орулад, уяд авчкв. Цегмд хөөдән салһад, авад күрч ирв. Невчк энд-тендән ормалдсн болҗаһад; үнрчләд, шиңшлдә йовҗ, орҗ, одцхав.
Эңгл Байра хойр үкрән саалдх болҗана. Цегмд көдлмш тал һарчана.
— Менд, күүкн! Менд, Цегмд! — гиҗ, ах эмч ик сергмҗтә, байрта бәәдлтә тосҗана. — Сәәнәр амрвчи? Нөөрчн ханви?
Күүкн сурврт гекәд, үкс лавшган авад өмсн йовҗ, ташр сурҗана.
— Бийнь ямаран, доктор? Юн гиҗ санҗанат?
— Ямаран гихв чамд? — Ах эмч гүүнәр татад саналдҗана. Дала ик әәмшг уга. Болв амр төр биш. Хаһлхнь — бидн хойр... Көвүн эврәһән кечкв: теслцәд һарв. Баатр юмн бәәҗ. Чаңһ! Чидлтә! Ода мана хойран хүв үлдв... Ядхдан хойр-һурвн сарар эс эргхнь. Наад захдан! Медгдҗәнү?
Ах эмч сууһад «гемин тууҗд» эндрк аҗглсн, хәләсн тоотыннь ашинь бичҗәнә. «Ода юн дала юм бичҗәхмби?» гиһәд күүкн икәр соньмсҗана. Чиләсн цагтан, эмч энүнд өгл уга бәәшго. Терүг медә бәәсн бийнь, ю бичсинь, яһсинь мел ода медх седкл күүкнә дотр амр өгхш. Цегмд басл чигн ю кү бийдән белднә, сөөдән кергтә болхнь ил, энд-тенд хураһад, ахулсн чигн болна, эмч бичәтә.
Уг сүүлднь Цегмдиг бийүрн дуудад, «гемин тууҗ» өгчәнә...
Сән гидгәр, болһаһад, оньглад, адһм угаһар умш. — Бийнь босад, лавшган тәәләд, өлгҗ йовна. — Ю кех, яах, кезә, кедү — цуһар өөрчн тодрха кевәр бичәтә бәәнә. Би ода хәрнәв. — Үүднд күрч йовад, хәрү эргәд, тулсн болҗаһад Төмрин кевтсн хора тал толһаһарн зааҗана. — Кемр... дуудад орк. Бичә эмә. Сө сән болг. — Эмч һарад йовҗ одв.
Цегмд нам хәрү өгсн уга, одак «гемин тууҗд» зууньрад орҗ одсн бәәнә. На-ца гитл, эмч хәрү ирәд, булаһад авчкх дүңгәһәр, адһад нег умшад оркв. Акад юмб? Бас нег умшад оркв. Алң болҗана.
«Ю, әәҗәнәв, одакчнь, тегәд, юн дала юм бичәд суусн болҗана? Өөдән тенгр хәләх, доран шал шинҗлх, хойр талан хултхлзх, теңкән уга гидгәр түрҗәлис... Арһулдыч, бичә шалҗңныч, күүкн, ухалыч, юн гивә одакч, а? Зогс, зогс... «Кемр... дуудад орк, бичә эмә!» Тиигхләрн, сән чигн биш кевтә. Тегәд, саахна нанд юн гиһәд келәд суусн болҗана? Бийнь бийдән иткҗәхм бишви? Маһдлҗана! Йосндан маһдлҗана! Дала хавар уга» ... Цегмдин седклнь эвдрәд, бийнь атиһәд одна.
Арһул үүдн секгдәд, хамдан көдлдг ур күүкнь — Элтә орҗ аашна:
— Чи, Цегмд, күрч ирлчи? — өврҗ йовхмб, аль байрлҗ йовхмб? Нер уга.
— Чамаг адһҗах гиһәд, харар зовад үкҗәх гиһәд, эртхн ирүв.
— Әрлич цааран. Цегмд, мууха харар зовҗ йовхмб? — Элтә элкн-модн. —Болвчн, — Цегмд тал барун нүдәрн чирмҗәнә, — адһх учртав. Күләхләрн таасхш. Кампас юмн: «Күләсн көөлдсн хойрас кецү юмн бәәхий?» гиһәд ачрхад, тәмк татад, пуф-пуф ута һарһад, өртңгәр гүүдг бичкн һал тергн кевтә, зогсхш. Бийнь... — нүдән һалылһад, хамран сарталһад, дураҗана.
— Йовхлта, — гиһәд Цегмд гүүнәр саналдҗана. — Керглҗ чигн бәәдг биз...
Мууха түргн керглҗ йовхмб? Чиигтә арсн…кевтнәл терчнь.
Цегмдт үр күүкнәннь келсн мел таасгдсн уга. Дурго болсар, дораһар нүдән сольвад, һарад одва. Түңгинь Элтә медв. Халҗ одчкад, амни алдгар хаҗһр келсән эн медҗәнә. Тегәд, яахв? Арһ уга. Амнас алдрсн хөөннь үг, шовун мет, бәргдҗ өгшгонь ил.
Орад ирхлә, Төмр серүн кевтнә. Өдрәр шарх-шавинь уһаһад, арчад, эмнлһ кесн бәәдлтә. Чирәнь ил, боодһа уга. Цегмд тал көвүн голс гиһәд хәләһәд оркв. Болв, урлнь көдлсн болад... өвдкүрәс көлтә бирчиһәд одсн, аль мусхлзад инәхәр седснь, күүкнд медгдсн уга. Генткн Цегмдин дотрнь — «таньҗана, ээ, таньҗана!» — гиһәд төөнрәд одв. Тер саамлань хойр нүднднь дәрвкәд шатчах гернь, гүүлдҗ ирсн дала улс үзгднә. — Лавта таньҗана! «Одак, сарвлзад, чишкәд, дүүнрм гиһәд, хәәкрәд, ууляд гүүҗ йовсн эн эсий?» гиҗ санчкад, үктл инәдн гишң, өвдәд, хорса бәәсн бийнь, наад кеһәд инәҗәнә. Инәг!
Энүнә зөв! Эн эс болхла...—күүкн өөрдҗ ирәд, толһаһарн гекәд мендлчкәд:
— Бийтн, Төмр, яһҗана? — гиҗ сурад, эндк-тендкинь ясад, хучад, хаҗуднь сандл деер суув. Көвүн ду һарсн уга. Зуг урл-нүдн хойрарн «иигәдл бәәнәв» гиҗ хәрү өгсн болв. Басл хату үүлтә, бичә үзгдтхә гидг йовдл! Һарнь, көлнь, күзүнь, өрч күртлән таг оралһата, көндрдг арһ уга. Әрә көндрхлә, арсн татгдад, шарх хорсад, миңһн зүүнә үзүр дегц шаагдад, өвдкүрнь толһан экнд хагдад, нүдн эргәд, диинрәд... ик дольгана зо деер торлцҗ йовад, көл алдад, теңгсин йоралд тусад чивҗ йовхас дорар одна.
Цегмд, болһаһад хәләчкәд, үнн цаһан седкләрн харм төрҗәнә. Көвүнә чирәнь — көк һооһл, үмсн өңгтә. Энд-тенд харлад-харлад хуухрад, нимтр сахл хавчгдсн шанаһинь бүркәд, күмсг сормсн хойрнь хуухрҗ оч. Хойр урлнь гихлә — күн әәхм: устад, билчиһәд, көөҗ одсн, зузан бийнь — йоста «темән урл».
Көвүн генткн бөлвәләд: «дүүнрч» гисн болад одв.
Күүкн өндлзәд, сарвлзад: — Дүүнр гинтә? — болҗана. Төмр, «э-э гисәр нүдән дарад, чирмв. «Лавта таньҗана! Лавта?» — гиһәд дотр бийнь дала болад, келхм биш.
— Дүүнр... гүүлдәд йовна. — Цегмд келдм-бәәдм гиһәд зөвәр тулҗаһад, немҗәнә: — Аактн сән бәәнә, манахсиг гертән орулҗ авла... Зәңгиг Төмр таасҗах өңгтә, нүднь инәсн болад, герлтәд, бәәдлнь бас келхәр седв. Зуг «темән урлнь» соңсҗ, көндрҗ өгсн уга. Хәрнь, ярвглад, өвдәд, көвүнә чирәнь атиһәд, улм му бәәдл һарад, түңшәд-авва. Дәкәд теңгсин йоралд туссн болад толһань диинрәд одв.
Тер хоорнд зөвәр болчкв. Төмр түңшәд, кинь давхцсн болад ирв. Экләд зовҗана. Хәләхнь, урлнь зөрвкәд, хагсад бәәҗ, гилвкәд, төшиһәд, улм харлҗ күрңтҗ.
Цегмд, хаҗудан бәәсн чирктә ус авад, ухрар амнднь арһул кеҗәнә. Ус дахулад эм бас өгчәнә. Көвүн зальгад бәәнә. Маңнаһинь бәрҗ үзхлә — һал цог. Күүкн, кенчр норһад, маңнаднь бәрнә, яһҗ ки авчахинь шинҗлнә, санань зовад, гүүнәр татад саналдна. Көвүн зөвәр зовҗана. «Зовл уга яһ гинәтә? Әмд күүнә махн һалд шатна гидг — юн гиҗ санҗанта? Әрә һаран хәәрхлә яһна? Устад, билчиһәд һарад күрч ирнәлм. Энүнд... — гиһәд Цегмд һанцарн, чееҗләһән күүндҗ сууна. — Хәрнь цань уга бат, чаңһ-чиирг, баахн күн болад теслцҗ бәәнә. Талдан нег яр юмн болхнь, йирин тарах билә.
Зөвүрнь тогтнв. Төмр унтад одва. Ки авлһнь тегшрәд, ясрв. Удандан гихв? Беркл юмн! Сәәхн бүдүн залу, чимк күүкдин төлә шатчах һал дотр орад, тедниг харсад, бийнь... Беркл юмн! Манахс иим болхас биш... Нам зовлңгинь, зөвүринь хувалцхм бәәҗ. Ядхдан энүнд гөңгн болн гиҗәнм! Яһҗ? Арһ уга. Хаҗуднь хәләһәд суухнь. Ямаран ик зовлң үзҗәнә гиһәд санхнь — зүркн ишкрәд, чееҗ хавчгдад, ки давхцад, амн хагсад ирнә. — Күүкн маңнаһинь бәрҗ үзнә. Киитәвр, зөвәр бусрг-бусрг көлсн чиихләд... хойр халхнь гихлә һал асад, шатҗахла әдл.
Цегмд, арһул босад, ә угаһар җивҗ одад, гилвкҗ — мандлҗасн шам унтрачкад, терз секвә. Серүн аһар терзәр орад, өдртнь халсн хораг серүтүләд оркв. Теңгр, эңдән харлад, делвәһәд бәәнә. «Харңһу гиҗ әәдм уга, тернь нанд һанз тәмк» гисәр Сар, цаһан мөңгн хадур кевтә, гилв-далв гиһәд, маасхлзад... оддуд, ики уухнас көвүд хордаҗах күүкд мет, альвлад, чирм-чирм гилдәд... эргнд дегд сәәхн. Генткн, сөөни тагчг, дүң-дүләг эвдәд, утар татад ишкрсн — ца-цааһан җиңнәд одва. Терүг дахад хотна нохас яр-яр гилдәд, авад һарад бәәнә. Нег сөөлңкә дуута, әәһәрнь дүңнхлә көврәд ирсн, көгшн барг болх өңгтә, көндә бочк кевтә хәңкнәд, йилһрәд бәәнә. Удсн уга, нохас ду тасрв. Саак кевәрн эргнд мел тагчг: әмтә, киитә тоот цуһар әмтәхн нөөртән авлгдсн, сарсалдад одсн цаг.
Кесгтән күүкн терз тус зогсад оркв. Ә-чимән уга. Мел эргнд, цуһар үкҗ одсн кевтә — дегд эвго болдг бәәҗ. Зуг ор һанцхн царцаха бешин ард җирҗңнәд, нөөрт эс даргдсар «би бас, күүкн, чамла, әдл, унтҗахшив» гиһәд, улм-улм авглад бәәнә. Цегмд арһул җивҗ одад, сандл авад ирв. Тагчг сууна. Толһад эс ордг тоолвр гиҗ ховр — үзсн, соңссн чигн, урдк, хөөтк чигн — дала. Күүкн эврәһәрн тоолад, томҗад хаһла билә, нөөртән авлгдад. сун унтад одна.
Генткн Цегмд, чишкәд хәәкрсн дуундан бүтәд, сарвлзад босад ирв. Үкс гүүһәд хәләхлә, Төмр унтад кевтнә. Чирәнь невчк тогтнсн болад, кииллһнь йосндан ясрад бәәҗ. «Дәрк, дәрк, — аакан дураһад барун ээм деегәрн һурв түргәд нульмчкад, — зүүдн болҗана. Зүүдн! — гиҗ күүкн санҗана. Махмуднь мел дал-дал гиһәд чичрәд, зүркнь бульглад, өрч дотр тесҗ чадҗана. Дегд чочад, сүрдхлә, хаһрҗ одна гидг.
Хаһрхдан чигн арашго бәәдлтә. Көл, һарнь тас менрҗ одсн бәәҗ кевтә. Ода шиңкән чим-чим гиһәд әмн орҗ йовна. Невчк тогтнсн болад, хәрү ормдан одад сууҗана. Болв йир санад оркхнь заратрулад, киит-халу дүргәд авм дүңгә, — Дәрк, дәрк, тиим зүүдн ордви?
Цегмд терз дерләд, сун унтҗ одсн. Төмр серәд, таг сохр харңһу болна, кү дуудҗ-дуудҗ, болшго болхлань, арһан барад, чавас, босад һарна. Мел бийнь сернҗләр ораҗ-ораҗ орксн, дәәвләд, согту күн кевтә, эрс түшәд, йовҗ йовна. Өмнәснь, талдан үүдәр баахн күүкн Кишктә — эмч һарад ирнә. Үзчкәд, «Я-а!» гисн болла, доран унад, әмн-шир уга, тас модн болҗ одна.
Төмр, тер хоорнд уха-сегәһән алдад, чееҗнь бүтҗәх кевтә, шуулад-шуулад боодһаһан авад хаяд бәәнә, шарх-шаваснь цусн өөр хойр—күн келдг, зөрҗ хәләдг арһ уга. Тиигҗ бәәһәд, талт-мулт торад йовҗ йовад, күрд-таш гиһәд, утдан сунад унна. На-ца гилдәд кесг улс гүүлдәд һарч ирнә — цуһар эмчнр.
— Шулун гидгәр... нааран... месллһ кехм, — гиһәд ах эмч, хувцан өмсәд, белн болчксн, цааһас хәәкрәд бәәнә.
Тер хоорнд Цегмд серсн, ууляд, унҗад, одак хора дотраһарн хурдлад, Төмриг терзәр һарад йовҗ одсн болҗв гиһәд, һазаран хәләһәд, эс медгдхләнь, больницин ут туршарнь гүүҗ йовна. Месслһ кедг талас ах эмч һарад ирвә. Цегмд тал хәләһәд орксн хәләцнь — мөсн:
— Би таниг күн гиһәд, — иткәд... — Үг болһнь шүдн заагарнь әрә багтҗ һарчана. — ямаран әвртә көвүн билә?! А, Кишктә Эрдниевна?
— Доктор, яһва? Юн болва? — Цегмд ууляд, тер хора тал орхар гүүхләнь, ах эмч зөв өгчәхш. — Яһҗанта? Яһҗах улсвта, орад хәләһәд...
— Хәләтхә гиһәд эс үлдәлив, а? Та болхла... — ах эмч ууртан бүтәд яахан олҗ чадҗана. — Тер тана төлә түүмрәр орад... та түүнәс нег сөөһин нөөрән хармлад...
Цегмдт келдг үг уга. Үнн! Мел үнн! Ода яахв? Болв орад хәләс гиҗ шиидәд, кенәснь чигн сурл уга, сурхла — зөв өгшго, үүдиг чаңһар түлкәд оркхла, ца, ширә деер цаһан кенчрәр бүркәтә күн кевтнә. Уралан ишкәд орх хоорнднь, шүрүтә һар ээмәснь шүүрәд, хәрү татад, түлкн чичәд оркснд, Цегмд ики тедүкнд одад тусв. Тер айстан гүүҗ босад, дәкәд орхар седхләнь, ах эмч өмннь зогсчкад, зөв өгчәхш.
Арһан барад, ууртан бүтәд, уульн бәәҗ: — До-ок-тор! — гиһәд чишкәд, мел тер дуунасн өсрәд, серәд ирдгнь тер.
Ямаран кишго зүүдн? Нам келҗ болшго, амнд багтшго. Тү-тү-тү. Тәәлүлсн болхнь, меддг улсар. Санхнь, санхнь дотрнь му болад, игзәрләд бәәнә. Көөрк, нам чееҗәр зовад, цуцрад... пуфлад босхар йовхнь, генткн, цәәлзәд, хойр далвагарн сәвәд, өөрхнд хол биш така хәәкрв. Саак Цегмд чочад, зүркнь бульглад одв, «Һәәд од, ик дуута юмб!» — гиһәд такаг харан йовҗ эн босв. Альхна эрән үзгдәд, өр цәәҗ йовна. Төмр, саак кевәрн, унтад кевтнә. Зовад, түүрчәд нөр уга бәәсн, ода тогтнҗана гидг эн эс болхий?
12.
Нег үзхлә — таньл,
Хойр үзхлә — иньг.
Хальмг үлгүрәс.
Нарн сууһад, делгүдән харңһу болад, сө хар торһн көнҗләрн хамг тоотыг хучад орксн кем. Тагчг. Йос уга тагчг. Шидрхн гишң әмтә-киитә хамг-күн, мал-аһурсн уга — нир-нир гиҗ шууглдҗаснь төвкнәд, тус-тустан эвән олсн өңгтә: гертәнь — гертән, үүртәнь — үүртән, ичәтәнь — ичәндән.
Асхни серүн аһар ортха гиһәд, Цегмд, терз секәд, хооран һарх хоорнднь, генткн, сәәхн чигн айста дун цеңнәд, соңсхнь:
Әрәсә — кевтәнлә өрөгән гиҗәлә,
Альдала эселе одалав.
— гиһәд асхрад бәәнә. Дун, бийнь орҗ ирчкәд, һархнь зу болад, үүмәд оддг бор богшурһа кевтә, хора дотраһар нааран-цааран хойр хурлзад, эрс, булң болһиг цокад, чичрәд, эргәд нисәд — тиигх дутман чикнә хуҗр хаңһана, зүрк, седкл авлна:
Әмнлә болснла Халимаг теегәнлә
Амладла, келәдлә йовалав...
Дууч-баахн көвүн болдг авцта: хоңхта гарма кевтә дегд ца-цааһан җиңнәд йовна. Хол биш — тодрха соңсгдҗана: хотна хаҗуһар һарсн өргн зам хаалһар йовх өңгтә. Зуг көлгтә, йовһнь йилһгдхш.
— Нөкд болхнч, Цегмд, — гиһәд Төмр босҗ йовх бәәдлтә, орн шухтнад одв.
— Болшго, Төмр! Эмч...
— Дөңнич, невчкн зуур... — Сурсн сурлһнь тедү дүңгә ор-өвч Цегмд биш, өшәтнә бийнь тесҗ чадшго. Күүкн, гүүхәрн ирәд сүүднь орад, көтләд авч ирәд, Төмриг терз тус суулһв. Бийнь — хаҗуднь... кемр хә-хү гихлә белн, авч одад кевтүлхәр.
Асрадла, өскесен ээҗелә —теегәнлә
Алькала насандан мартахав...
Эргнд тагчг. Теегин бийнь ә чимән уга, — негл кииһән дотран авсар бәәнә. Ик гидгәр оньглҗ дууг соңсад, бийдән, эврәннь өнр, өргн бәәдлдән, эмнг авг-бәрцдән кемҗәлҗ, ирлцҗәх-угаһинь шинҗлсәр — мел тагчг. Дун төгсв. Болв «алькала насандан мартахав» гиһәд, дууч көвүн бас өргәд авсар, дүүрәнь, толһа, хотхр, болһар орад, һарад йовх кевтә, кесгтән уурхш.
— Дун гидг эн, — Төмр, хаҗуднь, дүүҗңнд бичкн унтҗ кевтх метәр, арһул шимлдҗәнә. — Үй-үйәр орад, ца-цааһан хучлад йовад йовна. Дун гидг эн!..
— Әвртә! — гиҗ Цегмд өврҗәнә. Тиигҗ сәәхн дуулдви?! Ансамбльд чигн соңсад угав...
Дәкәд дуулхм болв гихнь — уга. Дууч көвүн цуцрв гихв? Аль хаалһнь хаҗиһәд, холдад одв гихв? Болв, Төмр Цегмд хойрт одак дун эврәннь хөв тускан үлдәһәд, кен негнәннь дотрнь, ца кевтсн, гүүнд йовсн, ор һанцарн меддг, бийиннь сетрә тодлвринь көндәһәд һарад одсндан шаху. Хойрулн чигн тагчг.
Цегмд, ансамбляс наарлад, Элстин һол уульнцар йовад, эврәннь медучилищд күрчксн, үүрмүд заагтан, ю-бис келәд, шуугҗ-инәлдҗ бәәх кевтә.
Төмр гихлә, хаврин хурар ундан хәрүлсн, нарни заляр нурһан тинилһсн, көвкр көк ноһань шавшад, ке-сәәхн алтн зул цецгнь кевс мет эрәтрсн, деер торһань җиргсн, дор зурмнь ишкрсн, хәәртә, тачал иктә хальмг теегән үзҗәнә. Альд йовҗ, кен чамаг мартх? Альк насндан кен чамасн салхар седх? Мартхар седвчн — болшго!!!»
— Не, болҗ, Төмр... — Күүкнә арһул келснь, тодлвртан авлгдсн көвүнд, хәәкрснәс дор болҗ медгдв. Хамг тоот агчмин зуур уга болҗ одв.
Үлдснь — бичкн хора, төмр орн... Цегмдин дөңгәр хәрү ирәд кевтв.
— Эн көл һар хойрас биш... — Төмр күцц келсн уга. Келәд чигн керг уга. Цегмд, келвр угаһар цугинь медҗәнә. Һар йиринә ил йовх — зөвәр дааврта кевәр шатснь ил. Хойр көлнь, бас тату биш, даву эс болвас. Зәрм-зәрм һазрарн дегд: бәәдлнь, шалврнь һал авлцад, шатад, тараҗ эсий? Чиирг, баатр юмн, тиим хәргәтә-үүмәтә, икл адһмта цагла махмудан шатҗ йовхинь нам оньһҗ уга кевтә.
Ирәд кевтхнь, көвүнә шарх-шавнь чим-чим гиһәд хорсна чигн, өвднә чигн. Хойр көлнь, дотран луг-луг гиһәд, җиисн, такиснь әдл. Хойр һарнь бас сән биш: күүнәлә әдл. Судцн дотраһар гүүһәд шарклсн болна, эсклә унтрад, бәәх угань медгдхш. Чавас, ә угаһар, эмкәһән таг зуучкад, орн дотран тоһшлад, әрә тесҗәнә. Чирәнь, ам-хамрнь, теңкән уга: коочхлзад, бирчиһәд, ил герч. Зуг шам уга харңһу болснд икәр Төмр ханҗана. Цегмд эс үзҗ, эс медҗәхнь энүнд ик байр. Эмчин урҗ өдр келсн сананднь орна: «Ода чигн ядхдан сардан көндрл уга кевтх кергтә... — Көндрх биш, би, доктор, босад һарад гүүҗ йовхла яһната? — Эс келвә гизәт. Шатсна шарх-шав гидг, бичә үзгдтхә гим күчр. Суулһдм чигн биш. Босхдм чигн биш. Суухла, — арсн хурагдад, босхла — арсн татгдад, шархин көрсн шу тусад, хорсхла, тегәд өвдкүрнь берк болдм». Эмчин келсн мел лавта үнн бәәҗ. Болв, хәәкрәд уульхм биш, ичкевт, доран үксн деер, аралдад, торлцх керг харһҗана. Зөрц, аадрулс гиһәд, — кесгтән тагчг суулдна, — Төмр зөвәр серглңгәр келҗәнә:
— Гем уга, сар болад түрүн ишкдл кегдвә... Цааранднь хурдлад, бәргдл уга бәәсв...
— Таниг көөлднә гиһәд, нег чилшго төр һарх. — Күүкн инәнә. Көвүн — бас. Өвчәхшйи. Төмр? Көлтн? Һартн?
Күүкнә сурвр сонҗта болад одв: «Медҗәдг болхйи? — гиһәд гүүдгләд, тер бийнь негәрнь дарс гиҗ көвүн санҗана.
— Уга, негл кевтән. Икәр тиигҗ өвчәхш...
— А, баһар... өвдәд бәәнү? — Күүкнә дун әәмсн авцта.
— Кезәнь баһар эс өвддг билә? — Хәрүһәрнь болхла, Төмр, керг кеҗ, төртән авчахш. Йиринә бәәх бәәдл болҗ һарчана.
Цегмд, чи келн бәәхнчи... эс гиҗ дегд уудьврта болҗана. Унтхнь — нөр күрхш. Серүн кевтхнь — толһад зүсн зүүл, болх болшго тоот орад амрахш. Хату үүлтә юмн бәәви...— гүүнәр шуукрад, саналдҗана.
— Бий? Ю келхв? — Күүкн чочн тусад, инәҗәнә. — Дулма болсн болхла... би чадхшв... Дулмай? Нанла хамдан сурч йовла. Сурһульд. Дәкәд Элстд бас. Ода үүнәс далн дуунад, Җалыковин нертә совхозд эмчлҗәнә.
— Не, тегәд, Дулматн ямаран билә?
— Дулмай? — Күүкн инәҗәнә, кесг урднь харһҗ йовсн сангдҗах кевтә. — Дулма зөвәр өвәрц билә: келхдән дурта. Дегтр умшв, наадн үзв, түүгән кенд чигн, экнәснь сүл күртл эс келхлә, төвкнхм биш болҗана. — Цегмд дәкәд инәҗәнә. — Э-э, һарад йовхар седхлә, ханцнас татчаһад келдм, эсклә сәәхн өмнч һарад зогсчкдм. Адһҗах-угавч кергтә биш. Кү дәврхм биш, яахв? Тиигхләдн, эврәннь тоолвртаг, аю, алькнь үүнәһәр дуту-хаҗһр болна, эсклә сән-сәәхн болна, юм үрәл уга келдм... Болв, ухата, соңсхврта, медрлтә, йир дегтрт берк дурта. Сән, соньн дегтр гиһит, бәәсән өгәд авхм. тедү дүңгә! Кедү тууль, тууҗ меднә! «Җаңһриг» чееҗәр келәд кевтдм! Бийнь хара биш шүлгүд бичәд, барлгдад... Ода чигн хая-хаяд «Хальмг үннд» һарч ирнә. Ядхдан нег зун җилд үзәд угаһар, шулмиг, санҗанав.
— Дулман шүлгүдәс умшлч? — гиҗ Төмр сурҗана. — Йостаһар бийләнь харһсн болхч...
— Бий? Уга, чадшгов. — Күүкн лавта эмәҗәнә. — Бийнь умшхла — әвртә!.. Мел оңдарҗ одна. Дунь җиңнәд бәәнә. Үг болһнь — онц, яг-яг гиһәд, соңсад суух дутман улм авлад, улм зүркнд күрәд ирнә... Та бас, Төмр, соңсдг болхт, намд хөвдән тернь таасгдхш. Зәрм шүлгчнр эврәннь бичсән умшхларн, хоолдан шахад, эгзңнәд, зәрмнь хәәкрәд, нүд-нүүрән цәәлһәд, толһаһарн саҗад, көләрн девсәд, зүсн зүүл ааль һарһна. Миниһәр болхла, күн кевтәһәр, бод гиһәд, учр-утхинь әмтнд күргәд умшхла, яһдв? Хәәкрсәр, эгзңнсәр болшголм. Аль би ар һазрин күн болад, медл уга бәәдг болхм? Шидр, эмгцә кевтәлә, дунь тиим, радиоһар бийән... тиимв, иимв... гиһәд басл магтҗл бәәлә, экләд шүлгән умшҗана. Дунь мел ондарҗ одв, хәәкрәдл авад һарад бәәнә юмн медгдхш. Тиигчкәд, шүлгин үгмүдиг нурһлҗ хадвр үзгүдәс бүрдәҗ кевтә, — зөрц шүүҗ авсн, аль йиринә бичдг кемҗәнь гихв, — мел «р-р-р» гиһәд, трактор йовсн болад бәәнә.
Дәкәд, даршлһ-маршлһ хәләдг эмгцә биш болх өңгтә. Тегәд, даршлһн уга шүлгиг — шүлг гихв? Мини медлд тернь, үсн, тосн уга, давснь тату цәәлә әдл, бал-бүл амтта эс болхий?
Тегәд, Дулман шүлгүдәс умшхнчи, сурҗанав. — Төмрин дунь тедү дүңгә эргч, уга гихд тату. Харңһу бас эврәһән кеҗәнә. Чирә уласн яһсиг үзүлҗәхш. Күүкн умшс гиҗ санад, хойр-һурв хоолан ясчкад, эклв:
Сууҗ — дуңһру күцәд,
Ууҗ — чирк дүүргәд
Кеҗ — аштнь күргәд,
Келҗ — чикинь цәәлһәд.
Дурлҗ — зүркән өгәд,
Дурголҗ — нүд сохрад...
Теңгр цоктха, өрәлдх —
Төрүц уга, толһад!
— Сән! Сән шүлгүд! — Төмр йосндан таасҗана. — Юн гинчи? «Теңгр цоктха, өрәлдх — төрүц уга толһад!» ямаран?! Чик, өрәлдәд керг уга. Мел чик!
— Төмр, бас негиг умшхви?
— Умш, Цегмд, умш...
— Эннь мана теегин тускар... Дун... зуг айс уга гихәс биш.
— Намий?
— Не, соңстн...
Өрәд нисхд — җивртә,
Дөрәд шунхд — әвртә,
Сергәд дуулхд — айста,
Эргәд биилхд — тааста,
Өргн, утдан сунсн
Өнр хальмг теегм.
Эврә үрднь өссн
Эңкр Хальмг теегм.
Сүүрлх саамд — бәәхтә,
Күүрлх саамд — тууҗта,
Сүрәлкәд босхд — зөргтә,
Шүрүлкәд келхд — омгта,
Өргн, утдан сунсн
Өнр Хальмг теегм.
Эврә үрднь өссн
Эңкр Хальмг теегм.
Дурлад суухд — авта,
Садлад суухд — тавта,
Дүүрң җирһл — булгта,
Дүүвр — дөрвн үзгтә,
Өргн, утдан сунсн
Өнр Хальмг теегм.
Эврә үрднь өссн
Эңкр Хальмг теегм.
— Ай, Дулма! Шүлгүд гидг эн! Ямаран сәәхн даршлһта! Дәкәд, хальмг күүнә ухан-седклинь, авг-бәрцинь ямаран сәәхн үзүлҗәнә, а?! — гиҗ Төмр өврҗәнә. Нам өндлзәд босхар седхләнь, Цегмд хөрәд зогсав. — Мел дигтә мини дотр йовсиг, санҗ-ухалҗ йовсиг көндәһәд, түүнлә харһулҗахинь хәләһич! Намас нань кедү күүнә зүрк бульглулад авх? Иигҗ, һарсн һазр-усндан дурлна гидгч — күн болһнас ирх юмн биш... Седклнь тиим болҗана... «Чини үүрчнь кемб? Келхләч, чамаг бийичнь кенинь келҗ өгсв» гидг. Чи чигн, Цегмд... бүкл сардан намла оралдҗанмч...
— Та ю келҗәнтә, Төмр? — гиҗ Цегмд зөвшәрҗәхш. — Би эмчлм... Дәкәд, та...
— Уга, Цегмд, юн чигн хамгчн йилһлтәлә... Иигәд, үр күүкнләч, таньлдув. Таасув... Зуг мини сурхар бәәхм: чи эврәннь тускар бас келн бәәхнчи...
— Бий? Эврәннь тускарйи? Цегмд мусг инәнә. — Юуһан келхв?
— Ядхдан кенән... Цернәсчнь оңдан ю чигн медхшив...
— Цернәсм талдан соньмсх нань уга болхла яһнат? — Әрлһич...
— Әрлһич биш. Мини тууҗ гидгтн зөвәр... Күн җилвтх юмн уга. Һарлцснас — минь одак һурвн — нуста хармуд...
— Тегәд, соңсхар белн бәәнәв...
— Ай, экнәснь авн келхм кевтәл энтн, — гиһәд Цегмд гүүнәр саналдв. — Дән чилхин өргн дор, эцкм, зөвәр күнд шавта хәрҗ ирҗ.
Гер авч. Җил эргәд би һарчв. Сәәтр тав орад уга бәәтлм, генткн экм шалтглад, өңгрҗ оддг болна. Мөч тату эцкм, әмтн келнәлә, басл, чавас, эдлвә гинә... Өрәл җил даву талан болад, мел ор һанцарн тесәд бәәсинь келхм, эн аакла ниилнә. Тегәд, дүүнр һарад... Эцкм, көөрк, йир сән юм үзсн угала, өңгрәд хойр җил болҗана. Экм болхла, нам цадтлан өдмг идсн-угаг медҗәхшив. Буульҗ биш, һә болтха, эн аакасн му үзсн угав. Эцкинм хөөн, һанцарн, үкәд-тасрад гишң, чирдәһәд, хайнав гисм бийнь хаюлл уга, сурһулим төгскснь тер. Нам юуһар көл кеһәд, дөрвн-дөрвн өргн тесәд, намаг дөңнәд бәәснь медгдхш. Тегәд, сурһулян төгскәд, фельдшер болҗ нааран ирүв. Эднән нүүлһҗ авад, хойр-һурвн сар болҗанав. Тенд герән хулдад, эн одак шатдгиг авлавидн...
— Тиим гиһич... — Төмр саналдна. Нань ду һархш. Толһаднь: би бийән өнчнд тоолдг... Намд аакм бәәнм... А энүнд? Өнчн гидг — эн болҗана...
— Не, зөвәр ора болҗ одв. Төмр... Унтх кергтә. — Цегмд босад, сандлан хооран хураҗ йовна. — Сәәхн зүүд бәрҗ хонтн. — Арһул һарад йовад одв.
Төмр серүн кевтнә. Нөр сергҗ одсн өңгтә: нүдән аньсн бийнь — болхш. Толһад амр уга. Саак зүсн зүүл тоот ивр-ивр гиһәд, келәд керг уга. Тер заагт бийәрн чигн төр кеһәд ирнә. «Эдн намаг ода чигн кесгтән тәвх бәәдл уга. Сар гиһәд келхәс биш... керчх, хатхх, шаах... бичәл үзгдтхә гих юмн бәәҗ... Хәлә, хәлә, арһта юмбчи?! Му келхәр эс седҗәнчи?! Эдгсн хөөннь эмч кергго, һатлсн хөөннь оңһц кергго гидг харһҗ эс бәәнү? Кень чамас чидлән нөөлә, а? Цегмд... нам хонад-түнәд бәәһәд бәәвш: ууҗ—хот уга, унтҗ — нөр уга! Тиим кү... тиим күүк... үзҗ йовлчи, Төмр? Җирһлий? Садһтнь одхн яһна!.. Бийнь ирәд сурдгнь бәг, күүһәр дамҗулад «Яһҗанач?» гисн болхнь чигн... Хәәрн, түүнд үрәсн, цаг седкл хойрм... Цегмд... Цегмд... Цегмд гихлә»... Төмр, нөөртән диилгдәд, унтад одв.
Дурнас даву болдг
Дурнав альд бәәдг?
Хальмг үлгүрәс.
...Һурвн сар шаху талан болад оркв. Төмр, чирәнь невчк көк-һооһл гихәс биш, бийнь дегд мууд оршго, чаңһрад, хулха-худлар нам үрвәд босад, йовад бәәнә. Болв, әрв уга үкс гиһәд босхар седхлә, толһа-нүднь ода чигн эргәд, нам унхдан күрәд, орна көләс шүүрүләд авна. Тер бийнь эмч ирәд хәләхн болһнд, «кезә?.. кезә?..» гиһә бәәҗ, олна наадн болҗана.
Ах эмч орҗ ирн, үүдн хоорндас: — кезә, керг ямаран? — гиһәд шоглна. Ода бас орад күрәд ирв. Бас саакан сурҗ йовна. Төмр, маасхлзад, арһул үрвәд босв, хойр һаран деләд, суняҗана.
— Эн биший? Эн!.. — гиһәд, ах эмч таасҗ йовна. Көвүнә һаринь, көлинь, цуг махмудынь бәрҗ хәләһәд, иләд, чимкәд... бийинь чиңнәд, нүдн күртлнь аҗглад... дегд икәр нәрдүлҗәнә. Генткн үкс ардан эргәд, нөкднртән закҗана: Хувцинь авад иртн... Хойр һурв ташад, көөхм...
Төмр байрлад келхм биш: зүркнь амарнь һарн гиҗәнә. Болв, эмчнр заагас негнь, генткн серл орсн кевтә, чочсар: — Хувцнь үүнәнтн мел шатч одсн... Яахмб? — гиҗәнә.
— Лавшган тәәлҗ авад... — Ах эмч мусхлзҗана. — Мел нүцкәр көөхм...
— Уга!.. — гиһәд Цегмд сарвлзад одв. — Үүнд, өөрхнд бәәнә. Би гүүһәд, хувцинь...
Цуһар ниргәд инәлдҗәнә. Цегмд, шогт меклгдсән медәд, улачкад, тагчг зогсад бәәнә.
— Та, Цегмд, чик келҗәнәт, — ах эмч дәкәд мусхлзад, нер уга, хувцинь авад иртн...
Күүкн итксн бәәдл һарһҗахш. Ах эмч бас нег давтв. Тиигхлә, күүкн эргәд һарсн болла, көлнь һазрт күрч йовхш. Үкн гүүхәрн ирәд, герин үүдиг түлкн:
— Төмриг... Күүкнә кинь давхцад, һал тергнәс тату бишәр сүүкнәд... — Төмриг һарһҗана! — гиһәд оркв. Хәрү уга. Тегәд икчүд көдлмшин халхар, бичкдүд садикдән... Эндгә, шулм, гер сул хайчкад гүүсинь, Цегмд медҗәнә: «Яахмб? Яһсн сән болх? — уралан һарад, ик хора тал орад ирв. Толһа дүүрң: биг-биг. — Күүнә гер булһчад кевтхм биш... экинь иртл күлә!.. Төмр? Төмр яах билә?.. Бас күләх бәәснйи? Уга! — Нег мөсләд, үкс үкүг (шифоньер) татхла, оньста. Деегәрнь, ирмәг көөһәд, һарарн бәрҗ үзхнь, түлкүр харһҗахш. — Ода әлд бәәдмб? Бийләһән экнь авдг болхйи?.. — Арһ уга, хамхлхм бишч, яһначи? — Болв, нүднь гүүдгләд, энд-тенд булһчад йовна. Һарнь бас хара бәәхш: ширә деегәр иләд, татдгинь секәд оркхла, бичкн цаһан түлкүр кевтнә. Мөн! — Цегмд шүүрч авн, шифоньер секнә.
Түрүн үзснь: хар цемгн костюм, цаһан киилг... Өкәхлә — дора хәәрцгт башмгнь... Хамҗ авад, нег альчур бәәснд оран, хәрү һарад гүүнә.
Күрәд ирхлә, Төмр сарвлзад босад, хувцан авчана. Чирәнь — нарта өдр кевтә, гилв-далв гисн болад, келхм биш.
— Хувцан өмстн... тиигтл, би цааситн бел кесв, — гиһәд Цегмд һарад одва.
Удсн уга, Төмр ах эмчин үүд татад орад ирв. Кесг эмчнр бәәҗ. Лиҗ Бадмаевич голс хәлән:
— О-о, — гиһәд, хойр һаран өмнән теләд, босҗ йовна. — Цуһар шурс ардан эрглдв. Үүдн хоорнд, — одак шарх-шав хойрт боогдад үкҗәсн сернҗләр оралһата кевтдг күн биш, — сәәхн чигн көвүн зогсҗана. Төмр! Цусн татувр, кимр цаһан чирәнь, бийләнь бий болсн хар костюмла тедү дүңгә авлцҗ... Зург! «Энчнь, иим бәәҗлм!» гиҗ кесгнь санснь маһд мел уга.
Төмр, уралан һарад, ах эмчин өмн ирәд зогсв.
— Лиҗ Бадмаевич! Икл гидгәр ханҗанав. Кезә чигн тадниг мартхн угав... — һаринь атхҗана.
— Ханҗанав... Чамд ханҗанав... Әвртәл баатр бәәҗч... тегәд чигн...
Төмр, наадк эмчнрин һаринь атхад, күн болһнд тус-тустнь ханлтан өргҗәнә. Тегәд, Цегмдин өмн ирәд зогсчкад, һаринь авад:
— Танд, Цегмд, онц ханлт өргх зөвтәв. Унтл-кевтл уга гилтә...
— Уга, би... — күүкнә чирәнь һал асад, нам хуух күртлән ирвәтрәд, улаҗ йовх кевтә, — би танд ханх зөвтәв...
— Не, бас нег үнн седкләсн ханҗанав, цуһар менд бәәтн, — гиһәд көвүн һархар седҗәнә.
— Төмр, арһулдҗатн! — Ах эмч босҗана. — Бидн таниг хашан үүдн күртл цуһар үдшәнәвидн. А Цегмд... гер күртлтн күргчкх. Буру гиҗәхштә? — Цегмд тал хәләҗәнә. Тернь хәрү өгсн уга...
Тегәд, Төмр Цегмд хойр, арһул, амрад-амрад йовҗ йовна. Көвүн чигн ду һархш. Күүкн чигн тагчг. Дарунь гилтә, герт орҗ ирн, ик хора тал шаһачкад, келхәс, көвүн сурв:
— Аак, угайи?
— Уга... Төмр, би йовнав...
Көвүн ду һарсн уга, үрвәд, күүкнә өмн ирәд зогсв.
— Бас невчк... — көвүнә хоолнь хагсад, үгнь чичрәд, цааһан торсн болад... күчәр гилтә келҗәнә. — Би яахви? Һурвн сардан... Генткн чаңһрад: — Чамаг уга бәәҗ чадшгов. Соңсҗанчи?! Би... чамд дуртав... дуртав!.. Чи, Цегмд, нанд дурлҗ чадхийчи, а?
Цегмд, хар-цаһан ду һарсн уга. Чис улаһад, эмәсәр эмкәһән зууһад хәләцнь буугдад одв. «Дуртаҗн! бас дуртаҗн!» гиһәд, көвүнә дотрнь бульглад авб. Төмр Цегмдиг татч авад, өрчдән шахв. Цаадкнь буру гиҗәхш, шухиһәд, көвүнә өрчд улм наалдв.
Әмтәхн агчм! Агчм гихәс биш, үүнә хаалһнь ут; өдр-сөөд, сар-җилмүдт тохрад йовад одхнь ил. Күңкл Саади келсәр: «Дурнд эклц бәәхәс биш, чилгч — уга». Тегәд, эн әмтәхн агчм генткн чочад, серәд очв гисәр саглад, Цаг бийнь тотхад зогсҗ кевтә. Тагчг. Әмтә, киитә хамг кииһән мел дотран авчах өңгтә. Иигәд, теврлдәд, кесгтән эдн зогсад оркв. Хойраннь чигн нүднь анята, толһань невчк диинрәд, эргсн болад, хойраннь чигн чикнь шуугсн болад... таг сохрм, нигт будн дотр, минь эн кевәрн, иигәд, теврлдәд, йовсн болад бәәнә.
Будн юмб?! Таалрҗ одх. Цань ик шарһ нарн маасхлзад, делкә мини гисәр, герл дула хойриг дөрвн үзгтән тегш түгәһәд, һарч аашхнь лавта. Тер ик шарһ нарна дор эдн чигн — Төмр Цегмд хойр чигн — орман олҗана... Хөв-җирһлән тосхад, эдлҗәнә!